Veliki broj rukopisnih i štampanih knjiga iz Crkve Sv. Nikole u Podvrhu i Manastira Nikoljca, kod Bijelog Polja, završio je sredinom 1992. godine u Narodnoj biblioteci Srbije. Riječ je o izuzetno rijetkim i vrijednim izdanjima koja su nastajala od 14. do 18. vijeka, a jedan dio je početkom šezdesetih godina prošlog vijeka proglašen za kulturno dobro Crne Gore. Od 1992. godine do danas, kako saznaje Pobjeda, niko još nije zatražio da se knjige vrate u Crnu Goru.
Preuzimanje knjiga su sa crnogorske strane organizovali Zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, Centralna biblioteka „Đurđe Crnojević“ i Mitropolija crnogorsko-primorska. U ime srpske Biblioteke knjige je u nekoliko navrata preuzeo viši arehograf Radoman Stanković, dok su sa crnogorske strane u ovaj posao bili uključeni predstavnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture, konzervator Mirko Mijanović i predstavnik Mitropolije crnogorsko-primorske jerej Miraš Bogavac. Iza njih su ostali potpisani reversi, koje je Pobjeda dobila od Uprave za zaštitu kulturnih dobara na osnovu Zakona o slobodnom pristupu informacijama.
REVALORIZACIJA
Upravu za zaštitu kulturnih dobara, koja je pravni nasljednik Zavoda za zaštitu spomenika kulture, na „pozajmljene“ knjige podsjetio je projekat revalorizacije, tokom kojeg je 2013. godine konstatovano da u Crkvi Sv. Nikole u Podvrhu nedostaje pet kulturnih dobara iz Zbirke rukopisa, od devet koliko ih je bilo registrovano 1963. godine. Zbirka sadrži Bogorodičin kanonim (papir, 16. vijek), Apostolska i evanđeoska čitanja (pergament, 14. vijek), Praznični minej (papir, 16. vijek), Prolog za zimsku polovicu godine (papir, 16. vijek), Prolog za ljetnu polovicu godine (papir, 17. vijek), Posni triod (pergament, 14. vijek), Jerusalemski tipik (pergament, 14. vijek), Sinaksar (papir, 14. vijek) i Tetraevanđelje (pergament, 14. vijek). Na osnovu sačuvanih reversa, u kojima se pominje i jedan dio preuzetih knjiga iz zaštićene Zbirke, predstavnicima Uprave ostalo je samo da konstatuju da se dio rukopisa nalazi u Narodnoj biblioteci Srbije. U elaboratu o Zbirci rukopisa, koji je za potrebe projekta revalorizacije sačinjen nakon pregleda Crkve Sv. Nikole u Podvrhu, priložena je i druga stranica reversa koji su u ime NB Srbije potpisali Radoman Stanković i predstavnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Mirko Mijanović. Na osnovu te druge i posljednje stranice reversa jasno je da su pomenutim kulturnim dobrima pridruženi i Četvorojevanđelje (14. vijek, pergament), Čudesa presvete Bogorodice (papir, kraj 17. i početak 18. vijeka), Apostol (16. vijek), Psaltir s posledovanjem Vićenca Vukovića (1546. godina), Beogradsko četvorojevanđelje (1552. godina) i još tri knjige koje se, sudeći po numerisanju, pominju na prvoj stranici reversa koja nije sačuvana.
Na drugom reversu, koji u zaglavlju ima logo Narodne biblioteke Srbije, navode se naslovi pet konzerviranih rukopisnih knjiga iz zaštićene Zbirke rukopisa, ali i 33 druge knjige koje su preuzete iz Manastira Nikoljca. Ovaj revers potpisuju Radoman Stanković i jerej Miraš Bogavac. Međutim, to nije konačan spisak, budući da je Stanković, po okončanju posla, u časopisu NB Srbije „Arehografski prilozi“ objavio spisak svih preuzetih knjiga kojih je ukupno 130!
- Zbog ugroženosti biblioteke Manastira Nikoljca boravio sam u dva navrata u tom manastiru koji je danas parohijalna crkva i to u vremenu od 16. do 18. i od 22. do 23. juna 1992. godine, a uz saglasnost mitropolita crnogorsko-primorskog, zetsko-brdskog i skenderijskog gospodina Amfilohija – piše Radoman Stanković u uvodu teksta za „Arheografske priloge“.
