Nije slučajno što je teritorija savremene Crne Gore bila bogata inkunabulama - knjigama štampanim u Evropi od početka štamparstva do 31. decembra 1500. godine i paleotipima, knjigama štampanim u prvoj polovini XVI vijeka.
Crna Gora je kolijеvka južnoslovеnskog štamparstva i domovina prvih ćiriličkih štampanih knjiga na ovim prostorima, ali nijе imala srеćе da sačuva višе od nеkoliko primjеraka prvoštampanе knjigе Oktoiha prvoglasnika (1493/94), mada ih u svijеtu ima rеgistrovano prеko 100. O Oktoihu, prvoj štampanoj knjizi i ostalim srednjevjekovnim knjigama štampanim u Crnoj Gori i Veneciji, je puno napisano i sve otkriveno, ali valja podsjetiti da ova remek-djela renesansne umjetnosti krase najpoznatije svjetske muzeje.
Šta su pisali autori: Pavle Mijović promišljajući o ovoj našoj kulturnoj pojavi koja je išla u korak sa tadašnjim evropskim kulturnim tokovima piše:
“Drugim riječima, nije li trebalo da se zapitamo: dugujemo li velikanima naše štamparske kulture — Crnojevićima, Makariju, Božidaru i Vićencu Vukoviću — više zavičajne no narodne privrženosti i uvažavanja? Iz odgovora bi trebalo izvući konsekventan zaključak: imalo je smisla ovo pitanje postaviti i zato što sve te naše štamparije — mada nejednake po vrijednosti — na prijelazu iz srednjeg u novi vijek tvore jedinstvenu kulturnu pojavu; zapitati se, pored ostaloga, i zbog našeg odnosa prema inkunabuli, u koju staje čitava paltašićevska i crnojevićevska štamparska produkcija, prema ondašnjoj i ranijoj rukopisnoj, i kasnijoj, vukovićevskoj i zagurovićevskoj, štampanoj knjizi”.
Pišući o značaju Crnojevića štamparije, Božidar Šekularac u radu "OKTOIH" KNJIGA PRVOTIPNA nadahnuto piše:
“U istoriji se događaju čuda. Jedno od čuda zbilo se u Crnoj Gori devedesetih godina XV vijeka kada su morski talasi izbacili lađu na crnogorsku obalu i na njoj štamparske mašine iz Venecije. Otac i sin, Ivan i Đurađ Crnojević, naoružani nadom da svom narodu donesu prosvještenije, nabaviše ovu tek nastalu iskru kulture za svoju zemlju. Kao pravi stvaraoci i vladari, u teškom istorijskom trenutku, trenutku beznađa i već izvjesnog balkanskog ropstva podižu dvorce i manastire, osnivaju gradove i utvrđenja. Uz sve to, utemeljuju i stavljaju u pogon štampariju i sa knjigom uvode Crnogorce u Gutenbergovu galaksiju, među prosvijećene evropske narode”.
Na žalost, ove knjige nisu ni približno sačuvane i izučene onoliko koliko zaslužuju.
