Smatra se da je Manastir Ratac osnovan u XI vijeku od strane benediktinaca, koji su na ove prostore došli iz Monte Kasina u južnoj Italiji. Manastir se u istorijskim izvorima prvi put pominje 1247. godine. Kraljica Jelena Anžujska darovala je Manastir posjedima krajem XIII vijeka, što je učinio i kralj Milutin početkom XIV vijeka, koji svojom poveljom potvrđuje ranija darivanja svoje majke kraljice Jelene. Manastir se tokom XIV vijeka više puta pominje u istorijskim izvorima. Od 1443. godine je pod mletačkom upravom. Godine 1571. Turci su ga spalili i razrušili.
Lokacija manastira: Ostaci utvrđenog Manastirskog kompleksa nalaze se na morskoj obali, između Bara i Sutomora, na rtu Ratac, po kome je dobio ime. Širu i užu zonu karakteriše očuvani prirodan pojas poluostrva Ratac. Kulturno dobro čini Manastrir Ratac. Kompleks sadrži više objekata sakralnog, stambenog i ekonomskog karaktera, koji su okruženi kamenim odbrambenim zidovima. Zaštićena okolina prostire se čitavim poluostrva Ratac.
Najstariju građevinu Manastirske cjeline predstavljali su temeljni ostaci crkve C iz XI vijeka, koja je bila sagrađena kao jednobrodna građevina pravougaone osnove sa tri para pilastera i četiri traveja. Pretpostavlja se da je bila zasvedena poluobličastim svodom.
Druga, mlađa i manja crkva A sa podzemnom kriptom datira iz druge polovine XII vijeka. Ona je bila podignuta kao manja jednobrodna pravougaona građevina, sa polukružnom oltarskom apsidom i dva traveja.
Ostaci crkve se ne mogu raspoznati: Danas se ostaci crkve C iz XI vijeka više ne mogu raspoznati. Naime 2002. godine izvršeni su radovi na sanaciji grobnica ratačkih monaha ali suprotno osnovnim konzervatorskim principima. Grobnice su pokrivene kamenjem i omalterisane, ne vodeći računa o ostacima najstarijeg objekta Manastira, kao ni o maloj, jednobrodnoj kapeli, sa kriptom . Prilikom zaziđivanja i malterisanja grobnica izgubile su se jasne naznake zidova i temelja najstarije crkve, pri čemu su pojedini djelovi kompleksa dobili izgled popločanih terasa.
To se sve dešava sa temeljima crkava za koje Pavle Mijović pišući o Manastiru Ratac kaže da su neprocjenjivo kulturno dobro za Crnu Goru jer se datuju baš u vrijeme nastanka Barskog rodoslova, naše najstarije napisane istorije.
Citiramo Mijovića koji govoreći o Manastiru Ratac i ovim njegovim crkvama kao mjestu gdje je Pop Dukljanin najvjerovatnije pisao svoj Ljetopis, kaže:
“Trebalo bi Ratac sačuvati od uništenja i radi toga što je on djelo prirode i oblikovanja srednjovjekovnog arhitektonskog prostora u njoj, nešto više i intelektualnije od običnog građenja samo za potrebe stanovanja. A sve to što je u Racu stajalo iznad zanatlijske rukotvorine i rutinske tehnike zidanja — likovni, estetski, oblikovni, koncepcijski i svaki drugi vid savlađivanja materije i prirode — i jeste naš doprinos kulturi. Bez takvog i sličnih doprinosa bili bismo varvari. To ugostitelji i komunalni jastrebi i ne moraju znati, ali se oni za obavještenja o pravoj vrijednosti nečega što je zakonom zaštićeno kao spomenik kulture, poput Raca, moraju obratiti ustanovama i stručnjacima koji su kompetentni da tumače takve pojave i takve vrijednosti objekata.
