On kaže da proces sadašnjeg vrednovanja naučno-istraživačkog rada u zemljama u razvoju “daje mnogo negativnih rezultata i već uveliko ugrožava samu svrhu nauke”.
“Krajnje je vrijeme da ga počnemo mijenjati i prilagođavati realnim potrebama. Takođe, usudio sam se da dam i par svojih skromnih savjeta šta treba raditi po ovom pitanju u zemljama u razvoju”, rekao je Stojanović u intervjuu za Portal Analitika.
Profesor Stojanović je utemeljivač najpoznatije i nejreferentnije međunarodne konferencije koja je ponikla sa naših prostora – MECO, koju je, kako je prvi pisao Portal Analitika, ove godine imala čast da je otvori jedan nobelovac.
ANALITIKA: Profesore Stojanoviću, održali ste zapaženo i posjećeno predavanje u CANU o vrednovanju naučno-istraživačkog rada, koje se danas pretežno bazira na naukometriji, bibliometriji, webometriji…Objasnite nam ove pojmove?
STOJANOVIĆ: Na samom početku da se zahvalim Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti za iniciranje predavanja i diskusije na ovu temu, kao i dopuštenju da izvode iz istog učinim dostupnim širem čitalačkom auditorijumu. Predavanje sam nazvao “Vrednovanje naučnoistraživačkog rada - između potrebe i zablude” i posvetio ga “svojim sumnjičavim učiteljima”, sve više uvjeren u onu Fejnmanovu (Richard Feynman): “Religija je kultura vjere, nauka je kultura sumnje”.
Cilj mi je bio da ukažem na neophodnost realnog vrednovanja ove oblasti, na složenost tog zadatka, kao i da izrazim sumnju u ispravnost trenutnog naučno-istraživačkog sistema i njegovog vrednovanja, nametnutog zemljama u razvoju.
Sveden na puke brojke kroz svoje bočne efekte kao što su “publish or perish” (“publikuj ili umri”), “hiperpublikovanje”, “hiperautorstvo” i druge, proces sadašnjeg vrednovanja daje mnogo negativnih rezultata i već uveliko ugrožava samu svrhu nauke.
Krajnje je vrijeme da ga počnemo mijenjati i prilagođavati realnim potrebama. Takođe, usudio sam se da dam i par svojih skromnih savjeta šta treba raditi po ovom pitanju u zemljama u razvoju.
Da “svaki čovjek po prirodi teži znanju” konstatovao je Aristotel tako davno. Svaki čovjek usvaja i izražava stečeno znanje na različite načine. Mali je broj društvenih zajednica, naročito u novijoj istoriji, koje nijesu sebe deklarisale kao “društva znanja”. Veoma često se manipulisalo sa ovom zvučnom kovanicom.
Stoga je potreba da se izmjerimo koliko smo dosegli u moru znanja ili neznanja prirodna, kako za pojedinca tako i za institucije i društvo u cjelini. Naročito za one koji, svjesno ili nesvjesno, posvetiše život ovoj profesiji.
ANALITIKA: I upravo zbog toga je došlo do velikog buma u okviru nauke o metrici?
STOJANOVIĆ: Tačno. Posljednjih pedesetak godina je došlo do pravog „velikog buma“ u nauci o metrici, zahvaljujući informaciono-komunikacionim tehnologijama (ICT) koje su omogućile da se sve jednostavno mjeri i statistički analizira, pa i sama nauka. Tako je nastalanaučna disciplina „scientometrics“ ili „naukometrija“ koja predstavlja nauku o mjerenju i analizi nauke.
“Bibliometrics” ili „bibliometrija“ je njena poddisciplina koja se zasniva na statističkom istraživanju bibliografija i naučnih časopisa. “Bibliometrics”, “scientometrics,” “informetrics,” “webometrics,” “netometrics,” “cybermetrics” su termini koje je teško razdvojiti.
Iako relativno mlade, skovane od Eugena Garfilda i Alana Pričarda u 1960-tim, naukometrija i bibliometrija predstavljaju brzorastuće discipline i „noćnu moru“ i „kontroverzu“ za naučnu zajednicu širom svijeta.
