Profesor južnoslovenske književnosti na Filozofskom fakultetu u Ljubljani, dr. Vladimir Osolnik, ocijenio je u intervjuu za Portal Analitika da nijedno Njegoševo djelo nije sačuvano u rukopisu; poznati rukopisni fragmenti, prije svega očuvane stranice 'Gorskog vijenca' i 'Posvete', ukupno njih 35, višestruko se razlikuju od štampane verzije.
ANALITIKA: Njegošologiji ste podarili značajne radove. Predstavite nam ukratko istoriju Vašega bavljenja djelom Petra II Petrovića Njegoša i Vaše djelo u kontekstu njegošologije.
OSOLNIK: Njegoš, pesnik, vladika, vladar, značajna je ličnost u mome životu. Prelaskom iz ministarstva kulture SR Slovenije na Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani (1987) stekle su se okolnosti koje su mi otvorile mogućnosti da to ostvarim, pod mentorstvom cenjenog profesora Janka Jurančiča, akademika i vodećeg slovenačkog srbokroatiste: on mi je 1988. g., kao poznavalac Njegoševog opusa i njegošologije, odredio temu doktorske disertacije 'Književna istorija o P. II P. Njegošu'.
Napisao sam najpre knjižicu 'Petar II Petrović Njegoš v besedi in sliki' /Mladinska knjiga, zbirka 'Obrazi' (Lica), Ljubljana 1985/, namenjenu školskoj omladini; prilog 'Njegoš i Slovenci' za naučni skup 'Slobodarstvo u Njegoševom delu' u Kruševcu, pa 'Njegoš in Slovenci' za širu slovenačku javnost /Naši razgledi, 1988/; doktorsku disertaciju 'Literarna zgodovina o Petru II. Petroviću Njegošu' predao sam 1990 /FF UNI LJ, 1991, 483 str./, a 1999 štampana je 'Književna istorija o Petru II Petroviću Njegošu' /Podgorica, 310 str./; krajem 2002 predao sammanuskript doktorske teze 'Literarna zgodovina o Petru II. Petroviću Njegošu'/Znanstveni inštitut FF UNI LJ, 2003, 235 str./; hronološki zadnji štampan je u Ljubljani 2019. g. moj tekst o Njegošu i Prešernu pod naslovom 'Pesnici ljubavi i slobode' /dvojezična monografija, slovenački naslov: 'Pesnika ljubezni in svobode'/, koja prikazuje postavljanje Njegoševog spomenika u Ljubljani i Prešernovog spomenika u Podgorici, zaslugom uglednog g. Vojislava Kovača, mentora i mecene, i uz moju skromnu saradnju.
ANALITIKA: "Bio je najveći sin južnoslovenskog podneblja (...) Bez njega na karti Evrope i svijeta ne bi bilo Crne Gore, a Crnogorci bi morali mukotrpno da traže kamen temeljac svog nacionalnog identiteta." Objasnite nam kako jedan inostrani njegošolog razumije taj, kako ste istakli, kamen temeljac nacionalnoga identiteta.
OSOLNIK: Glavni Njegošev podvig, pravi temeljac crnogorskog identiteta i državnosti, predstavlja tzv. crnogorska trilogija: filozofsko-religiozna opšta i nacionalna poema 'Luča Mikrokozma' /1845/, istorijski dramski tekst 'Lažni car Šćepan Mali' /pre 1846/ i panliterarni epsko-lirski tekst 'Izvita iskra', 'Arhibudnij dag', 'Vienac Horskij' iz kojeg je nastao čuveni 'Gorskij vienac. Istoričesko sobitije pri svršetku XVII. Vijeka. Sočinenije P.P.N. Vladike crnogoskoga. U Beču. Slovima č. o. o. mehitarista. 1847', koju je vladika, vladar i pesnik kao sažeto jezgro prve crnogorske književne trilogije odnosno ukupnog njegovog 'pjesmotvorja' promišljeno stvarao celog svog života.
Ti njegovi veliki tekstovi, 'velika dela' /V. Nikčević/ koja nadahnuto razmatraju pitanja smisla ljudskog života, sudbonosne sukobe i odnose u vasioni, pravdu i nepravdu, večitu borbu i silu zla na Zemlji, mogućnosti opstanka ljudskog bića i ljudske zajednice, ponudili su njegovoj etničkoj zajednici etičke modele razmišljanja i delanja za opstanak, slobodu i čast.
