»Centralni komitet za nezavisnost Crne Gore«, čiji je centar bio u Bolonji, naročito je bio aktivan tokom 1922. godine. Predsjednik tog komiteta bio je dr Antonio Baldaći, a počasni patroni: Gabrijel Danuncio [1], Jovan S. Plamenac, dr Federik A. Burhnam, predsjednik Bijelog Krsta Kanade, dr Marija Rusijecka, generalni sekretar Međunarodnog biroa za nezavisnost Crne Gore. Pored navedenih u Komitetu su bili i italijanski senatori: P. Albertoni, L. Barbieri, G. Kapelini, A. Dalolio, C. Galini, G. Grosoli, N. Malveće Medići, G. F. Novaro, F. Pini, F. L. Pule, A. Stopato, G. Tanari, G. C. Tasoni, te poslanici italijanskog parlamenta: G. Anjini, G. Berini, G. Braši, G. Butafoki, P. Kapa, U. Kazalikio, D. Grandi, C. Makreli, F. Milani, A. Oviljo, P. Sita, L. Tumiati, M. A. Vićini i C. Zukhini [2].
Bolonjski Komitet za nezavisnost Crne Gore je jula 1922. godine, pored objavljivanja knjige »Zločin Antante«, angažovao i Oresta Minarelija, koji je važio za »veoma uglednog umjetnika, rodoljuba i odanog, pravog prijatelja i entuzijastu crnogorske borbe« u prevođenju poezije kralja Nikole, i koji je radio na zbrinjavanju Crnogoraca koji su ostali u Italiji [3]. U Bolonju je stigao, juna 1922. godine, crnogorski emigrant Krsto Jokov Niković i na preporuku Antonija Baldaćija bio gost Komiteta [4] .
Centralni odbor za nezvisnost Crne Gore iz Bolonje je 30. avgusta 1922. godine, pozvao druge procrnogorske odbore u Italiji da, kako je istakao, »obnove glas naroda«, kako bi se spriječio »smišljeni pokušaj grofa Sforce [5] i drugih ambasadora u likvidaciji Crne Gore. Protiv politike grofa Sforce ustao je naš Parlament u junu 1921. godine; i čudno je i pogubno da ta ista politika danas ponovo vaskrsava i to zahvaljući djelovanju istog čovjeka. Crna Gora je pri izdisaju, potrebno je udvostručiti napore ne časeći časa« [6].
Bolonjski komitet, predvođen Baldaćijem, angažovao se na objavljivanju brojnih brošura o Crnoj Gori; na sakupljanju humanitarne pomoći, pisanju protesta međunarodnim organizacijama. Uz njegovu podršku i formalnu organizaciju M. E. A. Mareskotija (Marescotti), urednika revije »Adriatico Nostro«, u Milanu je 1922. organizovan kongres za Crnu Goru [7].
Gabrijele Danunico
U pismu činovnika crnogorske vlade Sava Petrovića, generalnom konzulu Crne Gore u Bariju Karminu Galu (Carmine Gallo) 16. decembra 1921, Petrović obavještava Gala »da mu je prof. dr Antonio Baldaći sugerisao da je njegov lični prijatelj, direktor i vlasnik lista »Cavendi«, albanski publicista, Sotir Điha, koji je radio i kao urednik za balkanska pitanja u »Corrrere della Puglie«, pobornik albansko-crnogorskog saveza i da se sprema da se angažuje u korist Crne Gore i prijateljstva dviju susjednih država«[8]. Karmino Galo je učinio vizitu Sotiru Đihi, koji mu je odgovorio da je »prijatelj Crne Gore, budući da moramo zajedno da se borimo protivu zajedničkog neprijatelja Srbije, te je stoga na našem raspolaganju«[9].
Karmino Kalo je radio na osnivanju Komiteta za nezavisnost Crne Gore u Bariju.
Radojica Nikčević
U svojstvu dokazanog prijatelja Crne Gore i protagoniste njenog prava na samostalni državni život, Antonio Baldaći pisao je iz Bolonje 19. aprila 1923. predsjedniku italijanske vlade i vođi fašista Benitu Musoliniju [10] tražeći tada od njega da podrži imenovanje prijestonasljednika Danila Petrovića-Njegoša za namjesnika kraljevske vlasti, uvjereni da će time očuvati plamen nezavisnosti.
Baldaći je »tražio od Musolinija da obezbijedi potrebna sredstva za rad namjesnika i njegovih saradnika. To bi žiteljima Crne Gore potvrdilo da Italija stoji iza njih« [11]. Baldaći je u tome pismu naveo i sljedeće: »Crna Gora je jedna barutana koja može eksplodirati kad se to zaželi. Samo treba znati šta se želi« [12].