Postoji ogroman broj bibliometričkih baza, resursa, tehnika, indikitora, alternative koje ovdje neću nabrajati. Većina za sebe tvrdi da je najrelevantnija i po odredjenim razlozima specifična. Scopus sa preko 22000 časopisa i Web of Science (WoS) sa preko 12.000 su najuticajnije. Tu je i desetine numeričkih indikatora za ocjenu kvaliteta i kvantiteta publikovanog sadržaja kao što su h-faktor, impakt-faktor itd.
ANALITIKA: Kakva je uloga bibliometrije u sferi publikovanja? Da li je bibliometrija postala biznis?
STOJANOVIĆ: Bibliometriju ne treba nikako poistovjećivati sa procesom i kulturom izdavačke djelatnosti koja uključuje i naučne publikacije tipa časopisa i zbornika. Pored ostalog, bibliometrija je mnogo mlađa od samog izdavaštva. Prije godinu dana je Royal Society proslavilo 350 godina prvog časopisa Philosophical Transactions, koji je izašao 6. marta 1665., publikovan pod vizionarstvom prvog sekretara ovog slavnog naučnog udruženja Henrija Oldenburga.
Na svjetskom nivou za skoro 350 godina broj časopisa je rastao po stopi 3,4 odsto godišnje, što znači da se broj aktivnih časopisa duplirao svakih 20 godina. Časopisi i publikacije su odigrali veoma važnu ulogu u prezentiranju i popularizaciji nauke kao i u edukaciji i mogu se smatrati dijelom svjetske kulturne baštine u oblasti izdavaštva. Postoji jasna korelacija između najvećih naučnih otkrića i radova objavljenih u časopisima koji su im prethodili.
ANALITIKA: Da li onda bibliometriju treba poistovjećivati sa ekonomijom, biznisom, neoliberalnim pristupom?
STOJANOVIĆ: Moj odgovor je – DA. Nesumnjivo je dala krila Veberovoj (Max Weber) doktrini administracije primijenjenoj u ovoj oblasti i Friedmanaovom (Milton Fridman) neoliberalnom konceptu, “ne postoji besplatni ručak”. Sasvim logično, administracija i menadžment širom svijeta primjenjuju i u nauci i istraživanju „payback“ ili „return of investment“ princip. Formalno, treba fiskalno zatvoriti više od 1500 milijardi dolara, koliko se prije par godina globalno izdvajalo za ovu oblast. „Primio si od mene novac, opravdaj ga!”. “Neka pokriće bude što jače i sertifikovano od strane priznate liste”.
Iako krajem 70-tih mnogo manje izražena, tu pojavu opisuju sociolozi nauke Bruno Latur i Stiv Vulgar u knjizi „Laboratory Life: The Construction of Scientific Facts“ (1979), gdje uvode „kapital kredibilnosti“, prezentujući „ciklus kredita“, predstavljajući naučni svijet kao ekonomsko preduzeće. Naučnici se ponašaju kao investitori transformišući naučni kapital u drugi. Pozicija i publikacije su garant sigurnog finansiranja. Finansiranje i ponekad pozicija obezbjeđuje produkciju naučnih podataka koji osiguravaju produkciju publikacija, a ovi poziciju i nerijetko politički i menadžmentski položaj i uticaj. I tako u krug...
ANALITIKA: Da li ima zloupotreba u ovoj sferi nauke?
STOJANOVIĆ: Odgovoriću na ovaj način. Iako “svaki čovjek po prirodi teži znanju”, po Aristotelu, “čovjek je po prirodi podmukao, pun smicalica i prevara" po Aristofanu. Naročito onaj koji svoj intelekt usmjeri u druge svrhe , što nije rijedak slučaj kod inteligencije.
