U selu Sukuruć - Tuzi, na mjestu zvanom Kirza, nalazili su se ostaci arhitektonskog objekta, za koje su mještani tvrdili da je bila crkva, što su potvrdili kasniji nalazi. Godine 1950, kada je ovaj lokalitet stavljen pod zaštitu, bili su vidni ostaci objekta dimenzija 25 m x 15 m. Prilikom poljoprivrednih radova pojavljivali su se i tragovi i elementi antičke nekropolre. Danas nema vidljivih arhitektonskih ostataka, a lokacija je pretvorena u obradivu površinu.
Poljoprivrednim radovima su uklonjeni arhitektonski ostaci i uništeni materijalni tragovi, pa se sada može konstatovati da je kulturno dobro u najvećoj mjeri devastirano, jednostavnije rečeno preorano.
Šta kaže Studija: Već u Studiji Zaštita spomenika kulture i nasljeđa Muzeja i galerija Titograd iz 1987. godine, konstatuje se da nisu vidni tragovi kulturnog dobra, ali da ima fragmenata sige, opeke i klesanog kamena. Od kamena sa ovog objekta građene su okolne kuće, a u njihove zidove su ugrađivani komadi dekorativne plastike. Dalje se konstatuje, da se na ovoj lokaciji prilikom poljoprivrednih radova nailazilo i na grobne konstrukcije od kamenih ploča. Na osnovu nalaza keramičkog materijala, lokalitet je tada datovan u period kasne antike.
Danas kada se pogleda ovaj lokalitet, ne može se naslutiti njegova posebnost i značaj.Prije bi se reklo da izgleda kao i sve slične njive u okolini zasađene paprikama ili na one koje se ne obrađuju zaraslim u drače.
Međutim, kako su poljoprivrednim radovima uklonjeni arhitektonski ostaci i uništeni materijalni tragovi, danas se može konstatovati da je kulturno dobro u najvećoj mjeri dovedeno do neprepoznavanja. O njegovim svojstvima autentičnosti, integriteta i stepena očuvanosti zbog nemogućnosti identifikacije ovog kulturnog dobra danas već nije moguće ni pričati.
Važnost lokaliteta Kirza: Da bismo vam bliže objasnili važnost ovog lokaliteta za Crnu Goru pokušaćemo da vam približimo period u kom je lokalitet bistvovao.
Period Kasna antika u kojem je bio datovan ovaj lokalitet je termin kojim se opisuje period istorije Evrope i mediteranskog svijeta koji predstavlja završni dio Starog vijeka, odnosno prijelaz od Starog vijeka u (rani) srednji vijek. Kao njegov početak se obično uzima godina 284. kada je nad tadašnjim Rimskim Carstvom vlast preuzeo car Dioklecijan . Kao kraj se tradicionalno uzima kraj Starog vijeka, odnosno godina 476. i pad Zapadnog Rimskog Carstva. Novije generacije istoričara su, međutim, počele pojam kasne antike širiti i na kasnije periode, pa se kao datumi konačnog kraja antike ponekad navode 529. godina - kada je vizantijski car Justinijan sproveo svoje reforme - odnosno sredina 7. vijeka i muslimanska osvajanja koja su dovela do trajne političke, kulturne i ekonomske podjele u antici dotada jedinstvenog prostora Mediterana.
Kasna antika je bila period velikih političkih, ekonomskih i kulturnih promjena, od kojih je najvažnije uvođenje hrišćanstva kao službene, a na kraju i jedine dozvoljene religije na prostoru Rimskog Carstva, što je dovelo do postepenog nestanka dotadašnje grčko-rimske kulture, odnosno Velika seoba naroda koja je drastično izmijenila etnički sastav i kulturna obilježja velikih dijelova Evrope. U političkom smislu je najvažniji događaj bio pad Rimskog Carstva čijim je nestankom na Zapadu stvoren vakuum koji su ispunila tzv. Varvarska kraljevstva koja će se postepeno transformisati u zametke današnjih nacionalnih država.
Znači uvođenje hrišćansva kao službene religije, doseljavanje naroda ... Kako se to sve manifestovalo na današnju teritoriju Crne Gore mogli smo posredno da pratimo preko istorijskih i arheoloških nalaza kod nas iz tog vremena. Mogli smo da ih nismo najčešće – preorali.
Međutim za lokalitet Kirza još i postoje šanse ako bi se izvršila arheološka istraživanja, sa ciljem otkrivanja preostalih ostataka ranije registrovanog objekta, ostataka materijalne kulture i eventualne nekropole. Možda bi i postavljanje obilježja „Kulturno dobro od nacionalnog značaja“ , koje je da primijetimo i do sada bila zakonska obaveza institucija pomoglo da ovaj lokalitet sačuvamo u ostacima od savremenih neimara kojima je očigledno svijest o nacionalnim kulturnim dobrima strana.
Beška drastičniji primjer: Drugi još drastičniji primjer, koji je rezultirao sa čini se sa konačnim gubitkom lokaliteta i šanse da se istraži rijetki očuvani hram u temeljima iz vremena Vojislavljevića, jeste crkva posvećena Sv. Bogorodici na ostrvu Beška.