Dušan Martinović prije dvadeset pet godina, analizirajući stanje i zaštitu stare I rijetke knjige u Crnoj Gori piše:
"I od tridеsеtak i nеkoliko poznatih primjеraka Psaltira s posljеdovanjеm (1495) iz Crnojеvića štamparijе u Crnoj Gori jе očuvan svеga jеdan fragmеnt (nеdavno otkrivеn u manastiru Pivi) i svеga sеdam-osam i to nеkomplеtnih, u Jugoslaviji. Još gora jе sudbina ostalih Crnojеvića inkunabula. Od jеdnе ilustrovanе cеtinjskе inkunabulе Oktoiha pеtoglasnika (1494) Cеtinjski muzеji posjеduju samo jеdan list, dok sе od Trеbnika (Molitvеnika), čеtvrtе po rеdu knjigе Crnojеvića štamparijе iz 1495 (?) god. sačuvanе u svеga nеkoliko fragmеnata, najvеći odlomak (184 lista) nalazi u manastiru Sv. Trojica kod Pljеvalja. I brojni srеdnjovjеkovni skriptoriji na tlu Crnе Gorе, za kojе jе vеzana bogata knjižеvna rukopisna tradicija, stradali su u ratovima i ratnim razaranjima svе do najnovijеg vrеmеna. Iz manastirskih bibliotеka i iz drugih sakralnih objеkata otuđivanе su rukopisnе i štampanе knjigе, kojе su čеsto - do naših dana, bilе mеta i prеdmеt javnih i tajnih trgovina i špеkulacija, krađa, pljačkе i drugih uništavanja... "
Puno knjiga stradalo za vrijeme austrijske okupacije: Dalje on navodi da je štampana stara i rijetka knjiga pored nesavjesne trgovine stradala i za vrijeme austrougarske okupacije 1916-1918. Tada su stradale su mnoge dragocjene knjige u Crnoj Gori. Tada su tešku sudbinu doživjela Cetinjska čitaonica i Državna biblioteka crnogorska, kada su joj cjelokupni knjižni fond okupatorske vlasti, prilikom povlačenja, opljačkale i uništile.
Isto tako karakteristično je da na području Boke Kotorske, odakle su i Andrija J.Paltašić-Kotoranin, najstariji crnogorski štampar, zajedno sa Šimunom Kotoraninom (o čijim štamparskim pregnućima nemamo pouzdanih dokaza) iz sredine XV vijeka, i Jerolim Zagurović-Kotoranin iz prve polivine XVI vijeka, i gdje je inače cirkulisala poglavito latinska i italijanska knjiga, koliko nam je poznato nemamo sačuvanu ni jednu knjigu iz njihovih štamparija, kao i malo sačuvanih knjiga iz produkcije Frančeska Andreolija štamparije, koja je radila u Kotoru od 1798. do 1802.todine. I bokokotorske biblioteke su vremenom stradale... Jedna od najpoznatijih - Franjevačka biblioteka, koja datira od XVI vijeka, prema podacima austrijskog naučnika Ernesta Goldšmita 1914. godine imala je 101 inkunabulu u osamdeset volumena, dok danas, prema podacima Ignjatija Zlokovića, ima svega 50, što znači da je nestalo više od polovine.
Na Cetinju u Nacionalnoj biblioteci Crne Gore „Đurđe Crnojević“ (NBCG) u zbirci stare i rijetke knjige najvrjednija sačuvana rukopisna ćirilička knjiga je Oточник, s kraja XIV vijeka. Što se tiče ostalih štampanih knjiga, u Zbirci su najstarije Noctes Atticae, štampana u tipografiji Andrije Paltašića-Kotoranina (Venecija, 1477) i Epistolae sancti Hieronymi (Venecija, 1496. godine, štampar Jovan Varcelens). Primjerci su reprezentativni, sa istaknutim tipografskim obilježjima.
Iz XVI vijeka u Zbirci su tri paleotipa, štampana u Veneciji od 1554. do 1561. godine: Служабник (1554), Октоих петогласник (1560) i Триод посни (1561). Ova ćirilična izdanja preštampali su sa izdanja Božidara Vukovića-Podgoričanina njegovi nasljednici, sin Vićenco i Stefan iz Skadra.
U manastirima u Vojvodini danas se nalazi najmanje 50 Božidarevih izdanja, a u biblioteci Matice srpske u Novom Sadu još 30. Takođe ih ima u Petrovgradu kao i u Makedoniji.
Vukovićeva štampana knjiga kao nastavak Crnojevićeve štampane knjige: O radu Božidara Vukovića štampara i izdavača iz Podgorice u Veneciji opširno je pisao Radoslav Rotković.
- Za razliku od Paltašića, koji je štampao klasike (Cicerona, Laktancija, Terencija, Tibula, Ovidija, Juvenala, Vergilija, Propercija) i komercijalne pisce novijega doba (Bartolus de Saxoferrato u 8 knjiga), štamparski rad u Veneciji nastavili su i Božidar Vuković Podgoričanin i njegov sin Vinćenco i Jerolim Zagurović Kotoranin, ali ćiriličkim izdanjima.
