Na sajtu upoznajcrnugoru.com može se pročitati promotivni tekst o Sabornoj crkvi Svetog Nikole u Ulcinju, u kome se poslije istorijata kaže još i da „oslikani zidovi crkve imaju veliku istorijsku i umjetničku vrijednost, ali je najupečatljiviji detalj ikonostas napravljen u Rusiji“.
Lijepo od njih, ali teško da je ijedan turista mogao vidjeti taj ikonostas na svome mjestu u crkvi. Barem ne u posljednjih dvadeset i više godina. Kao i mnogo puta do sada, neimari SPC su se pobrinuli da na njegovo mjesto postave noviji i ljepši ikonostas, koji zadovoljava njihove uzvišene „umjetničke ukuse“.
Starom su, srećom, našli mjesto u pomoćnim prostorijama, tako da mu se do danas nije izgubio svaki trag. Naravno, sve to je urađeno bez ikakvog obraćanja pažnje na jednu notornu činjenicu – da je i taj ikonostas bio crnogorsko kulturno dobro. I kao takav zakonom zaštićen.
Crkva podignuta u znak palih Crnogoraca: U literaturi se može pročitati da je Crkva Sv. Nikole u Ulcinju memorijalnog karaktera i da je podignuta u slavu Crnogoraca palih 1878. godine. Crkva je osveštana 27. decembra 1890. godine, a osveštanje je tada izvršio mitropolit Hadži Sava Kosanović sa sveštenstvom i brojnim narodom.
Podignuta je u čast oslobođenja Ulcinja od Turaka, a za dušu poginulih junaka, kako piše na mermernoj ploči postavljenoj na zidu crkve s južne strane: “Ovaj hram Sv. Nikolaja u slavu božiju a za dušu poginulih junaka pri oslobodjenju Ulcinja od Turaka 1878. god. podiže Knjaz i gospodar Crne Gore, Nikola I“.
Po svom izgledu Crkva Sv. Nikole je jednobrodna građevina, zasvedena poluobličastim svodom, sa polukružnom apsidom na istoku i bočnim pjevničkim prostorima, koji asociraju arhaičnu formu trikonhosa. Zvonik je dozidan 1933. godine i sa crkvom je povezan otvorenim trijemom.
Ikonostas koji se danas ne može pogledati je bio izgrađen u Rusiji, i isti je poklon Ruske pravoslavne crkve hramu Sv. Nikole u Ulcinju.
Fresko oslikana je 1995. godine bez odobrenja i znanja službi zaštite kulturnih dobara.
Crkva je obnovljena 1985. godine, jer bila oštećena u zemljotresu od 1979.
Danas na nivou šire lokacije nema značajnih promjena. Spoljašnjost crkve je u dobrom stanju. Ali, ne može se ne primijetiti da je – kao i nebrojeno puta u posljednjih trideset godina – izostala saradnja imalaca spomenika sa stručnim službama u institucijama zaštite, tako da je nepoštovanje konzervatorskih principa i planskih dokumenata prilikom obnove sakralnog objekata umanjilo očekivane efekte na zaštiti ovog vrijednog dijela crnogorske kulturne baštine.
Radovi na obnovi vjerskog objekta bez stručnog udjela institucija zaštite imali su za posljedicu narušavanje njegove izvornosti. Negativne posljedice odnose se ne samo na arhitekturu, već i na živopis, ikonostase i kulturni pejsaž, odnosno prirodni ambijent spomenika.
Pritom, poseban problem predstavlja unošenje raznih elemenata koji su promijenili izvornost spomenika i iskrivljuju njegovu dokumentacionu i istorijsku vrijednost.
Danas se, takođe, vide mnogobrojni tragovi tih radova vršenih bez stručnog udjela institucija zaštite. Unutrašnjost crkve je krajem XX vijeka nevješto živopisana tj. fresko oslikana 1995. godine. Kao posljedica tog nestručnog djelovanja pojavila se i vlaga koja razara i taj skorašnji freskopis. Vlaga je vidljiva na donjem dijelu fresaka ispod prozora na zapadnoj strani, primjetne su kristalizacije soli na površini, kao i potklobučenja koja su se proširila oko prozora.
Što tek reći za „Stari ikonostas“, rad ruskog majstora s kraja XIX vijeka. Neimari su ga demontirali i sačinili novi, takođe malterisan i živopisan. Tako da je osnovano pretpostaviti da se fresko-neimarima učinjelo da su malo nelegalnog posla uradili na zidovima crkve, pa su prešli i da na zakonom zaštićenom ikonostasu pokažu svoju mjeru neukusa i neznanja. Danas smo u saznanju da su ikone sa starog ikonostasa deponovane u prostorijama Parohijskog doma.
Novinar Portala Analitika je imao je uvid u njihovo stanje i izgled. Čitaoci mogu vidjeti rijetku fotografiju originalnog izgleda ikonostasa, kao i njihovo današnje stanje.
Ovo je još jedan primjer da su radovi na živopisu i ikonostasu urađeni bez saglasnosti RZZSK. Možda nije nebitno naglasiti da je i danas ovo svojina Srpske pravoslavne crkvene opštine Ulcinj.
Mnogo puta do sada je naglašeno da su nelegalni i nestručno izvedeni radovi, kao faktor oštećenja spomenika kulture, prvenstveno posljedica neadekavatnog odnosa imalaca prema kulturnoj baštini i preduzimaju se s različitim ciljevima i namjerama. Imaoci spomenika kulture u privatnoj svojini prilikom izvođenja radova prvenstveno imaju za cilj prilagođavanje starog objekta novim potrebama i namjenama, najčešće shodno pretpostavljenim komercijalnim interesima.
Pritom, spomenička svojstva svog objekta ne vide kao vrijednost, već kao ograničenje svojinskih prava i umanjenje ekonomskog potencijala.
Kao investitori radova na sakralnim spomenicima javljaju se različiti subjekti (vjerske organizacije, crkvene opštine, organizacioni odbori, mjesne zajednice, udruženja građana i dr.). Izvođenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovodi do povrede njihove izvornosti. Posebno štetni za kulturnu baštinu Crne Gore su nelegalni radovi koji se izvode upravo sa namjerom unošenja elemenata koji joj istorijski i kulturološki nijesu svojstveni i kojima se „novim materijalnim dokazima“ nastoji izmijeniti istorijski i kulturni tok zbivanja na ovim prostorima.