Njegošev etički princip, afirmativno moralno načelo »Humanitas heroica Montenegrina« /G. Gesemann 1944; M. Braun 1963/ - 'Najviši etički cilj zemaljskog života je čast' vodeća je Njegoševa misao, ostvarena u životu Crnogoraca kao čojstvo i junaštvo /M. Miljanov/, trajni temelj crnogorskog identiteta i prvi zadatak njihove autohtone moderne države.
Zbog te Njegoševe ponosne maksime ja sam, uveren u njeno zaumno postojanje, u svojim prilozima napisao da je Njegoš ostvario svoj visoki cilj, i da je ponudio svom crnogorskom plemenu, kasnije ljudstvu i još kasnije narodu, vlastite, čvrste oslonce za afirmaciju, razvoj i častan položaj u krugu/skupu savremenih evropskih nacija.
Mada se termin 'crnogorska trilogija' kao crvena nit i cilj Njegoševog života i stvaranja postepeno izgrađivao i definisao u saznanjima brojnih umnih proučavalaca Njegoševog opusa, tokom decenija tumačenja Njegoševe misli i njegovih tekstova, koje su lucidno prikazivali i analizirali Stefan Mitrov Ljubiša, Marko Car, Milan Rešetar, Kamila Lucerna, Pero Slijepčević, Branislav Petronijević, Nikolaj Velimirović, Danilo Vušović, Isidora Sekulić, A. S. Rebac, Trifun Đukić, Niko Martinović, J. Jovanović, Vido Latković, Antun Barac, Janko Jurančič, Jevto Milović, Juraj Martinović, Jovan Deretić, Svetozar Koljević, Vuko Pavičević, Dimitrije Kalezić, Slobodan Tomović, Vojislav Nikčević, Radomir Ivanović, Milo Lompar /i mnogi drugi, kojima se iskreno izvinjavam, jer to zaslužuju, ali ih ovde ne mogu pomenuti/ i koji su pridoneli realnoj slici o značenju i konotacijama Njegoševih reči i o Njegoševom željenom, možda tek delimično svesno ostvarenom cilju, moja su saznanja dugo lutala, da bi se konačno uobličio moj pogled na tu za Njegoša dominantnu sintagmu i cilj.
Milan Rešetar, koji je četrdeset godina pisao opširne i uticajne uvode i komentare za knjige iz Njegoševog opusa, u analizi 'Gorskog vijenca' u odnosu na 'Luču' i 'Šćepana Malog', svestan njihove duboke misaone odnosno idejne povezanosti, pominje 'Njegoševo troknjižje' , 'Njegoševa velika dela'/Beograd, 1923/; posle II. s. rata prof. Vido Latković, još jedan izuzetan poznavalac Njegoševe reči, uvodi odnosno pominje Njegošev 'crnogorski triptihon' /Beograd, 1949, 1956, 1964/ da bi prof. Žarko Vidović 1989 g. /Njegoš i kosovski zavjet u novom vijeku, Beograd/ detaljno determinisao odrednicu 'crnogorska trilogija', koju sam ja prihvatio kao preciznu i odgovarajuću oznaku celovitog, planiranog umnog napora velikog crnogorskog, srpskog i južnoslovenskog pesnika.
Svojim mislima i tumačenjima originalnih Njegoševih tekstova pokušao sam da potvrdim tačnost zapažanja mojih cenjenih prethodnika i uzora, i da izrazim moje lično saznanje. A, na čitaocima je da ocene koliko su Njegoševa misao i dela, etica humanitas heroica montenegrina, doprineli formiranju nacionalnog identiteta u Crnoj Gori.
ANALITIKA: Na jednome ste simpozijumu o Njegošu ustvrdili da je „Njegošev rukopis srbiziran“. Tada ste saopštili da su izgoreli najveći dio bečkih arhiva cenzure i arhiv policije, dok su „četiri ogromna sanduka Miklošićeve zaostavštine“ još nesređeni i neproučeni. Koliko čitaoci i proučavaoci Njegoševa djela znaju o tome?
OSOLNIK: Očuvani rukopis 'Gorskog vijenca' znatno se razlikuje od štampane verzije: štampanje teksta nije moglo teći s njega, već je teklo po nekom drugom predlošku. Taj nepoznati predložak jezički je bio podređen sistemu, gramatici i leksici srpskog tadašnjeg govorenog i kasnijeg standardizovanog jezika, postepeno normiranog prema gramatici, pravopisu i grafiji V. S. Karadžića. Jezička obrada Njegoševog teksta suštinski je ulepšala i obogatila tekst rukopisa, dala mu je poetsku vrednost, formalno ga je izgradila, donela jezičko bogastvo...
