Piše: Luka DABOVIĆ
Nakon ubistva Šćepana Malog, Crna Gora zapada u još veće bezvlašće nego prije njegove vladavine. Takvu, anarhičnu, Crnu Goru zatekao je Petar I Petrović Njegoš po dolasku na vlast. On je na sve načine pokušavao da suzbije krvnu osvetu i plemenski separatizam, a jedan od instrumenata u toj borbi bio je i Zakonik opšti crnogorski i brdski.
Prvi pravni akt: Uz Stegu iz 1796. godine, ovaj zakonik, donijet 1798. godine na Skupštini glavara u manastiru Stanjevići, prvi je pisani pravni akt Crne Gore. U osnovi utemeljen na običajnom pravu, bez eksternih uticaja, Zakonik sadrži najviše odredaba iz oblasti krivično pravne materije. Što se tiče smrtne kazne, ovdje je ona predviđena za tri krivična djela i to: ubistvo „od sile i opačine“, jatakovanje i krađu u povratu.
Pod prvim djelom podrazumijeva se ubistvo sa umišljajem, odnosno današnjim pravnim rječnikom govoreći teško ubistvo bez bilo kakvih olakšavajućih okolnosti. Smrtna kazna se izvršavala strijeljanjem, vješanjem i kamenovanjem. Smrtna kazna izvršena kamenovanjem bila je namijenjena ženama jer je smatrano sramotom ubiti ženu oružjem, koje ona ne koristi.
Smrtnu kaznu mogao je, osim državnog aparata, izvršiti i bilo koji pripadnik zajednice kojoj je pripadala žrtva. Ovim se pokazuje da je aparat državne prinude još uvijek prilično slab, ali do izražaja dolazi i jedna kontradiktornost, a to je da zakonodavac ima intenciju suzbijanja krvne osvete, a dozvoljava srodniku žrtve da sam izvrši smrtnu kaznu.
Za jatakovanje smrtna kazna, za krađu bez kazne: Kazna je propisana i za jatakovanje. Međutim, u ovom slučaju ona nije praktikovana u stvarnosti jer je stari crnogorski običaj nalagao svakom Crnogorcu da pruži gostoprimstvo, a ako ga ne pruži mogao je izazvati krvnu osvetu usmjerenu prema njemu, njegovoj porodici i plemenu. Posebno je interesantno regulisanje krivičnog djela krađe, ali i njen istorijat prije donošenja Zakonika.
U periodu prije 1798. godine krađa nije bila sankcionisana, naprotiv smatran je velikim herojem onaj ko bi uspješno krao u suparničkom plemenu ili na neprijateljskoj teritoriji. Na shvatanje krađe kao čina junaštva uticali su ekonomski momenti, preciznije veliko siromaštvo i učestala glad. Dakle, prije donošenja Zakonika, u običajnom pravu, krađa na turskoj teritotoriji, ali i u neprijateljskom plemenu u samoj Crnoj Gori, je smatrana velikim podvigom, a ne krivičnim djelom. Sa tendencijama izgradnje države kao organizacije sa suverenom vlašću na datoj teritoriji, javlja se i potreba sankcionisanja krađe i zaštite svojine kao jednog od krucijalnih prava. Tako je u Zakoniku propisana novčana kazna za krađu, ali za krađu po drugi put (u povratu) predviđena je smrtna kazna.
Krađa u povratu je tako izjednačena sa teškim ubistvom. Razlog za ovako, moglo bi se reći, pretjerano strogo sankcionisanje krađe jeste opet ekonomske prirode. Veliko siromaštvo i život na rubu egzistencije gotovo cjelokupnog naroda natjerali su zakonodavca na ovakvo rješenje.
Zakonik opšti crnogorski i brdski bio je na snazi sve do 1855. godine i donošenja Opšteg zemaljskog zakonika poznatog i kao Zakonik Knjaza Danila.
Knjaz Danilo uveo red: Danilo II Petrović, jedan od najvećih državnika u crnogorskoj istoriji, bio je poznat po izrazito autoritativnim osobinama. Kao vladar koji se žustro borio za jaki centralizam i koji je svaki pokušaj separatizma gušio u samom začetku, nije mogao dozvoliti sebi da vlada po Zakoniku starom preko 50 godina.
