Od nekada slavne benediktinske opatije na Bojani koja je nekad uživala veliki ugled kao mauzolej grobnica dukljanskih vladara ostale su samo ruševine manastirske crkve Sv. Serđa i Vakha. O najstarijoj crkvi ovog manastira malo se zna. Počev od 13. vijeka crkva Sv. Serđa i Vakha pominje se više puta u ćirilskim i latinskim pisanim izvorima. Za istoriju manastira veoma su važna dva natpisa na latinskom jeziku vezana za radove na crkvi i ktitorima. Oba natpisa su objavljivani više puta tako da su u literaturi dati u više verzija.
Božidar Šekularac kaže da razlike u tekstu kod različitih verzija nisu velike, najčešće su ortografske prirode ili je do njih došlo popunjavanjem skraćenica. Naravno kod onih koji su pored opštih podataka o natpisima dali i prevode.
Šta piše na kamenoj ploči: Na kamenoj ploči, čiju fotografiju objavljujemo, koja se danas nalazi u Narodnom muzeju u Skadru, a koja je bila umetnuta lijevo od ulaza u crkvu Sv. Serđa i Vakha uklesan je natpis sljedeće sadržine:
„SJETI SE GOSPODE, SLUŠKINJE SVOJE, JELENE KRALJICE SRBIJE, DIOKLIJE, ALBANIJE, HOLMIJE, DALMACIJE I PRIMORSKOG KRAJA, KOJA ZAJEDNO SA SINOVIMA SVOJIM UROŠEM I STEPANOM, PODIŽE IZNOVA OVU CRKVU U SLAVU BLAŽENIH MUČENIKA SERGIJA I VAKHA. KOJA SE DOVRŠI LJETA GOSPODNJEG MCCLXXX (1290)“
Iz natpisa jasno proizilazi da crkvu iznova podiže Jelena kraljica Srbije, Duklje, Albanije. Huma, Dalmacije i Primorja sa svojim sinovima Urošem i Stefanom (Milutinom i Dragutinom) 1290. godine.
Sad, gledajući na ovaj natpis sa crkve – mauzoleja dukljanskih kraljeva može se postaviti pitanje kako to da se pominje država Duklja koju su srpski vladari baštinili u svojim titulama. U novijim istorijskim djelima ovaj tekst se uglavnom spominje kao donatorski, da je crkvu sagradila kraljica Jelena sa sinovima. Zemlje kojim je vladala se ne pominju.
Sudeći po srpskim istoričarima novije epohe, Duklja se čak i ne pominje u natpisu. Mogu se pročitati razne vrste istorijskih prepjevavanja.
Tako da možete čitati o crkvi Sv. Srđa i Vakha kod Skadra -“da je sazidana na mestu stare, koja je bila grobna crkva zetskih i raških knezova i kraljeva: Mihaila, Bodina, Vladimira, Dobroslava, Gradine i Draginje. Kraljica Jelena je, poštujući starinu i značaj ove crkve, sagradila sa sinovima, Dragutinom i Milutinom, 1290. novu na temeljima stare (to je bio najveći sakralni objekat na prostoru barske nadbiskupije).”
Poznati beogradski arheolog i vrsni poznavalac istorijskih činjenica čak govoreći u svom djelu o natpisu sa crkve – mauzoleja dukljanskih kraljeva, donoseći u svom radu njegov izgled, ne uzima za shodno da da i njegov prevod jer “natpis je na fotografiji dovoljno čitak pa nema potrebe za prevođenjem”. Lakše se poslužiti prepjevavanjem. Očigledno spominjanje Duklje u bilo kom kontekstu za pojedine autore nije dovoljno oportuno. Izgleda ni poželjno. Naučili su to napamet. Evo već više stotina godina. Osim ako nije u službi istorijskog prepjevavanja.
Akademik Radoslav Rotković je takođe spominjao tu istorijsku činjenicu da je u titulama srpskih vladara Nemanjića, sve do njihovog kraja, njegovan isti sistem nabrajanja svoje zemlje i osvojenih krajeva. On uzima za primjer Stefana Dečanskog.
“ Logično je pretpostaviti da je Stefan Dečanski odrastao uz majku Francuskinju i bio naklonjen zapadnoj kulturi. Pošto je Milutin bio vezan za Vizantiju, i oženio je maloljetnu šćer cara Andronika II, koja mu je donijela u miraz neke teritorije, Stefan se nije mogao nadati prijestolu otuda, jer je prednost imao Milutinov sin iz braka sa Simonidom. U jednom mletačkom dokumentu iz 1310/11. Stefan se tituliše kao kralj Dioklije, Albanije, Huma i Pomorja.”
Istorijsko marginalizovanje Duklje: Radoslav Rotković govoreći o počecima istorijskog marginalizovanja Duklje i posljedicama koje su za tu prvu crnogorsku državu ostale vidljive u istoriografiji navodi:
“Ali, Nemanjići su ipak ostvarili dva svoja glavna cilja. Prvi je bio da se zatru tragovi Kraljevine Vojislavljevića. To je u rađeno tako što je ignorisan blaženi Vadimir, kao prvi dukljanski svetac. Nestale su i grobne ploče svih zetskih kraljeva! Nema ni M od imena Mihailo, ni B od imena Bodin. Naravno, pljačkanje grobova nije ničiji specijalitet. To se radi u cijelome svijetu. Ali pljačka ne podrazumijeva lomljenje grobnih ploča, tako da ne ostane traga od natpisa na njima. Za to je potrebna državna organizacija! Drugi cilj je bio da se pravoslavljem, kao novom državnom religijom, zatru tragovi prethodnoga katoličanstva, i da se na ikonostasima, na freskama, pojave Njemanjići kao sveci. A oni su svi nekanonski proglašeni svecima, samim tim što Srpska pravoslavna crkva nije imala tomos za svoju samostalnost, nego samo usmenu saglasnost u neredovnim prilikama, pa je vaseljenski patrijarh Kalikst 1352. prokleo i cara Dušana i srpskoga patrijarha!”
