Politička aktivnost crnogorskog rukovodstva, po svemu sudeći, duboko je prožeta ubjeđenjem da je ravnopravnost Crne Gore u federaciji sa Srbijom moguća i nesporna. Kada bi uspjeli da realizuju takvu orijentaciju, kao dugoročan, uzajamno produktivan i stimulativan odnos, to bi, svakako, bio jedinstven podvig u istoriji federalizma i značajan doprinos teoriji državnog uređenja, s obzirom da dosadašnji pokušaji sa dvojnim federacijama u svijetu nijesu mogli imati trajniji karakter.
Međutim, to je još jedna od brojnih iluzija i utopija kakvih smo, na nesreću, imali u izobilju tokom novije istorije. No, ako su te ranije utopije i iluzije bile odraz širih i snažnijih ideologija, danas su, uglavnom, u domenu crnogorske zajednice i njenih snaga odlučivanja.
Postoji, naime, ubjedljiva argumentacija da ta dvojna federacija, kao i drugi modeli državnog udruživanja sa Srbijom, nijesu, neće i ne mogu biti uzajamno produktivan i stimulativan faktor stabilnosti i prosperiteta dvije zajednice, već porađaju izrazitu nestabilnost i društvena previranja, koja ugrožavaju, čak i opstanak crnogorske države.
3U Promemoriji Crnogorskog centra Međunarodnog PEN-a, objavljenoj 1994. godine, to je veoma argumentovano i precizno istaknuto. Dovoljno je samo uočiti ogromne disproporcije u svim sferama društvenog života između te dvije federalne jedinice i istorijsku težnju većeg naroda da asimilira manji, pa shvatiti svu opasnost koja iz takog odnosa proizilazi. Kod normalnog protoka kapitala i ljudi koji podrazumijeva federalni odnos, s agresivnim velikosrpskim aspiracijama koje imaju i crnogorsku dimenziju, Crna Gora neminovno i relativno brzo mora postati provincija Srbije, sa svim reperkusijama na planu državnog i nacionalnog identiteta.
Formalno-pravni regulativi brzo bi se prilagođavali novom faktičkom stanju. Što je Crna Gora i do sada zadržala kakvu-takvu poziciju federalne jedinice, treba zahvaliti, prije svega, činjenici da je srpskom režimu u vrijeme raspada bivše Jugoslavije, odgovaralo takvo udruživanje sa Crnom Gorom, da bi pokušao zadržati što više prerogativa bivše države SFRJ na spoljnom i unutrašnjem planu.
Kasnije, ti odnosi se produžavaju najviše iz razloga što je Srbiju zahvatila duboka društvena kriza, izazvana tragičnim zaletima i porazima, koji omogućavaju Crnoj Gori privremeno zadržavanje federalnih pozicija, pa, čak i inicijative u pravcu demokratizacije i međunarodnih komunikacija. Proizilazi, nažalost, da nestabilnost Srbije omogućava samostalniju poziciju Crne Gore.
Crnogorski velikosrbi bili su i ostali krajnje agresivan faktor iracionalnog velikosrpstva
U stvari, fundamentalni problem Srbije i Crne Gore jeste velikosrpstvo – krajnje iracionalna i šovinistička ideologija „nebeskog naroda“ i velike države, koja duboko prožima sveukupni život srpskog i crnogorskog naroda tokom novije istorije. Ona porađa retrogradna kretanja, agresivno ponašanje, beskrupulozne autokrate i čitavu bulumentu demagoga i lažova, vagabunda i kriminalaca, poltrona i špijuna, zbunjujući i plašeći kojekakvim mračnim silama, spoljnim i unutrašnjim neprijateljima. To je teška bolest srpskog i crnogorskog naroda, koja im najsnažnije uporište baš u onim strukturama društva koje odlučuju ili bi mogle odlučivati o sudbini dva naroda.
S takvom mitomanskom, nebuloznom i agresivnom ideologijom, srpski režimi morali su biti inicijatori i protagonisti balkanskog divljanja tokom čitavog 20. vijeka, a naročito zadnjih desetak godina.
Despotski režim Slobodana Miloševića, prema tome, nije uzrok, već posljedica tog fundamentalnog problema koji opterećuje i unesrećuje Srbiju, pa i Crnu Goru. S velikosrpskom ideologijom Srbija je predodređena za despotiju i despotska ponašanja. Da nije bračnog para sa Dedinja, bio bi neko drugi sličan njima, manje ili više sposoban, manje ili više ambiciozan, ali autokratski i demagoški orijentisan, jer to zahtijeva velikosrpska svijest, snaga odlučivanja, kao i duboka indoktriniranost „nebeskog naroda“.
Najbolja ilustracija tog kolektivno drogiranog stanja jeste činjenica da u Srbiji nema značajnije političke partije koja, u svom programu i aktivnostima, ne zastupa bitne elemente velikosrpske ideologije, uprkos poraznim rezultatima njenog djelovanja. Štoviše, najpopularnije su one političke partije koje propagiraju velikosrpske iluzije, krajnje agresivno i beskrupulozno.
Za takvo stanje srpskog naroda uveliko su krivi Crnogorci. Mitologiju i mitomaniju „nebeskog naroda“ oformili su dinasti Petrovića, s buljucima guslara i slijepih mudraca. To su, zatim, prihvatili „srpski prosvjetitelji“ iz Austro-Ugarske, dinasti Karađorđevića s Garašaninom i Pašićem, apologetski akademici, književnici i naučnici, itd., stvarajući neprikosnovenu i šovinističku ideologiju srpskog nacionalizma.
U svemu tome, crnogorski velikosrbi bili su i ostali krajnje agresivan faktor iracionalnog velikosrpstva. Čak zadnjih deset godina, velikosrbi crnogorske provenijencije dominiraju u političkom životu Srbije, produkujući najveću tragediju srpskog naroda. Interesantno je da međunarodni faktori još uvijek ne uočavaju, ili ne žele da uzmu u obzir tu istorijsku dimenziju balkanske nestabilnosti. Srbija i Crna Gora zajedno, neminovno su agresivan faktor u ovom području Evrope. Samo njihovim razdvajanjem mogu se eliminisati šovinistički i hegemonistički apetiti velikosrpstva.
Iako Crna Gora nije iskoristila svoje pravo na nezavisnost u vrijeme raspada bivše Jugoslavije, ona mora imati takvu mogućnost i podršku međunarodne zajednice, jer bi se time napravio odlučujući iskorak u sređivanju prilika na Balkanu. Razdvajanje Srbije i Crne Gore jeste humani poduhvat i za srpski i za crnogorski narod, kao i za Balkan u cjelini.