To je, pored ostalog, i kumovalo “publish or perish”, „publikuj ili umri“ efektu koji je postao veoma opasan po nauku! Rast publikovanih članaka tokom jedne decenije; od 1,3 miliona u 2003. dostigao je 2,4 miliona u 2013. Broj autora, od 4,6 miliona u 2003., do 10 miliona u 2013. Broj istraživača i naučnika na zemljinoj kugli raste po stopi mnogo većoj nego populacija. “Hyperauthorship” ili “hiperautorstvo” je veoma izraženo. Da li je ono postalo postmoderna perverzija ili promjena u načinu izražavanja naučne komunikacije (Blaise Cronin, 2001)?
Podsjetimo se samo da se 5154 fizičara u CERN-u našlo na jednom radu o Higsovom (Peter Higgs) bozonu; dok je rad iz oblasti genetike imao 1014 autora. Zaista veliki brojevi, ne ulazeći u aktuelnost teme?
Da li svi zaslužili da budu autori iako su mnogi od njih radili i operativne poslovo u okviru svojih zaduženja ili prosto pomagali kao studenti (preko 900 studenta u dvogodišnjem radu)? Zanimljivo, prof. Higs je trebalo da bude izbačen kao neproduktivan sa Univerziteta u Aberdinu.
Neposredno pred dobijanje Nobelove nagrade, 2013., izjavi Gardijanu: „Danas ja ne bih našao akademski posao, to je jednostavno tako. Nemoguće je zamisliti kako bih ja danas imao uopšte dovoljno mira i tišine da uradim ono što sam uradio 1964. godine“, aludirajući na stalni pritisak za publikovanjem kojem su izloženi današnji poslenici nauke. Sidni Brener, nobelovac, o svom prijatelju i dvostrukom nobelovcu Fredu Sangeru iskreno izjavi:
„Fred Sanger ne bi preživio današnji svijet nauke. U procesu konstantnih izvještaja (reporta) i ocjena, neka od komisija bi konstatovala da je on publikovao nedovoljno između rada o insulinu 1952. god., njegovog prvog rada o RNA (ribonukleinskoj kisjelini) 1967., sa takođe velikim razmakom do sljedećeg rada o DNK 1977. god. On bi bio označen kao neproduktivan i njegova skromna pomoć bi bila ukinuta. Mi više nemamo kulture koja omogućava pojedincu da radi na duže staze, što bi se tretiralo kao krajnje rizičan projekat“.
(Naslovna strana prvog broja časopisa „Philosophical Transactions” iz 1665. god)
ANALITIKA: Kod nas je odomaćeno mišljenje da se napredovanje naučnog radnika ili profesora univerziteta mora striktno vezati za njegov rejting na priznatim naučnim listama. Šta mislite o tome? Da li se čuju drugačija mišljenja?
STOJANOVIĆ: Sve više glasova i reakcija na gornje pojave artikuliše se tokom posljednje decenije. Pomenimo neke od njih: Charlton BG, “The cancer of bureaucracy: how it will destroy science, medicine, education; and eventually everything else. Med Hypotheses. 2010 Jun;74(6):961-5. Prof Braben, čija knjiga opisuje 500 najvećih otkrića 20. vijeka, "Najveća naučna otkrića 20-og vijeka ne bi se mogla desiti pod sadašnjim pravilima, jednostavno ne bi se kvalifikovala za finansiranje”.
Ekonomski gledano, tržište akademskih izdavača je imalo najviše koristi od “publish or perish” efekta. 2013. godine imalo je obrt od 25,2 milijarde dolara. Prema finansijskom izvještaju iz 2013. jedan od vodećih svjetskih izdavača je imao u procentualnom iznosu veći profit od samog Epla. Paradoksalno 1995. godine Forbs je predvidio da će prva žrtva internet ere biti baš akademski izdavači. (članak “The internet’s first victim,” John Hayes). Izdavači imaju idealnu biznis poziciju, isti proizvođač (naučnici kao autori), isti potrošač (autori), besplatni recenzenti (ponovo autori koji za recenziju dobijaju poene), i sve to bez velikih ulaganja (skoro besplatno).
ANALITIKA: Da li su se naučnici pomirili sa usvojenom metrikom?