Najveći dio preuzetih djela nazvao je „srpskim knjigama“. Između ostalog, naveo je da je prilikom prvog odlaska iz biblioteke Manastira Nikoljca „preuzeo 61 staru srpsku rukopisnu knjigu i 22 rukopisne i stare srpske štampane knjige koje su se privremeno nalazile u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju (od 10. januara 1983) zbog konzervacije“.
- Istovremeno sam preuzeo šest rukopisnih i dvije stare štampane knjige koje su se takođe nalazile u pomenutom Zavodu od 7. decembra 1986. zbog konzervacije, a vlasništvo su Crkve Sv. Nikole iz Podvrha – piše Stanković.
Prilikom drugog odlaska u Manastir Nikoljac, kako dalje navodi, preuzeo je „šest rukopisnih knjiga (od kojih i jedan novopronađeni Akatistnik iz 1501. godine) i 31 staru srpsku štampanu knjigu“.
- U ova dva navrata donijete su sve rukopisne i stare srpske štampane knjige. Kompletna zaštita ove biblioteke podrazumijevaće sušenje, sterilisanje, mikrofilmovanje, konzervaciju i sveobuhvatnu arheografsku obradu. Biblioteka Manastira Nikoljca, a posebno zbirka starih srpskih rukopisnih knjiga, jedna je od vrednijih sačuvanih srednjovjekovnih srpskih zbirki – istakao je Stanković i dalje u tekstu priložio spisak svih preuzetih knjiga, među kojima su i izdanja Božidara i Vićenca Vukovića, kao što su Praznični minej, Psaltir sa posledovanjem i Oktoih V-VIII glasa.
U SEFOVIMA
Načelnik Ahreografskog odjeljenja Narodne biblioteke Srbije Vladan Trijić za Pobjedu je potvrdio da se sve pomenute knjige nalaze u sefovima ove beogradske ustanove. On je istakao da se rad Arheografskog odeljenja, kao naučne jedinice zadužene za popisivanje i proučavanje ćirilskog rukopisnog nasljeđa na teritoriji SFRJ (i njenih nasljednica), dijelom odvija na terenu, a dijelom u Biblioteci, posebno kada je potrebno da se pribjegne konzervaciji i prepovezivanju.
- Tokom rada naših stručnjaka na terenu u Crnoj Gori sredinom devete decenije XX vijeka, koji se odvijao na poziv biblioteke „Đurđe Crnojević“ i Mitropolije crnogorsko-primorske Srpske pravoslavne crkve, konstatovano je, između ostalog, da su zbirke starih knjiga crkve u Podvrhu (11 rukopisnih i dvije štampane) i Manastira Nikoljca (86 rukopisnih i 31 štampana) u lošem stanju i da se čuvaju u neadekvatnim uslovima. Dio knjiga je bio ranije prenijet u Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Cetinje radi konzervacije, ali Zavod nije imao uslove za tako obiman i zahtjevan zahvat – kazao je Trijić.
Zbog toga je, kako je naglasio, Mitropolija crnogorsko-primorska, kao vlasnik zbirki, postigla dogovor sa Narodnom bibliotekom Srbije – u skladu sa Ugovorom o konzervaciji, mikrofilmovanju i obradi svih rukopisnih zbirki SPC, zaključenim između Sabora SPC i NBS (1973) – da se knjige, uz saglasnost Zavoda, prebace u NBS radi besplatne konzervacije. Javnost je, veli Trijić, o tome bila odmah obaviještena kroz tekst koji je Radoman Stanković objavio u 14. broju „Arheografskih priloga“.
- Narodna biblioteka Srbije se, od tada do danas, na najbolji način starala o zaštiti knjiga iz Nikoljca i Podvrha, kao što to čini i sa svim drugim njoj povjerenim zbirkama rukopisnih i starih štampanih knjiga. Zbirke su sterilisane i mikrofilmovane; do sada je konzervirano ili je u procesu konzervacije 25 rukopisa; knjige se nalaze u Trezoru NBS koji pruža sve neophodne uslove za čuvanje stare knjižne građe (konstantnost mikroklimatskih parametara u zadatim okvirima, protivpožarna i tehnička bezbjednost); obje rukopisne zbirke su u potpunosti obrađene filigranološki, a djelimično i u ostalim segmentima arheografskog opisa; integritet zbirki nije narušen – nije bilo nikakvih promjena u signiranju niti miješanja sa drugim zbirkama; objavljeno je na desetine naučnih radova u kojima je ova građa promovisana i obrađena u najboljoj naučnoj tradiciji, uključujući poglavlje posvećeno manastirskoj biblioteci u monografiji Svetlane Pejić o Nikoljcu (2014) – istakao je Trijić.
