Razlog tome što poresko opterećenje u Crnoj Gori nije ravnopravno raspoređeno je taj što mnogi, iako su dužni, ne plaćaju porez. Jedan od najboljih primjera za to je siva, tj. neformalna ekonomija koja za preduzeća iz realnog sektora predstavlja jedan od najvećih problema u poslovanju jer omogućava postojanje nelojalne konkurencije i prelivanje fiskalnog opterećenja samo na njihova leđa. U ovom trenutku, država se ne bavi onima koji nisu registrovali biznis i posluju u sivoj zoni, već u prvi plan stavlja represivne mjere i mjere prisilne naplate koje sprovodi samo u odnosu na registrovana, tj. preduzeća iz formalnog sektora, ocijenila je u intervjuu za Portal Analitika generalni sekretar Unije poslodavaca (UPCG) Suzana Radulović.
„To se posebno intenzivira u toku sezone, tj. ljetnjih mjeseci kada se sprovodi neka čudna politika – pojačana je kontrola nadležnih inspekcijskih službi nad poslovanjem registrovanih privrednika s jedne, odnosno prisutno žmurenje tih istih inspekcija nad neregistrovanim smještajem u sivoj zoni s druge strane. Nažalost, problematici sive ekonomije selektivno se pristupa, nadležni se bave posljedicama, a ne i uzrocima, a opravdanost i efikasnost sprovedenih mjera ne dovodi se u pitanje“, naglasila je ona.
Radulović podsjeća da iako Crna Gora ima Zakon o sprječavanju nelegalnog poslovanja, njegove odredbe se uglavnom odnose i primjenjuju na registrovane privredne subjekte, dok su i dalje nedefinisana pitanja nadležnosti i ovlašćenja inspekcijskih organa da npr. mogu ući u neregistrovani objekat i izvršiti nadzor u slučajevima kada postoji indicija da se u njemu vrši promet proizvoda ili usluga, odnosno obavlja neki drugi vid djelatnosti.
ANALITIKA: Da li u Crnoj Gori postoji stabilnost i predvidivost poslovnog ambijenta i šta konkretno treba raditi na njegovom unapređenju?
RADULOVIĆ: Kada bi reper za ocjenjivanje stanja poslovnog ambijenta bio broj registrovanih privrednih subjekata, vjerovatno bi se moglo govoriti o određenim pozitivnim dešavanjima u Crnoj Gori. Na to upućuju podaci o približno 26.000 preduzeća koliko ih je bilo registrovano na kraju prošle godine, što je pokazatelj koji ohrabruje jer govori o rastu od 10,2% u odnosu na ukupan broj preduzeća 2014. god. Međutim, druga strana medalje nije tako sjajna i ukazuje da postojeće stanje biznis ambijenta još uvijek ne zaslužuje prefiks poželjan. Podatak o tome da je na kraju februara 2016. godine bilo oko 15.000 preduzeća u blokadi upravo govori u prilog takvoj tvrdnji.
Iako se kreatori poslovnih barijera prepoznaju na nacionalnom, a posebno na lokalnom tj. nivou opština, ono što posebno zabrinjava je njihova sve češća praksa svjesnog isključivanja predstavnika realnog sektora iz procesa izrade javnih politika i regulatornog okvira kojim se preciziraju „pravila igre“ za preduzeća, a to je nedopustivo! Primjer su propisi koji regulišu poslovanje privrednih subjekata koje UPCG prepoznaje kao jedan od najizraženijih pojavnih oblika biznis barijera jer su podložni vrlo čestim izmjenama i doprinose pravnoj nesigurnosti privrednih subjekata. Podsjetiću, samo u poslednjih 8 do 10 godina poreski propisi su se mijenjali više od 10 puta, dok je Zakon o porezu na dohodak fizičkih lica do sada pretrpio čak 12 izmjena! I ovi i brojni drugi problemi godinama su potencirani od strane UPCG i poslodavaca - naših članova, a poznati su svim stubovima vlasti - upravnoj, zakonodavnoj i sudskoj. Zbog informisanja javnosti, navešću da u ostale probleme privrednika spadaju: slaba naplata međusobnih potraživanja i veliki dug državnih organa prema privredi, brojni fiskaliteti i parafiskalni nameti, neujednačena praksa u postupanju upravnih i sudskih organa (naročito inspekcijskih – što stvara revolt i nezadovoljstvo privrednika), neefikasni i problematični postupci javnih nabavki, neodmjerena kaznena politika koja ne uzima u obzir težinu prekršaja i ekonomsku snagu obveznika, izražena siva ekonomija, kreditna prezaduženost i otežan pristup finansijskim sredstvima, previsoka opterećenja na zarade, nelojalna konkurencija od strane pojedinih privrednih subjekata (neka nelogična dešavanja na tržištu voća, povrća i mesa čiji smo svjedoci) i sl.