Jedan od istorijsko arheoloških bisera Skadarskog jezera je ostrvo Beška (Brezovica). Na središnjem dijelu ostrva smješten je manastir koji se sastoji od dvije crkve, jedne posvećene Sv. Đorđu i druge - Sv. Bogorodici. Preciznih podataka o gradnji crkve Sv. Đorđu nema ali je moguće pretpostaviti da je njen ktitor bio Đurđe II Stracimirović – Balšić, te da je nastala krajem XIV vijeka. Radi se o većoj jednobrodnoj građevini trikonhalne osnove sa centralnom kupolom, prostranom pripratom zasvedenom gotičkim, rebrastim svodom i velikim zvonikom na preslicu.
Manju crkvu, posvećenu Bogorodici podigla je za svoj mauzolej Jelena Balšić, žena Đurđa II Stracimirovića – Balšića 1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata. Crkva je malih dimenzija, jednobrodne osnove sa blago prelomljenim svodom, što su odlike hramova podignutih u vrijeme Crnojevića. U crkvi se nalazi i grob Jelene Balšić.
Šta je pisao Gagović: Kako je pisao konzervator Zdravko Gagović istraživanja obavljena od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture 1970. godine pokazali su da je Jelenina crkva podignuta na temeljima starije trobrodne bazilike, prema nalazima brojne plastike, romanskih karakteristika – po svemu sudeći iz XII vijeka, doba Vojislavljevića. Zidovi centralnog broda iskorišćeni su za zidove Jelenine crkve, a bočni brodovi bazilike pretvoreni su kapele za sahranjivanje, što je u to vrijeme bilo uobičajeno za hramove na Skadarskom jezeru .
Bogorodična crkva je sagrađena kao jednobrodna građevina pravougaone osnove sa polukružnom oltarskom apsidom i zvonikom na preslicu sa jednim otvorom. Zidana je dobro obrađenim tesanim kvaderima kamena slaganim u vodoravne redove. Iznad središnje niše postavljena su dva kružna medaljona sa isklesanim Hristovim monogramima u plitkom reljefu, dok se ispod njih nalaze dva medaljona sa cvijetnim motivima.
Ispod zvonika na preslicu ugrađena je kamena rozeta u obliku krsta. Prozori su skromnih dimenzija, pravougaonog oblika sa polukružnim završetkom profilisanim kamenim okvirima. Unutrašnji prostor Crkve zasveden je podužnim svodom, koji se oslanja na par pilastara i ojačavajući luk između njih. Od nekadašnjeg živopisa danas su sačuvani fragmenti, u oltarskoj apsidi, na kojima se ne razaznaje sadržaj. U Crkvi se nalazi novi kameni ikonostas. Crkva je nekada imala po jedan izduženi paraklis sa apsidama uz bočne zidove, od kojih je južni bio otvoren.
Ispred Crkve nalazio se i otvoreni trijem, dograđen kasnije. U novije vrijeme, izuzev izgradnje zgrada konaka, dograđeni su i bočni paraklisi, s tim što je južni potpuno zatvoren, a nekadašnji trijem je dobio oblik priprate.
Javni poziv: Početkom juna prošle godine, Ministarstvo kulture je objavilo ponovljeni Javni poziv za podnošenje zahtjeva za dobijanje finansijskih sredstava od tog vladinog resora za realizaciju 28 projekata koji su se odnosili na konzervatorska i arheološka istraživanja, kao i na izradu konzervatorskih projekata i sprovođenje konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima Crne Gore. Na tom spisku se nalazio i Manastir Beška, koji je u poslednjih dvadesetak godina pretrpio devastiranje od znanih i neznanih “neimara” devastatora, rekli bismo “iz temelja”. Nadležni organi su konstatovali da je stepen devastacija na manastiru toliki, da je sve prerađeno i izgrađeno “iz temelja” bez dozvola institucija, koje su bile zadužene za staranje o kulturnim dobrima Crne Gore.
Crkva Sv. Bogorodice je upotpunosti obnovljena, bez saglasnosti RZZSK/UZKD, a izvedeni radovi devalviraju kulturne vrijednosti kulturnog dobra, i to:
-Novodograđeni izduženi paraklisi sa apsidama uz bočne zidove i nova priprata urađeni u kamenu i prekrivene bakarnim pokrivačem
-Na zapadnoj fasadi Crkve, iznad ulaznog portala postoje tri lunete sa ostacima originalnog fresko maltera
-Na zvoniku Crkve stari kameni krst je zamjenjen novim
-Nova ulazna vrata i prozori su od drveta i u dobrom su stanju
-U polukaloti apside sačuvani dio fresko dekoracije je konzerviran. Na zidovima u unutrašnjosti okačene su ikone novijeg datuma.
-Postavljen je novi kameni Ikonostas sa ikonama novijeg datuma bez umjetničke vrijednosti - reprodukcije. U dobrom je stanju iako stilski i materijalom nije u saglasnosti sa vremenom iz kojeg Crkva potiče.