U tom slučaju kompleks građevina na Racu sa ostacima benediktinskog manastira, izgrađen kao autopomni grad, obuhvaćen odbrambenim zidovima i kulama i unutra organizovan kao kompletno urbano „ostrvo" — ne bi bio samo „ruševina" u najprimitivnijoj predstavi onoga koji ulaže pare da sa njima zaradi više, i onoga koji će od takve rabote imati iznebuha palu ujdurmu. Njih bi trebalo povesti u Kotor i pokazati im Svetog Luku, jednu od najljepših građevina našeg srednjeg vijeka, ili ih odvesti u Bazilikatu, u Južnoj Italiji, i opet im pokazati benediktinsku crkvu San Angelo al Monte Raparo, kao i ovu našu iz ranog srednjeg vijeka, da vide kako je izgledala crkva „C", najstarija građevina ratačkog manastira.
Vođeni tako po prošlosti ratačkog spomenika, otkrili bi u još jednoj crkvici, kapeli „A", u neposrednoj blizini prve, jedno daleko savršenije arhitektonsko djelo. Bila je to jednobrodna zasvedena građevina sa polukružnom apsidom, podijeljena na dva traveja pomoću plitkih pilastara, sa kriptom, takođe pod polukružnim podužim svodom, podignuta u drugoj polovini dvanaestog vijeka - baš u vrijeme nastanka Barskog ro-doslova, naše najstarije napisane istorije. Zajedno sa ovom kapelom podignut je kompleks građevina koji je sačinjavao jedan klaustar u obliku kvadrata, gdje je i započeta intelektualna (prosvjetna, književna i naučna) djelatnost Barana. Na taj klaustar još uvijek podsjećaju velike arkade sa snažnim stupcima.
Po jednom podatku od 12. maja 1247. ovaj kompleks nosi ime manastira svetog Mihaila Ratačkog — San Micaele De Reteza — kao što je i njegov uzor i starije arhanđelovsko svetilište na suprotnoj, italijanekoj obali nazvano San Micaele di Monte Gargano po lokalnoj karakteristici. Sa brda Gargano, koje se u vedro i sunčano praskozorje može vidjeti prostim okom upravo sa Sozine iznad Raca, došla nam je mnoga kulturna pouka, pa i pismenost.
Već samo radi toga što se može pretpostaviti da je pop Dukljanin (pisac Barskog rodoslova) svoje djelo sačinio među zidovima klaustra Ratačkog manastira, u njegovoj skriptoriji i biblioteci, na šta navodi i on sam kad piše da je zamoljen od sveštenstva arhiepiskopskog sjedišta u Baru, od starješina i mladića grada (ne kaže: i od redovnika sa Raca, što je izlišno ako se među njima nalazio, primjedba P. M.) da sa „slovenskog na latinski jezik" prevede „Spis o Gotima" koji se latinski naziva »Regnum Sclavorum« - trebalo je sačuvati Ratački manastir kao jedini materijalni i autentični memorijalni ambijent u kojemu je nastala naša prva i do pojave „Gorskog vijenca" najslavnija knjiga. Da imaju takvo svjedočanstvo o starini svoje kulturne tradicije, drugi bi suvim zlatom pokrili ono malo kamenja što je još ostalo u temelju tog klaustra...”
Treću, najmlađu i najveću crkvu predstavljaju ostaci monumentalne bazilike B, čija je izgradnja započeta početkom XIV vijeka. Ona nije nikada završena u cjelosti. Crkva je pravougaone osnove sa tri broda. Njen srednji brod je dvostruko širi od bočnih. Na istočnoj strani ove monumentalne bazilike nalazi se trodjelni oltarski prostor, koji se sastoji od velike središnje apside kvadratne osnove i dvije manje polukružne apside. Ispod oltarskog prostora nalazi se kripta. Crkva je zidana tesanim kvaderima svjetlosive i ružičaste boje, slaganim u naizmjeničnim pravilnim redovima.
Sa sjeverne strane bazilike B nalaze se ostaci kompleksa D sa nekoliko objekata koji obuhvataju kvadratni klauster, za koga se pretpostavlja da je podignut u XII ili XIII vijeku.
Sjeverno od kompleksa D nalaze se ostaci ostalih objekata fortifikacijske, stambene i ekonomske namjene.
