Socijalistički sistem uspostavljen u Crnoj Gori nakon Drugog svjetskog rata već sredinom 60-ih počeo je da pokazuje prve znake stagniranja. U periodu takozvanog državnog kapitalizma, tokom 50-ih, u kome su federalne vlasti ulagale novac u republičke projekte, Crna Gora je bilježila značajne stope ekonomskog rasta.
STAGNACIJA
Međutim, kada je 60-ih pokrenuto pitanje ulaganja federalnog novca u nerentabilne investicione projekte, isplivala su dva ključna nedostatka crnogorske privrede: slaba produktivnost i nerentabilnost novih fabrika. I pored činjenice da je crnogorska ekonomija bilježila pozitivne makroekonomske pokazatelje, ozbiljni problemi bili su sve vidljiviji. Velika zaduženost crnogorskih kompanija, nezaposlenost, inflacija, pad životnog standarda konstantno su generisali nezadovoljstvo građana.
I pored konstantne posvećenosti, predstavnici socijalističke vlasti nijesu imali adekvatan odgovor za rješavanje ovih izazova jer je njihova početna teza u rješavanju problema bila pograšna. Umjesto da postave pitanje održivosti ekonomskog modela koji je uzrokovao probleme, oni su krivca tražili na drugoj strani. Tvrdili su da ekonomski model nije upitan, već da je problem u njegovoj neadekvatnoj primjeni. Takvim pristupom, bili su sve dalje rješavanju nagomilanih ekonomskih problema, koji su postepeno počeli da se prelivaju i u neke druge segmente društvenog života.
Suočena sa ozbiljnim ekonomskim izazovima, koji su imali sve više uticaja i na političke procese, Crna Gora je dočekala drugu polovinu 80-ih. Dok su njihove kolege u zemljama Istočne Evrope već više od deceniju ukazivali na neophodnost demokratizacije društva, političkog pluralizma i ljudskih sloboda, socijalistički lideri u Crnoj Gori kao da su ostali zarobljeni u nekom prethodnom vremenu. Nerazumijevanje aktuelnog geopolitičkog konteksta i političkih procesa u najavi, najbolje ilustruju programska dokumenta pripremana za Deseti kongres komunističke partije Crne Gore. RASKRŠĆE
U programskim dokumentima, koji su pripremani tokom 1987. i 1988. godine, konstatuje se da period koji dolazi predstavlja „raskršće“, i da „društvena situacija ima obilježja ozbiljne društveno-ekonomske, političke i moralne krize“. Na ozbiljne probleme je ukazano, ali je izostalo priznanje partijskih struktura da je osnovni razlog tako lošeg stanja nefunkcionalan ekonomski i politički model organizacije društva. Postojeći koncept socijalističke države za njih je neupitan, jer odgovornost za probleme prepoznaju isključivo u načinu sprovođenja tog političkog i ekonomskog modela organizacije društva.
Istina, oni govore o preobražaju i reformi Saveza komunista, međutim isključivo u kategorijama „unutrašnje tranformacije koja treba da jača unutarpartijsku demokratiju“. Ni jednog nagovještaja političkog pluralizma, sveobuhvatne demokratizacije društva i korjenitih ekonomskih reformi. U tim okolnostima, koje u najblažoj varijanti možemo objasniti kao nerazumijevanje i globalnih političkih procesa, Crna Gora je dočekala pad Berlinskog zida.
Prvi dokument koji je na tragu ideja koje su dovele do rušenja Berlinskog zida, u Crnoj Gori se pojavljuje tek krajem decembra 1989. godine. Novo rukovodstvo Komunističke partije Crne Gore koje je preuzelo vlast nakon AB revolucije u januaru 1989. godine imalo je potrebu da se ogradi od političkog iskustva prethodnika i da na talasu promjena ponudi neku vrstu političke alternative.
I pored činjenice da su na vlasti bili od januara 1989. godine, novo rukovodstvo Komunističke partije u Crnoj Gori takav prijedlog formulisalo je tek krajem decembra 1989. godine, dva mjeseca nakon rušenja Berlinskog zida. Njihova razmišljanja sistematizovana su u dokumentu pod radnim nazivom: Savez komunista Crne Gore i politički pluralizam, koji je usvojen na sjednici Predsjedništva CK SKCG 29. decembra 1989. godine. Na osnovu ovog dokumenta Predsjedništvo CK SKCG u januaru 1990. godine Skupštini Crne Gore podnijelo je inicijativu o izmjeni sistemskih zakona kojim bi se otvorio put političkom pluralizmu.