- i da dodamo dovedeni do neprepoznavanja ostaci starijeg hrama iz vremena Vojislavljevića.
Vijest da će, konačno, biti odvojena sredstva, i da će ovaj dragulj doći na red da se obnavlja i prezentuje shodno kriterijumima Zakona o zaštiti kulturnih dobara, probudila je optimizam kod zainteresovane javnosti. Nakon svih neugodnih vijesti i iznenađenja prethodnih godina, izgledalo je da će i za Bešku početi da važi zakon. Međutim, očigledno Beškoj više ni novac ni dobra volja ne pomažu, da se privede stanju koje zahtijevaju pozitivne zakonske norme Crne Gore - vezane za zaštitu i očuvanje kulturne baštine.
Za radove na Beški nema zainteresovanih: Naime, kako je Portal Analitika već pisao, ni na ovom drugom, ponovljenom Javnom pozivu za izradu konzervatorskih projekata i sprovođenje konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima Crne Gore, za Manastir Bešku nije bilo zainteresovanih. Da li zbog toga što se moraju ispunjavati uslovi za obavljanje poslova u odnosu na vrstu projekta za koji se aplicira, shodno Zakonu o zaštiti kulturnih dobara, ili su neimari zaključili da se na tom dragulju u kruni manastira Skadarskog jezera nema što više raditi- pokazaće vrijeme.
Uglavnom može se konstatovati da je prilika za izučavanje i prezentovanje ostataka hrama iz vremena Vojislavljevića bespovratno propustena. Ili, da kažemo preciznije, zabetonirana.
Izgleda da je preslikavanje političkih i društvenih događanja u Crnoj Gori iz devedesetih godina prošlog vijeka uzelo i još će dugo uzimati danak u Kulturnim dobrima.
Stihijsko stanje i erozija kriterijuma u društvu iz tog vremena ostaviće neizbrisive tragove na kulturnoj baštini Crne Gore. Nešto od nje će se moći obnoviti i sačuvati ali i veliki su izgledi da je i jedan dio bespovratno izgubljen.
Sve se to vjerovatno moglo izbjeći jednostavnim primjenjivanjem pozitivnih zakonskih i civilizacijskih normi. Tako da prikaz ovog današnjeg stanja i staranja o kulturnim dobrima dobrano liči na naknadnu pamet - to je zakašnjela pamet, pamet koja se pojavljuje u obliku zakašnjelog iskustva. Zakašnjela pamet i mudrost koja se generisala poslije " uspješnih" neimarskih zahvata i zadužbina.
Da se ponešto vezano za Vojislavljeviće, mada naknadno i ispravljalo može se vidjeti na spomeniku knezu Vladimiru u Baru.Postavljen je 2000. godine kao bezimeni kip dok se opštinari ne dogovore oko imena .
Tako je dugo vremena bio spomenik bez obilježja, zahvaljujući tome što u barskoj skupštini i među političkim i javnim radnicima opštine i republike, nije došlo do konsenzusa koje bi ime trebalo nadjenuti spomeniku koji predstavlja kneza Vladimira. Smetao im je prefiks Dukljanski, jer bi mogao da vrijeđa osjećaje ljudi koji se ne osjećaju Dukljanima, hvalilo im je Jovan, ko ga baštini kao ranohrišćanskog sveca, itd. U raspravu se ubrzo uključio ko je htio,od naučnih radnika do priučenih kvazi istoričara.
Konačno, na Dan oslobođenja Bara, 24.novembra 2000.godine, platno sa tri i po metra visoke skulpture skinula je Branka Nikezić, ispred Sekretarijata za društvene djelatnosti Bar.
“Nije se znalo ko će otkriti spomenik,jer je bilo veoma osjetljivo pitanje što reći na trgu.Noć uoči svečanosti, tadašnji predsjednik Opštine Borislav Lalević je meni ustupio to zaduženje”, kazala je tada za medije Branka Nikezić.
U prigodnoj besjedi, Nikezić je tada istakla kako “opština, u ime države,svom nekadašnjem vladaru podiže kip”, te da je “normalno da se on zove knez Vladimir, jer mu je to bilo državno zvanje,a da su prefiksi ‘Sveti ’ i ‘Jovan ’ nešto što pripada vjeri i crkvi, a ne državi”. Takođe je rekla i da je njena priča prihvaćena bez prigovora, ali i dodaje da “nije bilo hrabrosti da se tada to i napiše na spomeniku".
"Ne mogu da kažem da smo htjeli da napravimo kompromis, pa zbog toga nijesmo dali ime.Željeli smo da sačuvamo mir u kući, prevaziđemo tenzije, i da ime izglasamo javno, na sjednici opštinskog parlamenta”, navodi Nikezić u razgovoru za medije 2006. godine, potencirajući da i tada misli isto - ime spomenika, po njoj, moralo bi biti knez Vladimir.
Spomenik danas ima ime.Spomenik knezu Vladimiru. Naknadno.
Ivan KERN