Cilj Crne Gore treba da bude konkurentnost ekonomije, atraktivnost i stabilnost poslovnog ambijenta i za domaće i strane poslodavce, što znači da se mora napustiti praksa tzv. „kabinetskog“ (samostalnog) donošenja razvojnih politika, strategija i podsticajnih mjera koja ne uključuje saradnju sa predstavnicima privrede i planiranje koje je dugoročno i počiva na osnovama projektovanih očekivanja biznis sektora. Ekonomsku i fiskalnu politiku treba vremenski struktuirati (da se znaju intenziteti opterećenja i privrednika i zaposlenih), nerealne barijere u što kraćem roku eliminisati, riješiti probleme dužničko-povjerilačkih odnosa, te uvesti stimulativne mjere, poreske i druge olakšice s ciljem povećanja likvidnosti i dugoročne održivosti realnog sektora. Prilikom izmjena postojeće i kreiranja nove regulative moraju se uvažavati pretpostavke širenja kruga poreskih obveznika, a borba protiv sive ekonomije ne smije počivati na žmurenju pred evidentnim postojanjem neformalnog biznisa.
Svjedoci smo da poslednjih dana poslodavcima stižu brojne pozitivne najave i obećanja iz vrha države. Ako se ostvare, Crna Gora će biti na dobrom putu da postane poželjna investiciona destinacija i zemlja koja uspješno ispunjava obaveze preuzete na putu EU integracija. Naravno, tada ćemo i mi u UPCG moći da saopštimo da je naše društvo konačno savladalo važnu lekciju i naučilo da se predvidivost i stabilnost poslovnog ambijenta ne gradi na pravilima koja se ad-hock donose i mijenjaju u hodu, već počivaju na osluškivanju potreba onih koji stvaraju, zapošljavaju, pune budžet i obezbjeđuju održivost javnih finansija.
ANALITIKA: Da li je preglomazna i spora državna administracija jedna od ključnih prepreka za poslodavce i strane investitore?
RADULOVIĆ: Iz UPCG je u više navrata saopštavano da jedan od najizraženijih problema u poslovanju privatnih kompanija predstavlja glomazna, skupa i neefikasna administracija. To je potvrđeno i u istraživanju UPCG po kojem 60 odsto ispitanih preduzeća smatra da je administracija, na nacionalnom i lokalnom nivou, neefikasna, nedjelotvorna, glomazna i skupa, dok se samo četiri odsto preduzeća s tim ne slaže.
