Manastir Donji Brčeli sa relativno velikom crkvom posvećenom sv. Nikoli nalazi se u istoimenom mjestu, neposredno ispred puta Rijeka Crnojevića – Virpazar. Ovaj manastir je kao sakralni spomenik zakonom zaštićeno kulturno dobro od 1953. i kao takav uveden je u registar zaštićenih kulturnih dobara 1961. godine.
Osnivanje manastira vezuje se za Jelenu Balšić koja je početkom 15. vijeka podigla manju jednobrodnu crkvu. Ova manja crkva u nepoznato vrijeme je srušena i na njeno mjesto je podignuta nova, znatno većih dimenzija.
Ispod poda novog hrama izgrađena je zasvedena prostorija u kojoj se ulazi kroz otvor formiran u podu oltarskog prostora. Vjeruje se da je ova prostorija u vrijeme Šćepana Malog, koji je u ovom manastiru ubijen i u njegovom krugu sahranjen, služila kao tamnica.
Današnji izgled Crkva Sv. Nikole dobila je za vrijeme kralja Nikole u obnovi iz 1861. godine. Na zapadnoj strani ugrađena je ploča sa grbom kralja Nikole I, godinom obnove kao i ukrasna rozeta. Pri manastiru je radila osnovna škola koja je 1868. godine preseljena iz manastira Gornji Brčeli. Manastir je obnavljan i 1891. godine. Zgrada konaka i škola su za vrijeme Drugog svjetskog rata bile srušene i zapaljene.
Današnja Crkva Sv. Nikole je veća jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslicu sa tri otvora. Zidana je od tesanika složenih u pravilne horizontalne redove.
Ispod krovnog vijenca sa južne strane i krovnog vijenca apside ukrašena je frizom arkadica izrađenim od sige sa konzolama od bijelog i ružičastog kamena. Kako se može pročitati u literaturi vjerovatno je ovaj ukrasni element, inače tipičan za arhitekturu romanike potiče sa starije crkve i iskorišćen je da se ukrasi nova crkva znatno većih dimenzija, tako da je broj arkadica bio dovoljan samo za južnu fasadu i apsidu.
Unutrašnjost crkve zasvedena je poluobličastim svodom. U podu crkve u novije vrijeme naznačeni su ostaci temelja starije crkve. Ovi temelji su otkriveni u novije vrijeme prilikom izvođenja sanacionih radova nakon katastrofalnog zemljotresa 1979.
Tada u prezentaciji hrama osim što je u podu istaknuta osnova prvobitne crkve i skrivnica (kripta) je bila oslobođena od nasutog materijala. Tada su i ostaci složenog spleta konaka bili samo konzervirani, bez ulaženja u njihovu obnovu. Tada je u okviru manastira bio podignut montažni objekat, namijenjen za stanovanje monaha.
U crkvi se nalazi ikonostas sa početka 20. vijeka rad Vasilija Đinovskog.
O tome govori natpis iznad prijestonih ikona koji glasi:
,,Ikonostas je načinjen prigodom pedesetogodišnje srećne proslave vladavine njegovog kraljevskog visočanstva knjaza Nikole Prvog, a sa blagoslovom njegovog visokopreosveštenstva gospodina Mitrofana Bana, svrši se 30. maja 1910. g. rukom V Đinovskog“. U crkvi se nalazi 13 pokretnih ikona i bočne dveri sa likom Sv. Arhanđela Mihaila, koje su donešene iz Crkve Sv. Tome iz Gornjih Brčela.
Tako da je do skoro kulturno dobro činio manastirski kompleks koji se sastojao od crkve Sv. Nikole, ostataka starih konaka, jedne zgrade rekonstruisanog starog konaka i montažnog novog objekta koji je služio kao konak.
Međutim, u novije vrijeme i ovaj manastirski kompleks je kako možete vidjeti na fotografijama doživio mnogobrojne izmjene nestručno izvedene od strane SPC i njihovih neimara.Pored toga što je prozor na crkvi zamijenjen neadekvatnim, od PVC/aluminijum stolarije i novi konak je nestručno saniran, bez saglasnosti RZZSK/UZKD. Montažni objekat danas devalvira vrijednost kulturnog dobra i postavlja se pitanje neophodnosti njegovog postojanja u sadašnjem obliku.
Danas se kao što možete vidjeti na fotografijama ovaj manastirski kompleks u Donjim Brčelima gdje je izgrađen veliki broj objekata, sa velikim odstupanjima u izmjenama arhitektonskih partija, može navesti kao primjer devalviranja kulturne vrijednosti sakralnog objekta crnogorske kulturne baštine.
Pored toga što je dozidan manastirski konak, navešćemo i prepravljanje zvoničkog dijela, neadekvatno, koje devalvira osnovni izgled crkve. Kao što možete vidjeti na fotografiji neimar koji je to uradio je – amater. Izgleda da je crnogorska kulturna baština došla u situaciju da se na njoj uče neimari amateri. Možemo reći da je ovo primjer neimarskog amaterizma koji SPC sprovodi na crnogorskim kulturnim dobrima.
Pored toga što je u manastirskom kompleksu dozidan objekat čija je namjena nepoznata ne mogu se ne primijetiti i dograđeni tzv. mansardni elementi na svim starim objektima na ovom i svim drugim crnogorskim kulturnim dobrima koje “uljepšava” SPC. Tako da svi polako počinju da liče na rustično - ruralne hotelske smještaje i restorane, pa turisti - izvol'te.
Ne može se ne primijetiti i ovdje amatersko neimarska težnja da implementacijom lučnih otvora vrata mijenjaju izvorni tradicionalni oblik postojećih, koja su bila mala i pravougaona. To što se unošenjem ovakvih elemenata mijenja i umanjuje kulturološka i svaka druga vrijednost crnogorske kulturne baštine za neimare koji izvode ove radove nije problem. Ali trebalo bi da bude problem institucija koje se brinu o crnogorskoj kulturnoj baštini.
