Nema naučne, pisane istorije SPC sve do pojave Svetog Save. Istina, bilo je pokušaja pisanja istorije SPC.
Mitropolit Stevan Stratimirović 1793. godine traži od Jovana Raičića da napiše kratku istoriju SPC. Prvi pisani trag je od 1870. godine kada je Svetozar Niketić, profesor bogoslovije, napisao studiju „Istorijski razvitak SPC“. Nešto ozbiljniji je rad Evgenija Golubinskog iz 1871. godine, gdje je napisao studiju o istoriji Srba, Rumuna i Bugara. Pokušao je, ali nije uspio sa istorijom SPC ni Ilarion Rukavac.
Ono na što treba ukazati jeste da je 1874. godine mitropolit Mihailo Jovanović objavio studiju „Pravoslavna crkva u knjaževstvu Srbiji“. Jedna od prvih knjiga o istoriji SPC izašla je u Zagrebu 1893. godine od episkopa Nikanora Ružičića. Ovo djelo bez nekog značaja pokušao je da na neki način upotpuni Nićifor Dučić svojom „Istorijom SPC“ iz 1894. godine. Radosav Grujić je 1920. godine objavio studiju „Pravoslavna srpska crkva“. Interesantno je i da je rimokatolički biskup Aloiz Hudala napisao knjigu „Srpska pravoslavna nacionalna crkva“. Godine 1930. objavljena je „Istorija srpske pravoslavne crkve“ Andra Gavrilovića...
Međutim, svi navedeni tekstovi su sirovi, nepotpuni, haotični, neprecizni, jer je crkvena istorija Srba mnogo starija od SPC i to je problem. Drugo, cijeli prostor na kojem su se našli Srbi do pojave Svetog Save bio je poprište interesa – sukoba Rima i Carigrada oko crkvene vlasti. Koliko je ta borba za prevlast bila ozbiljna govori i podatak da Nemanji nije pošlo za rukom da najstarijeg sina Vukana odvoji od katolicizma. Uostalom, sva imena srpskih vladara do IX vijeka su latinska.
BOGUMILI KAO "OPASNOST"
Za samo biće države do dolaska na vlast Svetog Save bilo je vrlo opasno bogumilstvo. Iako se to pokušava minimizirati, nesumnjivo je da su bogumili bili masovni pokret, vrlo opasni protivnici Nemanje, široko rasprostranjeni na tlu današnje Srbije. Bogumili su se još zvali i Babuni.
Katolicizam nije bio ni približno tako opasan kao bogumilstvo. Izgleda da je bogumilstvo u srednjovjekovnoj Srbiji bilo mnogo raširenije nego što o tome govore pisani tragovi i da je mnogo duže trajalo nego što se to obično uzima. Bogumilstvo se proširuje na Srbiju iz južne Makedonije.
Koliko je ozbiljno stanje sa bogumilstvom u Srbiji govori podatak da je Stevan Nemanja sazvao sabor da raspravlja o bogumilima. Ovaj pokret je bio opasan i zbog toga što se tajno širio i javno se nije moglo znati ko mu pripada.
Stefan Prvovjenčani kaže da je Nemanja protiv bogumila digao vojsku, da je jedne pobio, druge raznim kaznama kaznio, treće prognao iz države. „Učitelju njihovu jezik ureza u grlu što ne ispovijeda Hrista, a knjige njihove nečastive spali i izgna ga“ (Stanoje Stanojević). Navodi se da je na saboru sazvanom protiv bogumila bilo dosta velikaša koji su bili primili tu novu vjeru ili su je simpatisali, a koji su se protivili borbi protiv bogumila. Zato je borba protiv bogumila poprimila oblik građanskog rata u kojem je Nemanja iskorijenio čak i njihove knjige.
Bogumilstvo nije iščezlo u Srbiji ni poslije progona. Za razliku od oca koji je to rješavao mačem, Sveti Sava je to radio molitvom i podučavanjem.
IZMEĐU CARIGRADA I RIMA
Crkveno administrativni odnosi do Svetog Save se mogu okarakterisati kao odnosi podjednako uticajni od strane Carigrada i Rima.