Relacije sa državnim i institucijama lokalne samouprave često karakterišu neažurnost, komplikovane i skupe administrativne procedure, nesinhronizovan rad između organa lokalne samouprave, ali i između njih i organa državne uprave, te manjak ili čak nedostupnost neophodnih informacija za početnike i preduzeća koja već posluju (procedure i obrasci za dobijanje dozvola, odobrenja, saglasnosti i sl.). Najveći broj barijera prisutan je na lokalnom nivou. Razlog je taj što je lokalnim samoupravama dat prevelik, čak neograničen prostor za uvođenje opštinskih poreza, prireza, taksi, naknada i drugih dažbina (i u pogledu broja i visine). I umjesto da podstiču i podržavaju poslovanje MSP, one postaju svojevrsni tamničari potencijalnog progresa, koče poslovnu uspješnost preduzeća i svjesno se odriču prihoda i otvaranja novih radnih mjesta. Pred preduzeća postavljaju ograde u vidu tvrdokornih birokratskih procedura iz kojih se veoma izdašno napajaju opštinski budžeti, a na dugoročnom nivou i usporava proces ekonomskih reformi. Zato ih podsjećamo da se očekivanja privrednika u osnovi svode na hitno mijenjanje postojećih i kreiranje novih pravila igre i to tako da budžeti lokalnih samouprava mogu da prihoduju samo ono što ekonomski opravdano treba da plate i poslodavci i građani. Ni manje, ali ni više od toga.
ANALITIKA: Da li tokom ove godine planirate da Vladi uputite inicijativu za smanjenje poreskog opterećenja na zarade?
RADULOVIĆ: Inicijativu ove vrste UPCG već godinama upućuje, ali se Vlada uporno oglušuje na to. Veliki troškovi po osnovu zarada zaposlenih značajno su opterećenje za sva preduzeća, bez razlike na veličinu i sektorsku pripadnost. Posebno je sporna utvrđena metodologija obračuna zarada, jer rezultira opterećenjem koje je znatno veće od onog što se može zaključiti na osnovu propisanih stopa poreza i doprinosa za obavezno socijalno osiguranje. Ta „lažna“ slika o troškovima po osnovu zarada zaposlenih destimuliše i potencijalne strane investitore, naročito kad shvate da su zakonska rješenja potpuno drugačija kada se primjene u praksi.
UPCG se ovom materijom bavila i u našem strateškom dokumentu “Regulatorni okvir u Crnoj Gori” objavljenom uz podršku ILO. Naime, iako zvanični podaci govore da troškovi rada u CG iznose 39.2 procenata, to se mora uzeti sa rezervom jer ovaj podatak predstavlja samo prosti zbir propisanih stopa poreza na dohodak i doprinosa za obavezno socijalno osiguranje. Utvrđena metodologija preračunavanja neto u bruto zarade (što je u privredi redovan postupak, jer zaposlene interesuje da u ugovoru o radu bude isakazana neto zarada, tj. ono što će primiti za obavljeni rad, a ne kolike su obaveze poslodavca po istom) čini trošak rada mnogo većim. Pri preračunavanju neto u bruto zarade primjenjuju se propisane stope poreza na dohodak i pripadajućih doprinosa, a izračunavanje obaveza za uplatu po osnovu poreza i doprinosa vrši se opet primjenom propisanih stopa na bruto zaradu (a logično bi bilo primijeniti preračunate stope). Iz tog razloga, a uz ostale prateće zakonske obaveze koje se vezuju za isplatu zarade (doprinos za Fond rada, doprinos PKCG, doprinos za prevenciju radne invalidnosti, poseban doprinos za zapošljavanje lica sa invaliditetom itd...), obavezni i realni trošak poslodavca po osnovu zarada je izuzetno visok. Tako ukupno opterećenje neto zarade do nivoa prosječne iznosi 62-63 odsto, a na zarade iznad prosječne (neto 565 eura) iznosi čak 70 posto. Naravno, sa daljim rastom zarada raste i opterećenje.