Vuković bio šef kancelarije Crnojevića: Božidar Vuković Podgoričanin (oko 1466 - 1540) bio je prvo šef kancelarije Ivana Crnojevića. Poslije njega tu je dužnost obavljao Nikola Popović Kosijer. Obojica su prvo signirani kao Grci.
Božidar je svakako znao grčki jezik, jer je u Veneciji bio član grčke kolonije, a putovao je u Grčku i na Rodos, u trgovačkim i tajnim političkim misijama kralja Karla V, koji mu je dodijelio titulu palatina i dao grb.
Vuković je štampao Služabnik (1519); Psaltir sa časlovcem (1520); Molitvenik (1536); Zbornik (1536); Oktoih osmoglasnik (1537); Minej (1538) i Molitvenik ili trebnik (1540). Tome treba dodati dvije knjige zbornika za putnike (1520) koji su poslije preštampavani u jednoj knjizi (1527, 1536, 1537, 1560).
Zbornici Božidara Vukovića poznati su i po apokrifima.
„Pod svega što se u nas u staro vrijeme štampom izdavalo, najviše su... traženi... zbornici koje je u malome formatu Božidar Vuković za putnike štampao", veli St. Novaković. Riječ je o šest apokrifa, od kojih je šesti (Slovo svetago Pavla) objavljen samo u prvome izdanju (1520). Izostavljen je vjerovatno po savjetu crkvenih autoriteta, ali Novaković ne navodi razlog tome.
Po Božidarevoj želji njegovi posmrtni ostaci preneseni su na Starčevu Goricu na Skadarskome jezeru.
Prema D. Medakoviću, Božidar Vuković je uticao na razvoj štampe u Rumuniji, Bugarskoj i Rusiji.
Glavni poznati štampari uz Božidara bili su Pahomije od Rijeke Crnojevića, odnosno ,,ot ostrov Dioklitijskago jezera" i Mojsije iz Budimlja. Mojsije je bio đakon u Dečanima, a radio je i na Trebniku u Vlaškoj (1543).
Božidarev sin Vinćenco preuzeo je posao i štampao Psaltir (1546), Zbornik (1547), Služabnik (1554), Molitvenik - zbornik (1560) i ponovo Psaltir (1561).
Iz tih knjiga može se izvući tek neki predgovor sa zrncem književnoga kazivanja. Problem je u tome što se u svim predgovorima te vrste ponavljaju određeni biblijski uvodi, pa i navođenje aktera, prepisivača, izdavača kao veoma skromnih ljudi, tako da je tipograf Pahomije od Rijeke „manjši va inoceh", a Božidar Vuković, izdavač „manjši va človjecjeh". Oni mole da se knjiga čita pažljivo, jer je mala greška velika šteta, i da im se oprosti za greške.
U zborniku Prednjegoševsko doba objavljeni su i po stilu i po podacima zanimljivi Božidarevi pogovori Liturgijaru (1519) i Molitveniku (1520) te predgovor Mineju (1536). To su slični tekstovi. Treba voditi računa o činjenici da idu uz crkvenoslovenski tekst knjige i da se jedno s drugim mora barem u izvjesnome smislu složiti. Zato je narodni jezik tu udaljen od svoje osnove, a približen crkvenome.
Kotoranin Zagurović i ostali štampari: Tu je djelatnost u Veneciji nastavio Kotoranin Jerolim Zagurović ( 1572), pozivajući se na Đurđa Crnojevića i Božidara Vukovića kao na „roditelje", iz čega jasno proizlazi da nije riječ o krvnome srodstvu nego o prethodnicima.
Zagurović je tvrdio i da je uzeo slova Crnojevićeva, što nije tačno, ali svjedoči o autoritetu Makarijeve štamparske vještine. Štampao je samo ćiriličke knjige: Psaltir (1569), Trebnik, Služabnik i Oktoih osmoglasnik (sve 1570). Neki Kara Trifan iz Skoplja imao je stovarište Zagurovićevih knjiga. Poslije Zagurovićeve smrti štamparija je prešla u ruke Marka Ginamija, Mlečanina, koji je na sve strane po Balkanu imao trgovačke mreže.
