U Crnoj Gori postoje i usmena predanja o boravku krstaša. Jedno od njih vezano je za Crkvu Sv. Nikole na istoimenom ostrvu u Budvi. Naime, zapisana su narodna predanja o boravku krstaških ratnika i njihovom podizanju zavjetne crkvice na ostrvu Sv. Nikole.
Postojanje velikog broja starih grobova, ali i predanja koja ukazuju da su na tom mjestu osim stanovnika Budve sahranjivani i učesnici krstaških pohoda, koji su umirali od epidemije, dok su logorovali u Budvanskom polju, mogla bi biti provjerena arheološkim istraživanjima i analizama grobnica oko Crkve. Takođe, iskopavanja bi pokazala da li postoje ostaci temelja, koji bi ukazali na stariju građevinu, s obzirom na to da je crkva više puta stradala i obnavljana.
Legende pripisuju Crkvi Sv. Nikole duboku starost, međutim jedini pouzdani podatak predstavlja stara gravira iz 16. vijeka, na kojoj se vidi da je u to doba crkva zasigurno postojala.
Crkva se nalazi na ostrvu ispred Budve, najčešće nazivanom Školj, mada mu je zvanično ime Sveti Nikola. Crkva je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslicu. Unutrašnjost joj je zasvedena poluobličastim svodom. Crkva je inače do prve polovine 19. vijeka bila grobljanska crkva za Budvu. Kao vrijedan reprezent sakralne arhitekture crnogorske kulturne baštine proglašen je za zaštićeno kulturno dobro 1967. godine.
Iako je prvi pomen iz 16. vijeka zna se i da je 1846. crkva obnovljena. Stradala je u zemljotresu 1979. i tom prilikom je srušen krov, a zidovi su konstruktivno oštečeni
U literaturi se može pročitati da širi kontekst ovog kulturnog dobra obuhvatapjeskoviti dio morske obale, koji dijelom zadire u more i šumoviti dio ostrva, sa formiranim terasama i prirodnim pejzažom, do vrhova brda.
Kulturno dobro čini Crkva Sv. Nikole i plato na kojem egzistiraju jedinstveni i rijetki primjerci stoljetnih borova vrste „pinus maritimus“. Na području Jadranske obale, osim na ostrvu Sv. Nikola, nalaze se samo na Korčuli, čineći ovaj prostor jedinstvenim i rijetkim.
Ovaj prostor, zajedno sa morskom plažom, prirodnim stijenama i hridima, predstavlja jedinstven primjer pejzaža, koji je saglediv sa mora i kopna. Objekat je imao ogradni zid sa kapijom koji je usljed kontinuiranog dejstva talasa, kao i izgradnjom ugostiteljskog objekta srušen, ali na osnovu jasnih tragova i očuvanih partija može se identifikovati.
Ograđeni prostor porte imao je prečnik oko 30m, a unutar njega nalazi se neaktivno groblje, od koga je danas vidljiv samo jedan spomenik. Prisustvo starog groblja oko objekta, možese objasnitipodatkom da su na tom mjestu sve do otvaranja aktivnog groblja 1836. godine, sahranjivani stanovnici Budve.
Činjenica da se objekat nalazi usred staroga groblja uslovila je obnovu ogradnog zida. Obnova zida do visine koja može da se iskoristi poput “pižuna”pokušalo se zadržati jedinstvo prostora.
Intervencijama 90-ih godina 20. vijeka, trajno je narušen prirodni ambijent ostrva Sv. Nikola, a samim tim i okruženje ovog kulturnog dobra. U neposrednoj blizini Crkve sa jugoistočne strane, cijelom dužinom pruža se novoizgrađeni ugostiteljski objekat koji oblikom, dimenzijama i materijalizacijom devalvira sveukupne kulturne vrijednosti lokacije. Gradnjom objekata u neposrednoj blizini, u većem broju, sasječeni su korijeni stogodišnjih stabala rijetke vrste borova (pinija), što je prouzrokovalo njihovo trajno uništenje.
Nakon zemljotresa 1979, crkva je 80-ih godina sanirana. Međutim, zbog mikroklimata, kao i neadekvatno upotrijebljenih materijala prilikom sanacije, danas su na crkvi vidljiva teška oštećenja, kako spoljašnje tako i unutrašnje malterne obloge.
Crkva Sv. Nikole posjeduje i etnološku i sociološku osobenost, izraženu kroz postojanje kulta koji se praktikuje i danas gdje se ukazuje da je obnovom Crkve Sv. Nikole 1864. godine, obnovljen i kult 9. maja „Translazione di S.Nicolo“.
O tome se u literaturi može pročitati kako je toga dana Budva izgledala nekad. Opis toga dana je sljedeći:
“Tada bi osvanuo grad okićen zastavama u crkvenom dekoru. Na zidinama su postavljene zastave, lađe i barke koje su takođe bile okićene, a sv. Misa je počinjala pjesmom: „Bogu i Sv. Nikoli, slava im, a nama zdravlje i providnost“.
Procesija preko mora okićenih barki i lađi u ritualu odavanja počasti i dostojanstva Bogu i Sv. Nikoli je imala veliku duhovnu snagu i zato je mobilisala čitavi grad.
U maloj crkvici je držana sv. Misa, a kanonik Derocco bi blagoslovenom vodom poškropio grobove uz blagoslov:
„Pokoj vječnidaruj njima gospode“. Svaka je familija donosila od svoje kuće hranu, jagnjad, kokoške, govedinu, variva, minestre, slasti i uz veselje, pjesmu, igru i botiljeriju, kako su tada govorili,uz vjetrić s mora veselila se do zalaska sunca. Gradska muzika od 40 muzikanata je predvodila veselje.”