Pogrešna tumačenja istorijskih fakata: Akademik Danilo Radojević pišući o pogrešnim tumačenjima istorijskih fakata navodi i da falsifikatori često nalaze naslon i na ranije falsifikate i na taj način grade fikciju „naučnosti“
“Tijeh krivotvorenja ima veliki broj, u svijem oblastima, tako da je dovoljno, za ovu priliku, uzeti nekoliko reprezentativnih primjera, koji su crnogorskom narodu mutili saznanja ili iskrivljavali istorijska fakta o njegovoj prošlosti. Kad su kaluđeri, pod vođstvom episkopa Savatija Ljubibratića, iz manastira Tvrdoša dobjegli, u vrijeme Morejskog rata, 1694. godine, na mletačku teritoriju, kod Herceg Novog, prenijeli su čestice moštiju sv. Đorđa. Ti kaluđeri osnovali su manastir pored stare crkve, posvećene sv. Sabbi Osvećenom (Kapadokija, 439 – Palestina, 532), osnivaču četiri lavre i šest manastira, čiji je kult bio razvijen i u još nekim naseljima na Crnogorskom primorju. Stefan Vukčić – Kosača (1392-1435), veliki vojvoda humski, prozvao se „hercegom sv. Sabbe“, svoju zemlju – Vojvodstvo sv. Sabbae. Poslije 1774. godine, kada je carica Marija Terezija donijela dekret o crkvenim praznicima, počelo je širenje kulta Save Nemanjića. U toj novoj klimi, pomenute čestice moštiju sv. Đorđa, kako je utvrdio iguman i pisac Dionisije Miković, proglašene su Savinim. Kaluđeri su, da bi svoj položaj učinili više poštovanim, preuzimali biblijske legende i vezivali ih za Savino ime (kao što je poznata legenda o Mojsijevom otvaranju izvora u bezvodnom kraju, udarom štapa u stijenu, u podnožju brda Horiva).”
Sveti Sabba postao Sveti Sava: Sad ako je stara crkva, posvećena Sv. Sabbi Osvećenom (Kapadokija, 439 – Palestina, 532) postala neprepoznatljiva u današnjem kompleksu manastira Savina, u istorijskim knjigama, monografijama Herceg Novog, monografijama manastira Savine, postavlja se pitanje – zašto se izbrisala iz naučno istorijskog korpusa djela posvećenog kultovima i sakralnim objektima.
Možda je ipak morala biti istorijski prepjevana zbog nezgodnih priča o svom postanku. Naime novija istraživanja arhitekture upućuju da je na mjestu Savine postojala crkva u doba preromanike.
U Monografiji Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori izdatoj 2011. iznosi se ovaj podatak o postanku manastira Savine:
“Zaogrnuta bujnom mediteranskom dubravom, silueta manastira Savine dominira pejzažom na ulazu u Boku Kotorsku. Sastoji se od tri crkve, od kojih su dvije posvećene Uspenju Bogorodice, locirane na centralnom nižem platou. Treći hram, Sv. Save, po kojemu je i manastir dobio ime, nalazi se na jednom uzvišenju, udaljen stotinjak metara od Uspenjskih crkava.
Jedan zapis iz 1851. godine pominje da je Savina osnovana 1030. godine. Ovo predanje je smatrano nepouzdanim, no novija istraživanja arhitekture upućuju da je na mjestu Savine postojala crkvica u doba preromanike. Sasvim sigurno Mala crkva Uspenja Bogorodice i Sv. Save potiču, u sadašnjem obliku, iz 15. vijeka, kada se ovaj dio Boke nalazio u sastavu države Hercega Stefana Vukčića. Poznato je da je Herceg Stefan zimi stolovao u Novom, gdje je razvijao trgovinu i zanate. Na datovanje manastira u 15. vijek ukazuju arhitektonske karakteristike obje crkve, kao i stariji sloj fresaka Uspenjskog hrama.”
Izgleda da ćemo pogrešnim tumačenjima kulturno istorijske tradicije i prepjevavanjima fakata prisustvovati još dugo.
Pavle Mijović promišljajući o prošlosti i nadi da neprepjevana tradicija uvijek ispliva na površinu piše:
„Tradicija - jedna od komponenata teme o umjetnosti, a u vezi s njom i kulture, politike, ekonomike i sociologije - nimalo ne zvuči arhaično ako joj se okrenemo frontalno, licem u lice, kao prema sopstvenoj prošlosti. Sve to, naravno pod uslovom da u pojmu o tradiciji ne gledamo svijest o prošlosti kao razbijenoj lađi s kojom se, u oluji, igraju morski talasi, nego kao o lađi koja se, zahvaćena uraganom, održala na talasima. Poslužio sam se metaforom o potonuloj i nepotonuloj lađi da bih na samom početku naglasio da u tradiciji kao dijelu kulture odabiramo ono što odolijeva svim burama i izdvajamo od onoga što se njima nije moglo oduprijeti, pa je propadalo i propalo. Drugim riječima, ako se okrenemo onoj strani tradicije koja živi u kulturi kao njen progresivni, a to će reći razvojni faktor, nalazimo u njoj komponentu umjetnosti lokalnim bojama ispunjenu. Pošto je tradicija - razumije se, tradicija u značenju naše metafore o lađi koja u burama ne tone i kao takva je progresivan faktor razvoja - neizostavan sastojak umjetnosti, nije teško pogoditi da ta njena valentnost ne propada.“
Ivan KERN