Ko je bio aktivan u Veneciji: U Veneciji je kao izdavač bio aktivan i Damjan iz Spiča, koji je između 1524. i 1549. štampao knjige za Grke. Godine 1543. imao je i tipografiju, i knjižaru, pored zvonika Sv. Marka.
I Stefan Paštrović, iguman Prečiste Krajinske, štampao je 1597. godine u Veneciji kod Antonija Rampaceta (Rampazetto) Mali molitvenik. U Pogovoru stoji da je na štampanju radio „jeromonah Sava iz manastira Dečana". Poznat je i Stefan Marinović „od grada Skadra", koji je štampao Posni triod (1561) i Cvijetni triod (1563).
Sve te knjige imaju ili predgovor ili pogovor ili oboje, i sve što je u njima kazano, osim podataka o mjestu izdavanja, vremenu i imenima tipografa, slično je formulisano.
Božidar Šekularac u radu VEZA IZMEĐU CRNOJEVIĆA I VUKOVIĆA ŠTAMPARIJA uz citat Milana D. Miličevića izgovorenim još 1893 - "da je svaka dobra knjiga neka misaona sveća koja razgoni mrak iz umova, te se tako i svako mesto, gde su se knjige pisale i štampale, mora smatrati kao mesto znamenito, mesto sveto", kaže da tih znamenitih mjesta u kojima su štampane knjige ćirilicom ima više.
Prije svih - Obod i Cetinje, onda Gračanica, Mileševa, Goražde, Mrkšina crkva, Rujanski manastir, Beograd itd. Znamenite su bile i ćiriličke štamparije u Veneciji i Skadru, posebno ona u Veneciji, iz koje je izišao veliki broj knjiga.
S obzirom na pojedine ličnosti koje se pominju u knjigama iz više ovih štamparija, nameće se pitanje kakvih je bilo (i da li je uopšte bilo) među ovim štamparijama uzajamnih veza.
„ Ovdje, prije svega, mislim na one dvije prve - Crnojevića i štampariju Božidara Vukovića u Veneciji.“ piše Šekularac.
Nema sumnje da je ta veza postojala,navodi on, jer je "Božidar Vuković sa još nekoliko Zećana tipografa osnovao 1519. našu štampariju". Dakle, samo dvadesetak godina pošto je usljed turske najezde ona Crnojevića prestala da radi.
V. Dragović kaže da "je B. Vuković osnovao i slovensku slovolivnicu, koja je sigurno postojala i ranije, pa su svakako u njoj izrađivana slova poslužila za štampariju na Obodu, prenetu docnije na Cetinje, za koju se znade da je prvom proradila 1493. godine. Iz te slovolivnice nošena su docnije slova i za druge štamparije, koje su se osnivale i po našim južnoslovenskim zemljama i u Rumuniji". Očigledno je da Dragović smatrada je postojala stalna veza između štampara do Vukovića i štamparije Crnojevića, za koju su slova izlivana u Božidarevoj slovolivnici u Veneciji. Iz toga proizilazi da je Božidar Vuković bio rodonačelnik i inicijator prve ćiriličke štamparije za čiji rad su podjednako zaslužni i Đurađ Crnojević i jeromonah Makarije. Oni su još krajem XV vijeka postali začetnici najmoćnije i najmodernije kulturne tekovine - štampe.