Time se opet otvara pitanje autorstva ili barem aktivne saradnje u oblikovanju štampanog Njegoševog književnog opusa, i, posebno, reprezentativnog člana »crnogorske trilogije«, 'Gorskog vijenca', gde je Njegoš imenovan samo kao 'sočinitelj'.
Rešenje tog pitanja ostaje tajna i jedna od mojih neispunjenih želja, odnosno nedovršen zadatak u vezi sa Njegoševim stvaranjem.
Nejasno je ostalo pitanje tačnosti i verodostojnosti izjava o Njegoševom autorstvu potpisanih tekstova, o čemu se dosta raspravljalo, a koje se velikom većinom završava potvrdama Njegoševog autorstva. Taj stav bazira se na slabašnom argumentu o autentičnosti njegovog, to jest Njegoševog rukopisa i Njegoševog potpisa /V. Kaškhadamov 1846/.
Posle analiziranja izuzetnih studija ak. Jevta M. Milovića /Rukopis Gorskog vijenca, CANU, Titograd 1982/ i knjige Živka Brkovića /Sudbina Njegoševog rukopisa, Beč 1987/, želeo sam da u nekadašnjoj Dvorskoj biblioteci /danas bečkoj biblioteci/ i Carskoj cenzuri, gde su godinama radili Njegošu naklonjeni slovenački slavisti Jernej (Bartholomeus) Kopitar i njegov naslednik, Njegošev vršnjak i prijatelj, i savetnik dr Fran (Franz) Miklošič (Mikloshitz) to pitanje detaljnije proučim i ponudim nova saznanja o sudbini rukopisa Petra II Petrovića Njegoša u cenzorskoj kancelariji i štampariji časnih otaca Mehitarista u Beču.
S velikim naporima ipak sam stigao u Beč; tamo sam pretražio kataloge Nacionalne, Univerzitetske i nekadašnje Kopitarove Dvorske biblioteke, Austrijskog državnog arhiva, Arhiva grada Beča i nekoliko puta posetio čuvenu jermensku štampariju Mehitarista, u koju je Kopitar uputio svog prijatelja Karadžića, a ovaj kasnije Njegoša, odnosno nekoga iz Njegoševe okoline, iz kneževe pratnje ili iz jezičke slovenske, pre svega srpske i slovenačke kolonije.
Naime, nijedno Njegoševo delo nije sačuvano u rukopisu; poznati rukopisni fragmenti, pre svega očuvane stranice 'Gorskog vijenca' i 'Posvete', ukupno njih 35, višestruko se razlikuju od štampane verzije.
Na tim poznatim stranicama, koje su iz Beča stigle u Kraljevinu Srba,Hrvata i Slovenaca u dvor Karađorđevića 1925. g. /kralj Aleksandar Karađorđević držao ih je na svom radnom stolu/ stihovi 1–1528 (od ukupno 2819) vide se dva rukopisa, dve boje mastila i brojne različite jezičke intervencije, drugačiji raspored kola, stihova, reči, slogova i slova, koje se po gramatičkim karakteristikama i grafiji međusobno razlikuju: kasnije lingvističke ortografsko-pravopisne studije /R. J. Dragičević, P. Šoč, A. Mladenović, posebno J. Milović i autori rečnika jezika P. II Petrovića, a delimićno M. Aubin i D. Ćupić/, utvrdile su tri različite ravni pravopisnog razmišljanja i velikog jezičkog uticaja.
Meni se pak učinilo, na osnovu detaljne analize raskošnog fototipskog izdanja Njegoševog rukopisa /od 200 primjeraka, koji su otisnuti u Blaznikovoj štampariji u Ljubljani, moj je nosio broj 181/, da postoji i četvrti mogući uticaj, odnosno četvrta lektorska ili korektorska ruka, koja je zbrisala neka slova i interpunkcijske znakove, ostavljajući vidan trag u svesci /format A4/, u kojoj je očuvan deo Njegoševog prvobitnog teksta.
Pošto je taj deo rukopisa, kako je 1892.g. izvestio Ferdinand Menčik, donet u Dvorsku biblioteku iz Miklošičeve kancelarije /Miklošič je bio bibliotekar, cenzor i rektor univerziteta u Beču/ bilo mi je logično da ostatak rukopisa potražim u Miklošičevom fondu, odnosno zaostavštini, 'Miklositsch Nachlass', koja se čuva u Rukopisnom odeljenju Dvorske biblioteke, u njenom depou, u četiri velika smeđa drvena sanduka. Sadržina tih sanduka, dostupnih samo bibliotekarima Dvorske biblioteke, opisana je u šturom katalogu u obliku sveske, sa odrednicama prema jeziku, pismu i formatu.