Kakva je katedralna crkva: Pišući o velikoj nezavršenoj katedralnoj crkvi Mijović kaže:
-“Ali nije samo preromanski benediktinski manastir na Racu jedini arhitektonski značajni objekat u njegovom kompleksu. Najveća od svih primorskih crkava koje je u Kotoru, Baru, Ulcinju, Svaču i Skadru podigla kraljica Jelena krajem XIII i početkom XIV vijeka, nalazi se upravo na ovom mjestu, što i po tome treba da odgovara ulozi Raca u graditeljstvu Zete. Sa njena tri broda, od kojih je srednji dvostruko širi od bočnih, sa pravougaonom cistercitskom apsidom, zasvedenom masivnim poluobličastim svodom, koji po sredini ojačava snažni luk, sa divnom fasadom komponovanom od kvadera sivog i ružičastog, fino klesanog kamena u redovima koji se izmjenjuju, sa onim našim specifično primorskim romanogotskim portalom i prozorima, ova velika bazilika, iako nedovršena, vidi se i iz Bara i sa Sutomora. Temelji su joj postavljeni možda već 1303. godine kad je izdata povelja o velikom vlastelinstvu Bogorodice Ratačke, kako je tada nazvana. Ona je odigrala izvanredno značajnu eksperimeitalnu ulogu u izgrađivanju si-stema geometrijskog proporcionisanja u ravnostranim trouglima, idnetičnog onom koji je Kotoranin fra Vita primijenio prilikom građenja Dečana. I ta novina, kao i već pomenuto alterniranje fasade raznobojnim kvaderima, primijenjena najprije na njoj a zatim na Dečanima postaje u Crnoj Gori tradicija u graditeljstvu. Sa takvim kulturnim nasljeđem, u kojemu se ogledaju stvaralačke crte najfinijeg rafinmana i najzrelije tehničke primjene, ni jedan narod, svjesan svoje istorijske egzistencije, olako se ne rastaje.
Ratac kroz vjekove: Rušilačka sudbina je pratila Ratački manastir, pretvoren u strategijsku tvrđavu otkako je u petnaestom vijeku, kad se vodila žestoka borba za očuvanje slobode pred najezdom sa istoka, postao utvrđeni grad, otkako ga je italijanska vojska u prošlom ratu pretvorila u bunker za topove i tom prilikom srušila ostatke zidova kapele „A" i ostalih zgrada manastirskog kompleksa osim velike bazilike”.
Danas se samo dodaju kockice na mozaiku te rušilačke sudbine koja izgleda prati Manastir Ratac kroz vjekove.
Uprkos svemu i danas je Ratac djelo prirode i djelo ljudske ruke koje je na svoj način napravilo sintezu i simbiozu života i istorije. Malo ima takvih čarobnih mjesta kao što je ovo koje takvu prošlost može da računa u milenijima.
Za nadati se da će vrijednosti ovog kulturnog dobra biti prepoznate i da će početi da se na njemu primjenjujui konzervatorski radovi suprotni ovim koji su ga snalazli u posljednjih pola milenijuma. Mada izgleda da neimari ne odustaju lako od narušavanja tih simbioza koje su se iskristalisale milenijumima.
Uprkos svemu možemo reći džaba betoni, topovi, popovi - ostaju tragovi koje treba čuvati. Pored materijalnih i oni pisani. I sjećanja na slavnu prošlost. To čuvanje svakako nije jeftino. Ovako je Pavle Mijović promišljao o tim vječnim idealima prije, evo sada skoro pola vijeka:
“Na očuvanje i unapređivanje kulture, osim slobode, najvećeg blaga svakog naroda, ne investira se zbog neposredne rentabilnosti, zarade, bogaćenja, već zbog afirmacije i zastupljenosti među civilizovanim i kulturnim narodima, zbog nečega što se ne mjeri apoenima, ali je dragocjenije i od srebra i od zlata. Čak ni u najtežim danima svoje istorije, ni onda kad su radi odbrane slobode morali da olovna slova Njegoševe štamparije sliju u metke, ni tada, ni bilo kad kroz svoju istoriju, Crnogorci nijesu rasprodavali svoju kulturnu baštinu…”
Ivan KERN