Božidar Vuković se "budući u dosluhu sa Ivanom Crnojevićem postarao te se u Zeti stvorila štamparija i rečenim (ćiriličkim - B.Š.) slovima štampala crkvene knjige". Štampane su za vladavine Đurđa Cmojevića sa njegovim poveljenijem, kako na tim knjigama stoji. Iako nema tačnog podatka kad je štamparija počela da radi, poznato je da je Oktoih štampan 1493, a Psaltir 1495. godine. Za Jevanđelje i Molitvenik iz ove štamparije to se ne zna pouzdano. Nakon što je Đurađ Crnojević napustio Crnu Goru, napustio je svoju otadžbinu i Makarije sa još sedam štampara. Time je prestala da radi štamparija na Cetinju. Međutim, štampanje ćiriličkih knjiga se nastavlja 1519. godine u Veneciji. Upravo ove dvije štamparije su utrle put "ćirilskim slovima i presama za docnije stvaranje malih naših štamparija na Balkanu: u Trgovištu, Beogradu, Goraždu, Rujanskom manastiru, Mileševu, Mrkšinoj crkvi, Gračanici, Kamenoj Reci i Skadru".
Čini se da najveće zasluge za štampanje knjiga u zetskim štamparijama i za njihovu povezanost pripada upravo Makariju i da zetska štamparija nije samo djelo Đurđevo. O tome postoji i jedno važno svjedočanstvo. To je molba dubrovačkog kancelara Luke Primojevića, pisana 8. marta 1514. godine, koju je on uputio Vijeću umoljenih da mu se izda privilegija za otvaranje štamparije u Dubrovniku. Primojević govori o Crnojevićima i njihovoj štampariji ("... de simile lettere, che haueano somenzato Zarnoeuichi..."). Dakle, on upotrebljava množinu, što svakako nije slučajno, jer je štamparija u Crnoj Gori bila djelo više ljudi. Pod uticajem Makarija "ot Černije Gore", Đ. Crnojević je i nabavio štampariju u Veneciji, gradu trgovine.
Ilarion Ruvarac tvrdi da je Makarije sa Đurđem Crnojevićem otišao u Veneciju 1496, pa tu nalazi "polazište i ishodište saradnju između, 'gospodina Đurđa' i 'raba-božjeg'". Ovo mišljenje dobija sasvim realnu osnovu ako se imaju u vidu Đurđeve rodbinske i političke veze s Mlecima i prethodno Makarijevo bavljenje u Veneciji.
Potvrdu ovoga nalazimo i kod Božidara Vukovića, koji 1519. u Veneciji spominje Pahomija "Ot Reke". "To je onaj kaluđer, jedan od sedam pomagača jeromonaha Makarija koji poslije 1496. napušta ove strane i odlazi B. Vukoviću u Veneciju".
Tri su osnovna motiva prisutna kod Božidara Vukovića pri štampanju knjiga: patriotizam i odanost pravoslavlju, naklonost štamparskoj kulturi i trgovački profit.
Prvi se motiv jasno uočava iz njegove biografije i želje da štampariju iz Venecije prenese u otadžbinu. Videći da se masovno uništavaju rukopisne crkvene knjige i da je nestala većina prepisivača tih knjiga, on odluči da se založi za štampanje ćiriličkih knjiga koje su rasturane po svim južnoslovenskim zemljama.
Poslije smrti B. Vukovića rad na štampanju ćiriličkih knjiga u Veneciji nastavio je njegov sin Vićenco, a kasnije niču štamparije u više mjesta na Balkanu.
Saradnjom "Vlastelina iz Kotora" Jeronima Zagurovića i Bugarina Jakova Trajkova, preštampano je više knjiga koje je Trajkov slao prijateljima i poznanicima po Bugarskoj i Makedoniji, u prvom redu Kara-Trifunu u Skoplje, koji je iz svoje knjižare rasprodavao crkvene knjige po Makedoniji i Bugarskoj. Godine 1569. preštampali su Cetinjski Psaltir, a 1570. Arhijerejski činovnik.
Gdje se šta nalazi: V. Dragović je 1939. godine napravio popis crkvenoslovenskih knjiga koje su se nalazile u Narodnoj biblioteci u Sofiji. Na prvom mjestu je Psaltir štampan na Cetinju 1495. godine pod uredništvom Makarija. Psaltir nema 17 listova na početku i nekoliko unutar.