STOJANOVIĆ: Sa periodom globalizacije, čini se da su se naučnici bili pomirili sa usvojenom metrikom i pristupom. Naročito u periodu 2000-2010. Prvi glas se podiže sa značajnog mjesta 2007, kada editorijal časopisa Journal of Cell Biology sa imakt faktorom većim od 10 (M. Rossner Heather V. Epps and E. Hill) u svom članku „Show me the data“ napada odomaćenu metriku. Brzo reaguje jedan od lidera izdavača, ali sa dosta blijedom argumentacijom.
Tri godine kasnije D. Parkins, u svom članku “Do metrics matter?”, Nature, Vol 465|17 June 2010, potvrđuje navode kolega iz Journal of Cell Biology i gore iznesenu Lotourovu tezu “kapitala kredibilnosti”, indirektno uvodeći pojam „mangupa u sopstvenim redovima“ koji izigravaju sistem metrike. 150 naučnika i 30 administrativaca i rukovodilaca značajnih svjetskih univerziteta se odazvalo istraživanju iz kojeg je nastao pomenuti rad, a čiji je cilj bio da se sagleda kako naučnici vjeruju u metriku koja se primjenjuje u njihovim institucijama. 51% je izjavilo da su promijenili odnos prema poslu pod uticajem metrike.
Slijede neka od zapažanja naučnih radnika sa Stenforda, Oksforda, Kjotoa, MIT-a. “To me obeshrabruje da radim prave stvari koje će se vrednovati sa nulom”. 71 odsto je izjavilo da su zabrinuti jer njihove kolege mogu izigrati sistem vrednovanja.
“Uključen je veliki dil politike, fokusiran na brojevima, ne na kvalitetu…”. “Metrika može biti izigrana od ljudi koji znaju da se njihove performanse ocjenjuju samo tim putem”. “Iza slova se može svašta utrpati”. “Najvažnije su preporuke, CV, intervju, i naše mišljenje o publikovanim radovima”.
ANALITIKA: Kakvo je stanje u regionu po ovom pitanju? Prestaje li eurofija publikovanja?
Slično kao u ostalim zemljama u razvoju. Došlo je do pravog buma u broju naučnih radova publikovanih u referentnim časopisima, kao i broja samih časopisa uključenih u priznate baze. Ako pogledamo širi Region za samo tri godine, 2008-2010., Turska je skočila sa 10 na 61 časopis, Rumunija sa 9 na 50, Mađarska sa 15 na 37, Hrvatska sa 14 na 46, Slovenija sa 4 na 18, Srbija sa 4 na 18. Slična je situacija sa Kinom, Iranom, Ganom, Kamerunom, Meksikom.
Mnoge od ovih zemalja se nazivaju „rising stars“ u nauci. Ekspanzija sa poklopila sa periodom kada je SCI Thomson jednostavno odlučio da pod izgovorom male zastuplejnosti neengleskih časopisa i neravnomjerne geografske pokrivenosti, „napadne“ tržište zemalja u razvoju. U nekoliko etapa, a najznačajnija je ona od 2005., hiljade časopisa iz ovog dijela svijeta je uključeno u neku od važećih lista (najčešće SCI).
ANALITIKA: Uz problem loše metričke pokrivensti društvenih nauka...
STOJANOVIČ: U okruženju, naročito u zemljama Zapadnog Balkana, pokazao se problem loše bibliometričke pokrivenosti društvenih nauka. Razloge treba tražiti u mnogo široj analizi nego što je ova, a neke specifičnosti koje treba uvažiti jesu: politika, autokratski mentalitet, stereotipi, pravni okvir, jezik.... Smatram da je slaba razvijenost društvenih nauka na našim prostorima jedan od glavnih problema sa kojim se suočavamo. Uostalom, ova društva ne bi vječito bila u razvoju da imaju razvijene društvene nauke. Pojedine komšije su se bolje snašle (npr. Hrvatska, Slovenija, Rumunija, Mađarska) i uspjele da se probiju u top 25 zemalja po broju društvenih časopisa uključenih u Scopus i „pokupe kajmak“ od mnogobrojnih društvenjaka u regionu, pritisnutih metrikom.
