Pravi mali trezor crnogorske kulturne baštine: Crkva Sv. Nikole u Nikoljcu

Za nekadašnji manastir Nikoljac sa Crkvom Sv. Nikole, koji se nalazi u neposrednoj blizini Bijelog Polja, pretpostavlja se da je izgrađen sredinom 16.vijeka, a za sačuvan živopis pretpostavlja se da je iz sedamdesetih godina istog vijeka. Kao vrijedan reprezent sakralne arhitekture crnogorske kulturne baštine proglašen je za zaštićeno kulturno dobro 1949. godine. 

Crkva Sv. Nikole se u istorijskim izvorima 16. i 17 vijeka pominje kao mjesto sa bogatom prepisivačkom djelatnošću. U istorijskim izvorima nije zabilježeno vrijeme gradnje crkve. 

Crkva Sv. Nikole je trobrodna bazilika sa osmostranim kubetom bez postolja. Živopis iz 16. vijeka krasi unutrašnjost crkve sa još 58. ikona iz različitih perioda. Uz zapadnu fasadu bio je prislonjen trijem drvene konstrukcije. Nikoljac ima vanredno bogatu riznicu pokretnog fonda, metala, 69 rukopisnih i 96 štampanih knjiga (od 14. do 18. vijeka), kao i ikone i ikonostas iz različitih perioda i autora.

Unutrašnjost crkve, ukrašena fresko slikarstvom druge polovine 16. vijeka, očuvala se gotovo u potpunosti. Po narodnom predanju crkva je tri puta zarastala u korov, ostajala bez krova i tada je stradao živopis u bočnim lađama. U ikonografskom repertoaru je prikazan ciklus Stradanja Hristovih, ciklus Velikih Praznika i ciklus iz života Sv. Nikole kao i djelovi žitija Sv. Đorđa i Sv. Jovana Preteče i brojne figure svetitelja.

Fresko dekoracijom je bila oslikana i zapadna fasada crkve, ali vremenom živopis je stradao tako da se jedva naziru naslikane figure. 

Slikari koji su živopisali ovaj hram ostali su do danas nepoznati. U literaturi se može pročitati da se jedna od najinteresantnijih fresaka jedinstvena u zidnom slikarstvu nalazi na zapadnom zidu sa unutrašnje strane i prikazuje zagrobni život prema narodnom vjerovanju. U gornjem dijelu trodjelne kompozicije nalazi se mitsko biće kentaur, koje strijelama gađa ubicu privezanog za stub. U srednjem dijelu su prikazani podmitljivi sudija, kamatnik, klevetnik, gatara, bludnica i bludnik, a u donjem dijelu su predstavljeni vodeničar i krčmarica. 

U literaturi se može pročitati da je bogato izrezbareni ikonostas djelo raznih majistora. Tako je Maksim Tujković 1723. godine naslikao Dejzisnu ploču i izrezbario i oslikao krst sa raspećem, dok je ikonu Krštenje Hristovo naslikao u prvoj polovini 17. vijeka poznati ikonopisac Kozma. Ikona Sv. Nikole sa žitijem djelo je čuvenog majistora Radula. Dvije prijestone ikone Bogorodice i Hrista djelo su bjelopoljskog slikara Simeona Lazovića sa početka 19. vijeka.

U crkvi se čuva i više od 30 vrijednih ikona na drvetu, od kojih su neke bile izlagane na velikim međunarodnim izložbama u Parizu i Moskvi. Među njima se nalaze djela slavnih majstora Kozme i Radula, kao i zaostavština popa Simeona, Aleksija i Lazara iz čuvene bjelopoljske svešteničke i ikonopisačke porodice Lazović.

Tokom 16. i 17. vijeka u manastiru Nikoljac radila je i poznata prepisivačka škola, čiji monasi su za sobom ostavili bogatu biblioteku. U njoj se čuvaju i vrijedni spisi iz ostalih manastira (Zastup, Ravna Rijeka, Vranštica, Crkva Svetog apostola Petra). 

Danas je crkvena biblioteka čuvena po 86 rukopisa i više od 80 štampanih knjiga. Rukopisi, od kojih je najpoznatije Četvorojevanđelje sa kraja 13. vijeka pisano na pergamentu, datiraju od kraja 13. do 19. vijeka. Među štampanim knjigama je i petnaestak iz naše najstarije štamparije Božidara i Vićenca Vukovića.

Po svemu rečenom Crkva Sv. Nikole u Nikoljcu je pravi mali trezor crnogorske kulturne baštine i zaslužuje svaku vrstu pažnje. 

Ikonostas Crkve Sv. Nikole svrstava se u jedan od četiri najvrijednija ikonostasa u Crnoj Gori. Za nadati se da „obnoviteljski“ i „neimarski“ duh SPC neće pokušati da radovima na njemu ugrozi njegov spomenički integritet kao što se desilo nelegalnim radovima na mnogobrojnim crnogorskim kulturnim dobrima. Njegov gubitak bio bi nenadoknadiv za ukupnu crnogorsku kulturnu baštinu.