Venecijanskih izdanja ima više: Psaltir sa Časoslovcem Božidara Vukovića, koji je štampao sveštenik Pahomije 1519. godine, na kojem nedostaje više listova; dva Mineja Božidara Vukovića iz 1538. "oko koga se trudio jeromonah Mojsije iz Dečana, otečestvom iz Budimlja, za vrijeme dužda Andrije Griši"; Oktoih petoglasnik (5-8 glasa) B. Vuković iz 1537. godine, šest Služabnika Božidarovog izdanja, svaki nepotpun.
U Narodnoj biblioteci u Sofiji nalaze se i knjige koje je štampao Vićenco Vuković: Psaltir iz 1546. i 1561. godine, Sveto pismo iz 1547, zatim dva Psaltira Jeronima Zagurovića, koje je štampao Jakov Trajkov iz Sofije 1570. u Božidarovoj štampariji, i dva Trioda, jedan posni, štampan u Veneciji 1590. godine, a drugi cvetni, štampan u Skadru 1563. Godine "v stranah makedonskih, v otečestvo v grade Skendera Maistro Kamilo Zaneti". Štampao gaje Stefan iz Skadra 1563, a obnovio gaje 1638. Petar Mihalkov.
Jedan primjerak Oktoiha petoglasnika, koji su sastavili Teodosije i Genadije, kaluđeri manastira Sv. Save u Mileševu a štampan je u Veneciji 1537. u štampariji Božidara Vukovića, nalazi se u manastiru Žitomisliću u Hercegovini. Opisao gaje dr R. Simonović u Letopisu Matice srpske br. 4. za 1891. godinu.
Oktoih u prilogu sadrži slike Matere Božje, arh. Mihaila, sv. Nikole i sv. Dimitrija. Na prvom listu je grb B. Vukovića sa jednoglavim orlom i lavom. Upoređujući Oktoih Crnojevića sa Oktoihom B. Vukovića iz 1537, Lj. Stojanović je došao do zaključka "da je ovo izdanje služilo Božidaru kao original". V. Jagić, takođe, smatra da je B. Vuković preštampao Oktoih iz štamparije Crnojevića. Istovremeno za oba ova izdanja on smatra da su pod italijanskim umjetničkim uticajem, naročito u ornamentici inicijala i pojedinim slovnim oblicima. Lj. Stojanović čak ističe da je inicijal na početku petog glasa u stvari latiničko Y.
Prekomorskog uticaja ima na zastavicama, gdje se osjeća svježina renesanse, sa primjesama gotike, a slova su uglavnom zapadnjačka. Naročito su bogato ukrašena inicijalna slova. Ipak, "u susretu venecijanskog kvatroćenta i srpske umjetničke tradicije nema kompromisa radi kompromisa, već Makarije u umjetničkoj sintezi ispoljava vlastiti izraz koji govori o visokom likovnom stvaralaštvu.
Govoreći o Crnojevića štampariji Vlastimir Budimović kaže: "Lepota slova, naročito inicijala, i ostala tehnika ove štamparije bila je savršena".
Mi bismo konstatovali to isto i za štampariju B. Vukovića. Zasluga za ovu lijepu i poznatu tehničku izradu knjiga pripada prije svih jeromonahu Makariju.
Koliko su štamparije Crnojevića i Vukovića imale uticaja jedna na drugu ilustruje sadržaj predgovora Prazničnom Mineju B. Vukovića i Oktoihu Crnojevića. U oba predgovora kaže se da se štampaju ove knjige zbog nedostatka svetih knjiga čemu je kriva "Izmailtska železna palica, ne samo bijući nas, nego i ubijajući nas (Oktoih)", odnosno "ismailićansko zlostavljanje (Praznični Minej) ".
O rasprostranjenosti knjige B. Vukovića govorilo se mnogo puta. Još je Ivan Kukuljević Sakcinski napisao: "Knjige koje su iz njegove (Božidarove) i njegovog sina tiskame izašle, biahu mnogo stoletjah jedino duhovno blago našega naroda iztočne crkve. Pa još i sada nema gotovo crkve iztočnog obreda u kojoj se ne bi pokraj noviih ruskih crkvenih knjigah našlo kojegod Božidarevo djelo. Njemu ima posredno narod naš zahvaliti što se je u iztočnoj crkvi slovenski jezik, a š njime i krstjanski zakon u turskoj carevini uzdržati mogao".