Zbog obima i raznovrsnosti sadržaja (pisma, čestitke, naučne studije, knjige itd.) sadržina pojedinih zavedenih jedinica, sveski i rukoveti nije navedena. Posle mnogih pokušaja i pismenih molbi bilo mi je dozvoljeno da, sedeći uz gospođu direktorku Dvorske biblioteke, na njenom stolu, s belim rukavicama, prelistam dve knjige/sveske protokola Miklošičeve ostavštine, koja je dospela u Biblioteku u više navrata.
Mada sam bio ubeđen da se u tim sanducima, među raznovrsnim Miklošičevim spisima nalazi i preostali, to jest drugi deo rukopisa 'Gorskog vijenca' /stihovi, i, možda, zapis o rezultatu cenzure, koji bi mogao otkriti autora/autore pomenutih jezičkih intervencija odnosno manuskripta-predloška, sa kojeg je štampan 'Gorski vijenac', u kratkotrajnom i brzom čitanju (koncentrisao sam se na veći format dokumenta) tokom dva časa nisam otkrio misteriozni Njegošev rukopis.
I dalje sam uveren da, pošto su arhivi cenzure bečke policije i štamparije Mehitarista izgoreli, upravo u Miklošičevoj ostavštini postoji odgovor na tu veliku zagonetku: mogao bi se otkriti detaljnijim pregledom građe u pomenutim sanducima. To bi mogao obaviti samo poznavalac ćirilice odnosno profesionalni bibliotekar na licu mesta.
ANALITIKA: Ličnost i djelo toga crnogorskoga stvaraoca i vladara kroza sve vrijeme upotrebljavani su po potrebi nerijetko političkih, ideoloških i drugih motiva. Svjedoci smo da su njegovi stihovi pjevani na najneprimjerenijim mjestima, na ratištima i mjestima teških stradanja čak, kao i toga da se iz neznanja Njegoš proglašavao genocidnim piscem. Kakvo je danas mjesto Njegoševa djela u kulturama prostora nekadašnje Jugoslavije? Može li se ona Andrićeva misao preokrenuti ovako: Njegoš je tragični junak našega neznanja?
OSOLNIK: Vaše pitanje je još uvek veoma aktuelno: velike ljude stvaraju velike ideje. A, ideje uvek tumače ljudi različitih nazora, interesa i dometa.
'Luča' kao najveći filozofski i religiozni ep svih Slovena pokrenula je mnoštvo različitih pogleda na Njegoševo hrišćanstvo; 'Gorski vijenac' pokrenuo je pitanje herojske romantičarske ili nacionalne epike. Pošto ga čitaju i tumače pripadnici različitih civilizacija, kultura, vera i jezika, i prema svojim saznanjima hvale ili čak napadaju velikog pesnika, čuju se različita tumačenja i vrednosti. Najčešće se u doba mira pominju stihovi 'Nek se čuje lelek što gore prolama'/GV, stih 656/ kao preokupaciju antičkih pisaca, koji su želeli da verno, mimetički, prikažu svet određenog trenutka, kao veran prikaz svog vremena. A u teškim trenucima ratova i patnji, kojima obiluje istorija južnoslovenskih, srpskih i crnogorskih predjela, ugrožena zajednica traži moć, oslonac i cilj u borbenim stihovima 'Neka bude što biti ne može'/GV, stih 659/.
I, dalje, u umetničkim delima nadarenih stvaralaca, u svim nacionalnim književnostima, uz različite sudbine i likove, u sukobima, pobedama i nesrećama, postoje dve strane, pobednici i gubitnici. Naravno, i čitaoci mogu biti pripadnici svake od pomenutih strana i sudbina, i njihova iskustva, odnosno osećanja, određuju stavove i afinitete prema određenim autorima i delima, pa tako i prema Njegošu, Crnogorcima, hrišćanstvu…
Mnoštvo iskaza kompetentnih autora, a i pogledi poznavalaca i čitalaca Njegoševog dela, donose mahom pozitivne ocene: epske, dramske i lirske književne tvorevine sadrže brojne humanističke vrednosti, iskrene ispovesti i mudra saznanja; poznato jezičko bogatstvo i uverljivi likovi u mnoštvu Njegoševih epizoda deluju uverljivo i poticajno; nadarenost i iskrenost autora oživljava i akcentuje vlastite emocije i razmišljanja.
Ukratko, pred nama je umetnički tekst visoke vrednosti i brojnih poruka umnog autora. To Petru II Petroviću Njegošu omogućava trajno i ugledno mesto među svim južnoslovenskim piscima i zajednicama, a i u opštoj istoriji književnosti.