General Anto Gvozdenović
Baldaći je, pored ostalog, u pismu Musoliniju napomenuo da bi Italija sa namjesnikom Danilom »bila u stanju da pregovara i rješava sve probleme. Musolini se nije osvrnuo na Baldaćijev predlog. Time je još jedan pokušaj traženja podrške za odlaganje crnogorskog pitanja doživio neuspjeh« [13].
Od 1923. godine u Detroitu (SAD) nalazio se, kako je 1928. pisao dr Jožef Bajza [14], »centar crnogorskog pokreta u inostranstvu. Crnogorce koji žive u Sjedinjenim Državama organizuje bivši crnogorski ministar Milo Vujović, koji upravlja i ekspoziturom u Parizu. Crnogorski komiteti djeluju u raznim gradovima Sjedinjenih Država, u Engleskoj, Irskoj, Španiji i Belgiji. Veoma živu aktivnost obavlja i Italijanski komitet za nezavisnost Crne Gore čije je sjedište u Bolonji i čiji je predsjednik univerzitetski profesor Antonio Baldaći« [15].
Antonio Baldaći je sa vodećim crnogorskim emigrantima u Italiji, početkom avgusta 1923. organizovao brojne konferencije u prilog promovisanja ideje o obnavljanju slobodne i nezavisne države. Tako je, u Bolonji, 2. avgusta 1923, održana konferencija »Komiteta za oslobođenje Crne Gore« (na čijem čelu se nalazio prof. dr Antonio Baldaći), u čijem su se sastavu nalazili veoma ugledni senatori, oficiri, profesori i naučnici iz Italije.
Savo Raspopović u Bolonji 1922.godine (sjedi u sredini, sa bradom)
Tom prilikom je pretresan aktuelni položaj Crne Gore i razmatrane su mogućnosti kako da se ona oslobodi ispod srpskog egida. Na tom zboru riješeno je »da se u najkraćem vremenu obrazuje jedan naročiti odbor, koji bi imao da sastavi apel na italijanski narod i učini sve kako bi se došlo do jednog kapitala za materijalnu potporu emigranata, i organizaciju, u duhu oslobođenja Crne Gore« [16].
Na toj konferenciji učestvovali su đeneral dr Anto Gvozdenović, predsjednik crnogorske Vlade, te ministri dr Pero Šoć, Milo Vujović, Pero Vučković i načelnik ministarstva spoljnih poslova i šef presbiroa Borislav S. Minić.
Krsto Niković
Prof. dr Antonio Baldaći bio je član Udruženja za odbranu Crne Gore koje je jula 1924. osnovano u Bergamu (Italija), pod patronatom Đuzepea Berata (Giuzepe Beratto), a čiji je izvršni predsjednik bio kapetan crnogorske vojske Milan M. Kosorić.
Centralni komitet za nezavisnost Crne Gore u Bolonji, na čijem je čelu bio dr Antonio Baldaći, tokom 1925. godine održavao je vezu sa svim procrnogorskim italijanskim, evropskim i svjetskim komitetima, među kojima i sa Komitetom za nezavisnost Crne Gore u San Marinu, kojim je rukovodio prof. Marino Borbikoni, te Komitetom dvanaestorice (Međunarodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore), koji je 1924. godine osnovan u Njujorku pod predsjedništvom Luiđija Kriskuola.
Luiđi Kriskuolo
Kao član tog Komiteta, Baldaći piše i potpisuje njegov proglas od 6. marta 1924. godine, u kojemu se veli:
»KOMITET ZA NEZAVISNOST CRNE GORE
52 East 65 th Street, New York
Časni Luiđi Criscuolo, New York
Brigadni general, F. E. Burnham, Vinnipeg
Kavalir (plemić) J. Eugene Corriveau [17], Quebec
Dr Aleksander Devine, London
Prof. Antonio Baldaći, Bolonja, Italija
PACIFIKACIJA CRNE GORE OD STRANE SRBIJE
Sliku koju dostavljam poslao mi je dr Aleks. Divajn iz Vinčestera, Engleska, koji je autor nekoliko knjiga o Crnoj Gori i nekadašnji Ministar pri Kraljevstvu u Londonu. Slika govori vjerodostojnije od bilo kojeg falsifikovanog izvještaja o Balkanu i stanju stvari kakve postoje u Crnoj Gori danas.
Jedanaest ljudi koji leže mrtvi na snijegu su sve ljudi dobrog karaktera i ugleda, čiji je glavni prestup po mišljenju Srba bio u tome što su se borili za slobodu svoje zemlje.
Ubijeni crnogorski komiti Petar Zvicer i Radovan Bigović 1923.
Osoba druga po redu bio je Savo Raspopović, čovjek izvanrednog ličnog karaktera, iskreni patriota i vođa borbenog pokreta za slobodu Crne Gore.