Potvrdu ovih riječi Ivana Kukuljevića možemo naći i danas u Crnoj Gori. I pored svih stradanja, koja su doživjeli spomenici kulture u Crnoj Gori, skoro u svim crkvama i manastirima mogu se naći pojedina izdanja B. Vukovića. Tako u crkvi Sv. Đorđa u Podgorici nalazimo dva Praznična Mineja ovog štampara, mada oba nepotpuna. Kod primjeraka čije su ilustracije rađene u crno-bijeloj tehnici posljednja 24 lista napisao je ručno, istim tipom ćiriličkih slova, Teofan Marković Daskal 1785, koji je knjigu restaurirao, o čemu postoji zapis na kraju knjige. Ni jedan primjerak nema predgovora ni pogovora, gdje se obično nalaze i najznačajniji podaci o štampanju knjige.
Uslovno nazvan prvi primjerak, onaj koji je bolje opremljen, sadrži 28 ilustracija u boji i 433 lista teksta, sa grčkim akcenatskim sistemom na svakoj riječi (varije, perispomene itd.). Posebno treba istaći ilustracije, zbog svoje ljepote i figurativnih predstava - scena i portreta, karakterističnih za izdanja B. Vukovića. Iste su ilustracije, doduše u crno-bijeloj tehnici, i u drugom primjerku ih ima 25, dakle, tri manje nego u prvom: Arhiđakon Stefan, Sv. Petar i Pavle i Uspenje Bogorodice.
Oba primjerka su bogata raznovrsnim motivima ornamentike. Dvanaest različitih vrsta ornamenata sa tekstom formira skladnu kompoziciju listova naglašavajući i odvajajući kroz formu zastava i vinjeta važna poglavlja i ističući sadržaj. Grafičku izražajnost potencira i crveno-crna štampa harmoničnim odnosima površina. Posebno privlači pažnju ornament na prvoj strani (prema ručnoj numeraciji), jer je u njemu ukomponovan grb Božidara Vukovića a obojen je raznim bojama. Inicijalna slova su crvene boje i rađena u više varijanti i veličina.
Posebno je pitanje koliko su izdanja B. Vukovića uticala na izdanja ostalih štamparija na Balkanu. Čini se da je taj uticaj bio veliki, kako na opremanje knjiga tako i na tehniku štampanja. Interesantno je u tom pogledu Jevanđelje iz 1552, koje je štampano u Beogradu, a nalazi se u manastiru Podvrhu.
Za potvrdu datiranja izlaska iz štampe ove knjige veoma je važan podatak iz pogovora da u to vrijeme istočnim stranama vladaše veliki amir sultan Sulejman. To je sultan Sulejman II, čija vladavina predstavlja vrhunac osmanlijske istorije (bio je sultan od 1520. do 1566). Dakle, i u najtežim vremenima za naše narode knjige su štampane i rasturane po crkvama i manastirima da bi ispunile svoju istorijsku ulogu.
“Na kraju, skoro sa sigurnošću može se tvrditi da je štamparija B. Vukovića nastavila rad one Crnojevića, prije svega zahvaljujući jeromonahu Makariju, glavnom stručnjaku za štamparske poslove u toj štampariji, koji je, vjeruje se, kada je Đ. Crnojević morao napustiti svoju zemlju krajem 1496, otišao zajedno sa njim. Jedan od saradnika i zemljaka Crnojevića i "njegov glavni stručni radnik na štamparskim poslovima" Božidar Vuković - Podgoričanin, koji je zajedno sa njim napustio Crnu Goru, osniva u Veneciji ćirilsku štampariju, bolje reći nastavlja započeto u Crnoj Gori, tako da danas imamo knjige izuzetne vrijednosti, čime se možemo ponositi. Na nama je da te vrijednosti očuvamo i proslijedimo potomstvu na čuvanje”, zaključuje Šekularac.
Ivan KERN