Ukoliko je intencija povećanje budžetskih prihoda po osnovu poreza na dohodak i smanjenje “sive zone” u ovom dijelu, onda se mora napraviti i analiza značajnog smanjenja ovako visokog opterećenja zarada. Zvaničan podatak je da blizu 50 odsto zaposlenih prima zaradu do 250 eura, 46 odsto zaradu koja iznosi između 250 eura i 1.000 eura, a primanja svega 3,23 odsto zaposlenih su iznad 1.000 eura što, čini nam se, adekvatno oslikava kvalifikacionu strukturu zaposlenih i stanje privrede. U UPCG smatramo da bi značajnije smanjenje opterećenja po osnovu ličnih primanja dovelo do isto tako značajnog rasta zarada, što bi imalo multiplikativno pozitivne efekte koji bi se ogledali u povećanju zaposlenosti, eliminisanju pojave isplate dijela zarade mimo legalnih tokova, kao i značajno većim budžetskim prihodima po ovom osnovu. Praksa pokazuje da u zemljama EU i regiona određeni dio zarade ne podliježe oporezivanju, a time ni plaćanju pratećih doprinosa za obavezno socijalno osiguranje. Kod nas su takva rešenja ukinuta 2010. godine izmjenama Zakona o porezu na dohodak fizičkih lica. Smatramo da bi primanja do određenog iznosa trebalo izuzeti iz oporezivanja, a kao parametar za utvrđivanje neoporezivog iznosa koristiti minimalnu zaradu (u ovom trenutku 193 eura, a utvrđena je u odnosu na donju granicu siromaštva u CG). Ne pretendujemo da to bude ukupan iznos minimalne zarade, ali bi trebalo dobro analizirati i procijeniti koji bi to iznos bio prihvatljiv za državu i sve subjekte.
ANALITIKA: Prema vašoj ocjeni, koliko je urađeno na planu suzbijanja sive ekonomije i da li je i dalje prisutan problem nelojalne konkurencije?
RADULOVIĆ: Razlog tome što poresko opterećenje u Crnoj Gori nije ravnopravno raspoređeno je taj što mnogi, iako su dužni, ne plaćaju porez. Jedan od najboljih primjera za to je siva, tj. neformalna ekonomija koja za preduzeća iz realnog sektora predstavlja jedan od najvećih problema u poslovanju jer omogućava postojanje nelojalne konkurencije i prelivanje fiskalnog opterećenja samo na njihova leđa. U ovom trenutku, država se ne bavi onima koji nisu registrovali biznis i posluju u sivoj zoni, već u prvi plan stavlja represivne mjere i mjere prisilne naplate koje sprovodi samo u odnosu na registrovana, tj. preduzeća iz formalnog sektora. To se posebno intenzivira u toku sezone, tj. ljetnjih mjeseci kada se sprovodi neka čudna politika – pojačana je kontrola nadležnih inspekcijskih službi nad poslovanjem registrovanih privrednika s jedne, odnosno prisutno žmurenje tih istih inspekcija nad neregistrovanim smještajem u sivoj zoni s druge strane. Nažalost, problematici sive ekonomije selektivno se pristupa, nadležni se bave posljedicama, a ne i uzrocima, a opravdanost i efikasnost sprovedenih mjera ne dovodi se u pitanje. Možda treba napraviti jednostavnu računicu i izračunati koliko državu i građane košta nelegalan biznis? Podsjetiću, to su svi proizvodi i usluge koje se prodaju, a za njih se kupcima ne izdaju računi, ne plaća PDV, porezi i doprinosi na zarade zaposlenih (koji nisu prijavljeni, osigurani i ne teče im radni staž), ne plaća se ni porez na zakup poslovnog prostora, struju i vodu, komunalne usluge i sl. Iako Crna Gora ima Zakon o sprječavanju nelegalnog poslovanja, njegove odredbe uglavnom se odnose i primjenjuju na registrovane privredne subjekte, dok su i dalje nedefinisana vrlo važna pitanja koja zapravo i predstavljaju najveći problem, a to su pitanja nadležnosti i ovlašćenja inspekcijskih organa da npr. mogu ući u neregistrovani objekat i izvršiti nadzor u slučajevima kada postoji bilo kakva