Knjaz Danilo je već na samom početku svoje vladavine počeo da bilježi određene pravne norme i na kraju ih je sve objedinio u svoj Zakonik, koji je usvojen na Đurđevdan 1855. godine. Dakle, sam Knjaz je autor najvećeg broja odredaba ovog pravnog akta. Kao što je već rečeno, Danilo je bio izuzetno autoritativan i još energičnije i oštrije od svojih prethodnika se posvetio stvaranju jake, centralizovane države, u kojoj će krvna osveta i plemenski separatizam biti samo dio prošlosti. Zato ne čudi što je njegov Zakonik u pogledu krivično pravne represije mnogo strožiji u poređenju sa prethodnim ( npr. njime se ponovo uvodi batinanje koje je Petar I ukinuo). Tako, smrtna kazna je predviđena za mnogo više prestupa u odnosu na Zakonik Petra I. Ona je propisana za uvredu knjaževe ličnosti, koja je izjednačena sa krivičnim djelom ubistva. Najteže krivično djelo je bila izdaja zemlje, a ono je u sebi obuhvatalo i elemente bića krivičnog djela pobune protiv vlasti.
Kazna je bila smrt strijeljanjem. Saučesnik je kažnjavan isto kao i izvršilac. Bitno je istaći da je Knjaz Danilo ukinuo kamenovanje i vješanje kao načine izvršenja smrtne kazne. Smrtna kazna je bila propisana za teško ubistvo ( ono što je u Petrovom Zakoniku nazivano “ubistvo od sile i opačine”) i za ubistvo nevinog lica usljed krvne osvete. Dakle, bilo je dozvoljeno ubiti ubicu i time se osvetiti, ali osveta nikako nije smjela biti izvršena nad nevinim srodnikom ubice, jer bi tada osvetnik bio kažnjen smrtnom kaznom. Na isti način sankcionisano je i djeteubistvo (ubistvo novorođenčeta). Ovo djelo, koje je u današnjem zakonodavstvu privilegovano, tada je izjednačeno sa teškim ubistvom iz demografskih razloga. Kao što je opštepoznato, naša populacija je redovno ginula u borbama sa moćnim Osmanskim carstvom, a nekada je polovina muškog stanovništva gubila život u samo jednom ratu. Smrtna kazna je bila propisana i za krivično djelo krađe. Zakonik je inkriminisao osnovni oblik krađe i dva kvalifikovana. Kvalifikovani oblici jesu krađa državne municije i krađa iz crkve.
Kazna za ova dva vida krađe je bila smrt. Obična krađa sankcionisana je batinanjem, ali i ovdje je povratnik kažnjavan smrtnom kaznom. Međutim, u ovom Zakoniku, povratnikom se smatrao onaj koji bi po treći put bio uhvaćen u krađi. Zakonik Knjaza Danila, za razliku od Zakonika opšteg crnogorskog i brdskog predviđa smrtnu kaznu i za izbjegavanje plaćanja poreza. Odredba o plaćanju poreza u Petrovom Zakoniku, iako nije predviđala nikakvu sankciju, izazivala je brojne kontroverze jer je Crnogorce ta obaveza podsjećala na plaćanje harača osmanskom dvoru. Zbog toga je čak pripreman atentat na Vladiku Petra I.
Ukinita 2002.godine, a posljednji put izvršena 1981. godine: Smrtna kazna ostaje dio pravnog sistema Crne Gore sve do 2002. godine, a zadnji put je izvršena 1981. godine. Član 26. našeg Ustava iz 2007. godine zabranjuje smrtnu kaznu. Ukidanje ove sankcije bio je uslov za prijem u Savjet Evrope. Tim činom, izvršena je neophodna humanizacija krivičnog prava Crne Gore i omogućen je nastavak njenog puta ka porodici razvijenih evropskih naroda, koja kao najvažnije pravo štiti pravo na život.
(Autor je magistar prava)
Foto: rtcg.me