Mjesto gdje su ljudi ubijeni je Nikšić, Crna Gora, sa Crkvom Sv. Vasilija u pozadini [18].
Bila je određena nagrada od 100.000 dinara po glavi za svakog od ovih crnogorskih ustanika, a taj novac je trebao biti isplaćen istoga dana kada se ti ustanici ubiju ili zarobe. Potkazivačima je bila zagarantovana puna tajnovitost.
Interesantno je napomenuti činjenicu da, dok su neki samozvani »patrioti« sakupljali novčana sredstava u Sjedinjenim Državama, može se zaključiti iz izvora za koje se vjeruje da su pouzdani – da nijedan cent od tog novca koji je sakupljen, nikad nije stigao u Crnu Goru.
Mole se Amerikanci da pošalju ovaj cirkular svom Kongresmenu i da ga pitanju hoće li Amerika ostati slijepa na ovakav tretman koji se primjenjuje prema jednom od naših savznika.
Luiđi Kriskuolo, član Američkog Komiteta za nezavisnost Crne Gore
P. S. Ovaj Komitet ne priznaje autoritet (ovlašćenje) gospodina Jovana S. Plamenca, ili njegovih pomoćnika, da djeluju u ime Crne Gore.
Mart 6, 1924. godine« [19].
Baldaći je, u svojstvu člana tog Komiteta, bio među potpisnicima note koju je u prilog Crne Gore isti Komitet uputio Ligi naroda 1. septembra 1924. godine [20].
Dr Antonio Baldaći je, u svojim brojnim člancima i knjigama, pokazivao potpunu podršku crnogorskom ustaničkom, gerilskom (komitskom) zelenaškom pokretu za obnovu nezavisne Crne Gore i njegovim predvodnicima, kao što je davao neumornu i nesebičnu podršku političko-propagandnim i drugim nastojanjima crnogorskog Dvora i Vlade u egzilu u pogledu restauracije Crne Gore i njenog oslobođenja ispod jarma srpske okupacije i nasilne aneksije.
Karlo Sforca, italijanski ministar spoljnih poslova
Baldaći je veličao lidere nacionalno-državotvorne crnogorske oslobodilačke gerile, komitske četovođe komandira Sava Raspopovića, oficira Todora Dulovića, komandira Radojice Nikčevića, Petra Zvicera i dr Vukašina Markovića, o kojima je pisao apoteozne tekstove.
Sava Raspopovića Baldaći naziva »Garibaldijem od Crne Gore«, dok za Petra Zvicera kaže da je »veliki pravi heroj«. Ustaničko, gerilsko djelovanje Radojice Nikčevića i dr Vukašina Markovića, Baldaći je ovjekovječio u superlativnom značenju u svojim tekstovima.
O strahotama srpskog terora nad Crnogorcima, pisao je Baldaći, činjenički i argumentovano. Pisao je o svirepom ubistvu komandira Šćepana Mijuškovića, izvršenog od strane žandarmerije pod komandom kapetana Milana Kalabića, u Nikšiću februara 1924. godine; o pogibiji Todora Dulovića; o tome kako je stradala porodica Radonjić, te kako je kao talac od strane Srba držan Crnogorac general Đuro Jovović, sin znamenitog crnogorskog junaka Novaka Ramova Jovovića itd.
(Nastaviće se...)
[1] Garbijel Danuncio (12. III 1863-1. III 1938), italijanski pjesnik, vojnik, političar, jedan od preteča i ideologa italijanskog fašizma. Izvršio 1919. godine sa svojim pristalica pohod na Rijeku, ali se nakon toga morao povući. Aktivno je pomagao crnogorsku politiku emigraciju u Italiji (1919-1922).
[2] Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga I, Podgorica, 2004. Str. 80. Dr Rastoder se poziva na izvor: DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, Comitato Centrale per l indipedenza del Montenegro, sede in Bologna, Via marsala, 31.
[3] Dr Šerbo Rastoder, c.d. str. 80. Dr Rastoder navodi izvor: DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, Antonio Baldacci, Mio caro Milutin, Bologna, 13. juglio 1922.
[4] Dr Šerbo Rastoder, c.d. str. 80.