indicija da se u njemu vrši promet proizvoda ili usluga, odnosno obavlja neki drugi vid djelatnosti. Podsjetiću da se UPCG ovim problemom bavi duži niz godina, o čemu su upoznate i nadležne institucije koje, na žalost, još uvijek nemaju dovoljno sluha ni za učinjenu analizu uzroka, ali ni za preporuke koje smo dali u našem dokumentu “Pet ubica biznisa” i izvještaju “Neformalna ekonomija u Crnoj Gori”. Zato ću kratko podsjetiti: u cilju suzbijanje sive ekonomije, UPCG savjetuje državi da proširi poreski obuhvat na sva pravna i fizička lica koja nelegalno obavljaju neki vid djelatnosti i ostvaruju prihode. Siva ekonomija ne smije biti zamjena za nedovoljnu ili slabu socijalnu zaštitu, odnosno model kojim se “liječe” ekonomsko-socijalni efekti niske stope zaposlenosti i siromaštva. Ona je problem cijelog društva i tako mu se mora pristupiti. Mjere na koje UPCG upućuje podrazumijevaju novi, sistemski pristup uređenju poslovnog ambijenta koji počiva na adekvatnoj pravnoj regulativi, fer utakmici i ravnopravnom tretmanu svih učesnika na tržištu, profesionalnom i neselektivnom postupanju inspekcijskih organa, proširenju nadležnosti inspektora na neregistrovanu djelatnost, kao i sprečavanju posredovanja i reklamiranja neregistrovane djelatnosti.
ANALITIKA: Ponovo se pominje uvođenje u zakonsku legislativu krivičnih sankcija za poslodavce koji ne uplaćuju poreze i doprinose zaposlenima. Da li je ova inicijativa neophodna i opravdana?
RADULOVIĆ: Ova inicijativa nije nova i UPCG se već više puta oglašavala ovim povodom, u prvom redu uz objašnjenje da je postojećim krivičnim zakonodavstvom već dovoljno pokrivena materija od krivičnih djela protiv prava iz rada. Primjera radi, podsjetiću da Krivični i Zakon o radu upravo neizmirivanje obaveza iz radnog odnosa propisuju kao veliki prekršaj, ali i krivično djelo. Dakle, jasno je da bi sve dodatno vodilo prenormiranju inače uređenog zakonskog okvira, što nikako ne bi trebalo da je namjera predlagača.
Svima je jasno da se produktivnost ne može graditi na osnovama nepoštovanja prava radnika koji predstavljaju najvažniji resurs poslovanja bilo kog preduzeća, bez obzira da li je njegov vlasnik privatnik ili država. Zato treba istrajavati na punoj primjeni mehanizama koji već postoje, a u rukama su nadležnih institucija (npr. inspekcija), te pozivati na punu odgovornost onih koji se nalaze u lancu – poslodavce, radnike i državne organe.
Niko ne treba da se uzdržava od korišćenja svojih legitimnih prava, a niko ne treba da je pošteđen u slučaju kršenja zakona, posebno kada su u pitanju postupanja iz osnova radnih odnosa. Zato valja podsjetiti da realni sektor nije taj tzv. dežurni krivac, što UPCG godinama ponavlja, već najveći broj sudskih procesa po osnovu povrede prava iz radnog odnosa bilježi javni sektor. Naime, u izvještaju DRI „Izdaci iz budžeta Crne Gore za sudske sporove po osnovu radnih odnosa“ navodi se da je država Crna Gora u periodu 2012 - 2015. godina, kao tužena strana u parničnim postupcima pred nadležnim sudovima, imala izdatak od čak 71.305.707 eura na teret poreskih obveznika. I dok je u javnom sektoru tako, preduzeća iz realnog sektora se skoro svakodnevno kažnjavaju od strane nadležnih inspekcijskih organa, ali i savijaju leđa pod teretom svih mogućih poreza, doprinosa i drugih nameta na nacionalnom i lokalnom nivou. Reperi nisu isti.
Da zaključim. UPCG je davno iznijela svoj stav o navedenoj inicijativi, a imajući u vidu podatke iz izvještaja DRI, biće interesantno pratiti naredne korake predlagača, ali i konačan epilog same inicijative.
Siniša GORANOVIĆ