Dodao je da, koliko je njemu poznato, Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore do danas nije kontaktirala NBS u vezi s rukopisnim i štampanim knjigama.
- Odeljenje za arheografiju je povremeno bilo u vezi samo sa predstavnicima Eparhije budimljanske Srpske pravoslavne crkve kao sadašnjeg vlasnika zbirki (poslije reorganizacije Mitropolije crnogorsko-primorske) – kazao je Trijić.
PO DOGOVORU
Iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara za Pobjedu je potvrđeno da su „rukopisne knjige iz Podvrha bile u lošem stanju u vrijeme uspostavljanja zaštite ali je odmah po nalazu knjiga i stručnom uvidu prepoznata njihova značajna kulturno istorijska vrijednost, zbog čega su i zaštićene.“
- Avgusta 1960. godine, pokretne predmete, uključujući i pojedine knjige iz Podvrha, od tadašnje Pećarsko podvrške parohije iz Bistrice, tražio je Zavičajni muzej iz Bijelog Polja, radi izlaganja. Zbog neodgovarajućih uslova čuvanja (tada je crkva bila u lošem fizičkom stanju), fond knjiga crkve u Podvrhu dat je 1964. godine na starateljstvo i čuvanje Cetinjskoj mitropoliji na Cetinju, a kasnije Crkvi Sv. Nikole u Nikoljcu u Bijelom Polju. Primopredaja knjiga je uvijek praćena odgovarajućom dokumentacijom, shodno vremenu nastanka - saopšteno je iz Uprave, uz napomenu da dokumentacija pokazuje da su rukopisne knjige na papiru do 1963. godine konzervirane i restaurirane u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju.
Knjižni fond iz Podvrha preuzet je na konzervaciju 7. oktobra 1986. godine, na urgenciju Centralne narodne biblioteke Crne Gore „Đurđe Crnojević“ i njihovo ukazivanje na loše stanje knjiga.
- Međutim, kako se radilo o rukopisima na pergamentu Zavod nije imao uslova da ih konzervira. Predmetne knjige su 1992. godine reversom date NB Srbije, u vrijeme kada je Crna Gora bila dio SFR Jugoslavije. Knjige su date za konzervaciju, po dogovoru i uz saglasnost Mitropolije crnogorske-primorske i uz znanje i potpis na reversu konzervatora Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Revers iz navedene godine sadrži formulaciju „da Zavod nije stekao uslove za njihov tretman, jer ne posjeduje potrebne količine pergamenta da bi se ovaj posao obavio“ – navodi Uprava.
NEMA ROKOVA
Kako ističu iz Uprave u odgovorima Pobjedi, revers ne sadrži podatke o vremenu potrebnom za „tretman“ knjiga i kad će biti vraćene. Iz Uprave dodaju da, osim navedene dokumentacije o pravnoj zaštiti pokretnog kulturnog dobra Zbirke rukopisa, ova ustanova ima adekvatnu dokumentaciju i o pravnoj zaštiti Crkve Sv. Nikole u Podvrhu, u kojoj je nastala i čuvana zbirka rukopisnih knjiga.
- Crkva je zaštićena još 24. jula 1952. godine, a njena zbirka od devet rukopisnih knjiga 11 godina kasnije kada je kao pojedinačni predmet zaštićeno i Divoševo jevanđelje (rukopis na pergamentu s početka 14. vijeka), iz iste crkve – navodi se u odgovorima Uprave.
Na naša pitanja, do zaključenja ovog broja Pobjede, nije odgovorila Eparhija budimljansko-nikšićka. Pitanja smo prije dvadesetak dana poslali na mejl adresu Sekretarijata Eparhije - info@eparhija.me.
Katalog starih rukopisnih i štampanih knjiga izrađuju od 1984. godine
Iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara Pobjedi je saopšteno da je Centralna narodna biblioteka Crne Gore „Đurđe Crnojević“ 1984. godine započela reinvetarizaciju starog knjižnog fonda radi izrade generalnog kataloga starih rukopisnih i štampanih knjiga u manastirskim riznicama Crne Gore.