Po mnogim indikatorima moglo bi se reći da prestaje euforija. Broj Scopus članaka na univerzitetima u regionu bilježi pad posljednjih godina. Sazrijeva mišljenje da naučno-istraživački rezultati moraju biti više opipljivi i korisni, a rad svrsishodan.
ANALITIKA: Da li alternativa može biti povratak na staro stanje vrednovanja naučno-istraživačkog rada?
STOJANOVIĆ: Ne, nikako u smislu „Ti si naučnik, budi u svom svijetu, radi šta hoćeš, ne polaži račune nikome“. Sjećam se kada sam studirao na tadašnjem Univerzitetu Veljko Vlahović postojali su i kriterijumi koje bih sa ove distance nazvao „mistikom o nauci u maloj sredini“.
Postojali su naučni mitovi o pojedincima. „Bio u zabranjenom gradu, godinama“, „Radio na tajnom projektu“, „Ima svoju formulu i teoremu“, „Zadivio vani“, „U boemskoj atmosferi napisao formulu“. To su veoma negativne pojave i rezultat naučno nezrele sredine, koje se ne smiju ponoviti. Mora postojati fer i održivo rešenje samog vrednovanja.
ANALITIKA: Šta je po vama to održivo rješenje?
Prosto, kao u svemu, BALANS. Između rezultata i upotrebljivosti. Sistem metrike je potreban u naučno-istraživačkom radu, kao i u svakom radu. Moramo imati povratnu spregu, koliko smo napredovali u onome šta radimo, imajući u vidu realne kriterijume. Međutim, sadašnji sistem metrike ima brojne nedostatke koje treba otkloniti. Dosta je isključiv, baziran na par „vitalnih“ kriterijuma, nerijetko izigran.
Publikovanje kao civilizacijsku baštinu moramo zaštititi. Po meni treba više praktikovati holistički pristup, koji uključuje skup raznovrsnih kriterijuma pa čak i one koliko je naučnik uspio da oplemeni sredinu u kojoj živi. Za pojedine društvene, lingvističke i umjetničke nauke i discipline treba napraviti sistem koji uvažava njihove specifičnosti.
Zemlje u razvoju trebaju hitno raditi na svom sistemu metrike, koji uvažava njihove specifičnosti, ako ne misle da unište i ono što je preostalo od svoje nauke. Treba izbjegavati „copy-paste“ rješenja u vrednovanju, čiji je rezultat satisfakcija i napredovanje pojedinca uz gubljene vremena i novca na nivou zajednice. To ne znači, ni u kojem slučaju, izolaciju od svjetskih tokova, već samo smanjivanje razlike između formalnih naučnih rezultata jednog društva i njegovog realnog socio-ekonomskog izlaza. Najbolje ćemo doprinijeti internacionalizaciji svoga znanja i naučnog ugleda ako smo ga pretvorili u nešto očigledno i opipljivo.
Podsjetimo da je na globalnom nivou naučni doprinos razvijenih društava proporcionalan njihovom ekonomskom doprinosu. Ono što prvo trebaju da urade zemlje u razvoju, po meni, jeste da drastično poboljšanje kvalitet svoga obrazovanja, jer bez obrazovanja nema ni nauke, pa ni razvoja. Nastala je nelogična pojava imate dobre naučne rezultate, a loše obrazovanje i nedostatak proizvodnje, da ne pričamo o visokim tehnologijama.
ANALITIKA: Kako da zaključimo razgovor o ovoj pojavi?
STOJANOVIĆ: Prvo, ne ukazujem na ove pojave da sebe opravdam, jer se tokom 25 godina rada nakupilo dosta publikacaija, mnogo više nego što sam se nadao, neke su na jakim listama, neke dosta citirane.
Drugo „niko ne može sve pročitati“, „niko ne može sve izmjeriti“, „nikada se više nije pisalo uz manji učinak“. Zaključio bih sa vječito genijalnim Teslom: „Onoga dana kada nauka počne proučavati nefizičke pojave, u deset godina napredovaće više nego u ranijim vjekovima svoje istorije“. Ovo su nefizička pojava vrijedne proučavanja o kojima sam se usudio dati svoje mišljenje.
Predrag ZEČEVIĆ