PLURALIZAM
Otvaranjem priče o političkom pluralizmu, novo rukovodstvo Partije željelo je da afirmiše najavljeni duh promjena, ali i da se prilagodi novim geopolitičkim okolnostima uslovljenim padom Berlinskog zida. Treba podsjetiti da je u aprilu 1989. godine održan Deseti kongres Saveza komunista Crne Gore, i da na njemu samo načelno napravljen otklon od postojećeg političkog i ekonomskog modela uređenja socijalističke države. Pad Berlinskog zida otvorio je novu perspektivu. Zbog toga predlaganje jednog ovakvog dokumenta treba tumačiti kao pokušaj da novo rukovodstvo Saveza komunista Crne Gore u trenutku urušavanja komunističke ideološke paradigme, napravi otklon od svojih prethodnika.
U predloženom dokumentu koji je bio osnova za izmjenu niza sistemskih zakona, naglašava se važnost promjena koje je donijela AB revolucija. Po njihovom tumačenju, događaji iz oktobra 1988. i januara 1989. godine ukazali su na formiranje širokog narodnog pokreta koji je okončao vlast „inertnog, nedemokratskog, neproduktivnog i na uskoj političkoj oligarhiji zasnovanog političkog sistema“.
Tvrde da je narodni bunt tokom AB revolucije inicirao krupne političke promjene i otvorio prostor za slobodno političko izražavanje. Uvažavajući te okolnosti, objašnjavali su da „žele da vjerno izraze opredjeljenja ovog pokreta, a u isto vrijeme da uhvate korak sa vremenom burnih promjena“. Iako protesti organizovani tokom AB revolucije nemaju veze sa protestima širom Istočne Evrope tokom kojih su promovisane ideje demokratizacije društva, političkog pluralizma i afirmacije univerzalnih ljudska prava, u predsjedništvu CK SKCG pokušavaju da naprave paralelu između ovih događaja. Navode da su narodi Istočne Evrope decenijama akumulirali demokratsku energiju i da su kroz „izvorne narodne proteste jasno ukazali na svu ekonomsku bijedu, političku nedemokratičnost i socijalnu nepravednost“. INICIJATIVA
Prvobitna inicijativa u kojoj su definisani osnovni politički ciljevi nove garniture komunističkih lidera, pretočena je u niz zaključaka koje je prvi čovjek Predsjedništva CK SKCG (Momir Bulatović) sredinom januara 1990. godine uputio Skupštini Crne Gore. U inicijativi u kojoj se traži izmjena nekoliko sistemskih zakona, ukazuje se na neophodnosti uvođenja tržišne ekonomije, demokratizacije društva, izgradnje pravne države i uvođenje višestranačkog političkog sistema.
U prijedlogu Predsjedništva CK SKCG sugerisano je mijenjanje: zakona o političkom udruživanju građana, zakona o izborima, zakona o slobodi štampe, krivičnog zakonika, zakona o unutrašnjim poslovima i zakona o svojini. Podnošenjem inicijative i kasnijim promjenama pravnog okvira okončana je tranzicija komunističke vlasti u Crnoj Gori.
Za razliku od država Istočne Evrope u kojima su se već tokom 80-ih pojavile političke strukture koje su ukazivale na neophodnost demokratizacije društva, političkog pluralizma i afirmisanja univerzalnih ljudskih prava, u Crnoj Gori je taj proces imao obrnut smjer. Politički vrh Saveza komunista Crne Gore i pored činjenice da je bio svjestan nagomilanih društvenih, ekonomskih i političkih problema, sve do kraja 1989. godine nije uviđao potrebu reforme društvenog sistema.
To nijesu uviđali ni njihovi nasljednici koji su u januaru 1989. godine nakon AB revolucije preuzeli vlast. Tim pitanjem počeli su se bavti naknadno, dva mjeseca nakon rušenja Berlinskog zida, kada su pokušali da velike nacionalističke i populističke mitinge širom Crne Gore predstave kao borbu za demokratiju i politički pluralizam. To naravno nije tačno jer po pitanju demokratizacije društva, ljudskih sloboda i političkog pluralizma nema nikakve razlike između starog i novog rukovodstva Saveza komunista.
Ideološka transformacija rukovodstva koje došlo na vlast nakon AB revolucije dolazi naknadno, jer su oni u prvoj fazi političkog djelovanja koristili isključivo populizam i nacionalizam. Crna Gora je tako u civilizacijskom smislu prespavala 1989. godinu i pad Berlinskog zida, čime je ostala izvan procesa kojima je simbolično urušena jedna totalitaristička ideološka paradigma.