[5] Grof Karlo Sforca (25. IX 1872-4. IX 1952), grof, italijanski političar i diplomata. Srpski zet. Pored ostalog, bio poslanik kod srpske vlade na Krfu (1916-1918), te visoki komesar za Tursku (1918-1919), a od 1919. senator, te ministar inostranih poslova Italije (1920-1921). Jedan od potpisnika Rapalskog ugovora 12. XI 1920. Zbog čega je žestoko kritikovan od crnogorske vlade u egzilu da je doprinio likvidaciji Crne Gore. Zbog crnogorskog pitanja pala je juna 1921. Vlada Đovani Đolitija, u kojoj je Sforca bio ministar. Potom je bio ambasador u Parizu, vratio se u Italiju 1922. godine. Emigrirao 1927. Bio je antifašista, zagovornik adbikacije kralja Viktora Emanuela, te bio ministar bez portfelja (1945-1946) i ministar spoljnih poslova Italije (1947-1952).
[6] Navedeno prema: Dr Šerbo Rastoder, c.d. str. 83.
[7] Dr Šerbo Rastoder, c.d. str. 83.
[8] Ibidem
[9] Ibidem
[10] Benito Musolini (29. VII 1883-28. IV. 1945), italijanski novinar i političar, lider Nacionalne fašističke stranke, predsjednik italijanske fašističke vlade (31. X 1922-25. VII 1943).Ubijen od italijanskih partizana 28. aprila 1945. godine.
[11] Dr Dragoljub R. Živojinović, “Italija i Crna Gora 1914-1925-Studija o iznevjerenom savezništvu”, Beograd, 1998. str. 418.
[12] Ibidem
[13] Ibidem
[14] Dr Jožef Bajza (József Bajza) mlađi, rođen je 31. I 1885. godine u Fudjivasarhelju, a umro pocetkom januara 1938. godine. Bajza je poznat kao znameniti slavista, istoričar knjizevnosti, profesor hrvatskog jezika i književnosti, profesor na Budimpestanskom univerzitetu, kustos i direktor Narodnog muzeja, bibliotekar Zemaljske biblioteke “Secenji”, publicista, istoričar i bibliograf. Ovaj veliki prijatelj Crne Gore i Crnogoraca je poslije završene osnovne škole i gimnazije upisao slavistiku na Univerzitetu u Budimpesti i doktorirao (1906) iz oblasti filozofsko-filoloskih nauka. U glavnom gradu Mađarske od 1923. na istom Univerzitetu radio je kao profesor hrvatskog jezika i knjizevnosti. Za dopisnog člana Mađarske akademije nauka izabran je 1926. godine.
[15] Dott. Giuseppe de Bajza, professore nella R. Universita di Budapest, La Questione Montenegrina, Budapest, 1928. Knjiga je 1927. najprije objavljena na mađarskom jeziku. Za potkrijepljenje te tvrdnje Bajza se poziva na Vitni Vorena i njegovo dopunjeno izdanje knjige pod naslovom „Crna Gora zločin mirovne konferencije“ objavljeno u Ženevi 1925: „Montenegro la crime de la conference de la paix“, Geneva, 1925, pp 70-72. Citirano prema crnogorskom prijevodu Bajzine knjige: Dr Jožef Bajza, „Crnogorsko pitanje“ (priredili dr Branislav Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica, 2001. str. 53.
[16] „Crnogorski glasnik“, („Montenegrin Herald“, godina VIII, broj 42, Detroit, Mičigen, 1. septembra 1923, str. 1, „Italija za Crnu Goru“.
[17] Jozef Eugen Korivo (Joseph Eugene Corrivaue, Kvebek, Kanada, 1885-1947), generalni crnogorski konzul u Kanadi (Kvebek), zagovornik očuvanja njene državne nezavisnosti i od 1924. godine član Međunarodnog Komiteta za nezavisnost Crne Gore sa sjedištem u Njujorku. Nosilac je Viteškog Ordena Danila I prvog reda.
[18] U žestokom oružanom sukobu sa srpskom vojskom, žandarmerijom i bjelaškim kontrakomitskim para-formacijama u Šćepan dolu u Rubežima kod Nikšića 28. decembra 1923. godine poginuli su sljedeći crnogorski ustanici, komiti i patrioti: Savo Ristov Raspopović, Milutin- Mujo Bašović, Petar Tomašev Zvicer, Golub Andrijin Vujović, Jovo Savov Krivokapić, Miloš Kovačević, Radovan Jovanov Bigović, Golub Jovanov Bigović, Krsto-Kićun Popović, Ilija Đukić i Stevo Ivov Božović. Nakon njihovog ubistva, tijela su im sadistički masakrirana od strane dželata i izložena ispred crkve Svetog Vasilija Ostroškog u Nikšiću.
[19] Biblioteka Istorijskog instituta-Podgorica (BIIP), Radovi Vladimira Popovića, fascikla 113. U originalu dokument je na engleskom jeziku. Vidi o tome: Novak Adžić, “Crnogorski heroji Savo Raspopović i Petar Zvicer”, Cetinje, 2003. str. 161-162.
[20] Vidi više o tome: Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga I, Podgorica, 2004. Str. 367-369.