- Taj proces je bio veoma složen i skup jer se radi o obimnoj građi. Posao još uvijek traje kroz godišnje programe zaštite kulturnog nasljeđa koji finansira Ministarstvo kulture Crne Gore. Završetkom tog programa imaćemo potpunu evidenciju o svim rukopisnim i štampanim knjigama Crne Gore – kazali su iz Uprave.
Bogavac: Bilo je ratno vrijeme, spašavli smo zbirku
Protojerej – stavrofor u penziji Miraš Bogavac potvrdio je za Pobjedu da je u junu 1992. godine potpisao revers ispod spiska knjiga koje je preuzeo Radoman Stanković u ime Narodne biblioteke Srbije.
- Sve što piše na tim reversima je tačno. I dan danas su te knjige tamo. Odnijeli su ih da bi ih konzervirali i proučavali. Nije to poklonjeno Srbiji, ili bilo što slično – rekao je Bogavac.
Podsjetio je da se predaja knjiga odvijala u vrijeme rata u bivšoj Jugoslaviji.
- To je bilo ono vrijeme dosta mutno, kada je bilo pitanje hoće li planuti ili neće. Crkva je bila pokrivena lučevim krovom. Da bi se te knjige sačuvale, odnešene su na proučavanje. To nije radio samo prota sa kojim razgovarate, nego se to radilo na nivou države. Te knjige će biti vraćene u Crnu Goru – rekao je Bogavac i dodao da je knjige predao uz odobrenje nadležnog Eparhijskog arhijereja.
Za sada, kako je rekao, Crkva Sv. Nikole u Podvrhu i Crkva u Nikoljcu nemaju uslova da skladište i čuvaju rukopisne i štampane knjige.
-Deset godina se borimo da dobijemo lokaciju kod Petrove crkve, da se napravi kulturni centar Srpske pravoslavne crkve za ovaj dio. Nešto je zapelo. Dakle, planiramo da tamo bude riznica rukopisnih i štampanih knjiga, od toga petnaestak knjiga iz naše najstarije biblioteke Vićenca i Božidara Vukovića. Ima tu i kandila srebrnih, kadionica, ima toga dosta. Ne možemo da se upoređujemo sa Cetinjskim manastirom, ali imamo zavidnu zbirku – kazao je Bogavac.
Pisani spomenik kulture od izuzetnog značaja
U elaboratu o Zbirci rukopisa, koji je Pobjeda dobila od Uprave za zaštitu kulturnih dobara na osnovu Zakona o slobodnom pristupu informacijama, navodi se da „klisura Đalovića vjekovima, tačnije od 1606. godine, krije Crkvu Sv. Nikole“. Crkva je smještena na omanjem platou iznad klisure, a pod jednim kamenitim vrhom, a otuda je i dobila naziv Podvrh.
- Zabitost ovog kraja je omogućila da se za vrijeme turske dominacije u njemu čuvaju značajna svjedočanstva naše kulturne baštine, pisani spomenik kulture od izuzetnog značaja. Iza svoje neupadljive spoljašnosti u svojoj impresivnoj unutrašnjosti krila je mnoštvo rukopisnih knjiga pa i vrijedno i rijetko Jevanđelje Divoša Tihoradića – navodi se u elaboratu.
Te stare knjige su bile lijepe, pisane krupnim čitkim kaligrafski ispisanim slovima,
ukrašavane ornamentima, inicijalima i zastavicama, ponekad i minijaturama.
- Minijatura (crvene boje), se kao likovni ukras teksta, odnosno ilustracija, javlja veoma rano. Kasnije se pojavljivala samostalno, zauzimajući cijele stranice. Ljudi koji su pisali knjige bili su strpljivi i pedantni, majstori svog zanata. Rukopisne knjige nemaju naslovnu stranicu, tekst je pisan u crnoj i crvenoj boji. Samo pisanje je trajalo godinama, a na jednoj knjizi je radilo više ljudi. Poseban značaj i doprinos u ovoj djelatnosti imali su manastiri, jer su u njima monasi njegovali prepisivačku tradiciju. Pisalo se na pergamentu, koji se pravio od životinjske kože, izbjeljivao u rastvorima, a zatim glačao, da bi bio dovoljno mekan i svijetao. Pojavom hartije, pisarima je donekle olakšan posao, nije trebalo pripremati podlogu za pisanje, ali je, ipak, ostao najzahtjevniji dio, prepisivanje same knjige – navodi se u elaboratu o Zbirci rukopisa.