U nedostatku originalnih dokaza samo se indirektno može govoriti koji su to izvori za istoriju SPC. Tako srpski istoričari navode da su postojali Vizantijski izvori, Panonske legende, Žitije Svetog Klimenta, dva žitija Svetog Nauma iz X vijeka, Ljetopis popa Dukljanina, Život Svetoga Simeona, Život i rad Svetog Save od Domentijana i Teodosija, povelje pojedinih vladara i vlastele kojih ima ukupno 1.300 (od kojih su 160 crkvenih, 10 rodoslova, 40 ljetopisa) kao i arhivi Grčke, Turske i Rusije i sl.
S pravom se može reći da istorija SPC počinje pojavom Svetog Save. Srpsku državnu ideju stvorio je fizički Nemanja, a intelektualno Sveti Sava. Srpska država i crkva nastala je radom oca i sina. O životu Rastka – Svetog Save imamo dva dokumenta od njegovih biografa: Život Svetog Save od Domentijana i Život Svetog Save od Teodosija. Domentijan je bio savremenik Svetog Save i svoje djelo o njemu je završio 1253. godine, a Teodosije je svoje djelo o Svetom Savi pisao 85 ili 95 godina poslije Domentijana.
Dakle, kazivanja Domentijana i Teodosija daju direktnu sliku života i rada Svetog Save. Takođe tu treba pomenuti i mnoga pisma koja je ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan, kao savremenik Svetog Save, ostavio kao pisane tragove o njemu.
NESAGLASJE BIOGRAFA
Zato, govoreći o Svetom Savi treba ukazati na mnogobrojna neslaganja u djelima Domentijana i Teodosija, a koja zbog svojih kontradiktornih viđenja jednog istog događaja ozbiljno dovode u sumnju pojedine činjenice koje mnogi već nazivaju istorijskim.
Da počnemo redom. Rastko – Sveti Sava rođen je 1173. godine. U djetinjstvu koje je proveo na dvoru je uživao u raskoši, pa je ostalo intrigantno koji je bio stvarni razlog njegovog odlaska na Svetu Goru.
Domentijan i Teodosije različito govore o razlozima njegovog odlaska na Svetu Goru. Domentijan navodi da ga je u Svetu Goru poveo svetogorski monah koji je najvjerovatnije bio Rus, koji je često dolazio na dvor Nemanjića i koji je od njih dobijao obimnu novčanu pomoć. Da je ovo izvjesno, govori podatak da je odmah po dolasku na Svetu Goru Rastko odveden u ruski manastir Sv. Pantelejmona.
Međutim, Teodosije piše da Rastko bježi u Svetu Goru jer roditelji oće da ga ožene, pa tako navodi da otac šalje potjeru za njim u Svetu Goru, ali se Rastko u namjeri da ih osujeti tajno preko noći zamonašio, tako da kada se ujutro pojavio monah u mantiji i nije bilo više Rastka, već monaha Save.
Biografi kažu da se zamonašio 1191. godine i u Svetoj Gori ostao 16 godina. Mnogi istoričari i teolozi sa rezervom prihvataju činjenicu da je zamonašen od 18 godina, jer se po crkvenim pravilima mogao zamonašiti samo sa navršenih 25 godina. Naime, crkveno pravo pravi razliku između podvizivanja od zamonašenja. U manastir se stupa sa 10 godina, a kaluđerom se može postati sa 25 godina (Nikodim Milaš).
Domentijan i Teodosije kao njegovi biografi različito govore i o namjeri Svetog Save da ostane u Svetoj Gori. Domentijan tvrdi da je namjeravao da ostane vječno, što se vidi iz pisama koje je slao ocu, a Teodosije tvrdi suprotno. U prvo vrijeme na Svetoj Gori, Sveti Sava je stalno boravio u manastiru Svete Bogorodice Evergetide. U svom monaškom životu zadovoljavao se sa tri stvari – samoća, post i molitva. U tom periodu teško se razbolio. O samoj prirodi bolesti različito govore oba biografa.
Kao vrlo mlad iz Svete Gore je poslat u diplomatsku misiju u Carigrad i od patrijarha i cara je dobio salgasnost da se radi Hilandar. Manastir Hilandar je dovršen 1199. godine, a Sveti Simeon (otac Svetog Save) je umro 1200. godine. Tada je Sava imao 26 godina. Tokom 1199. godine Sveti Sava je napisao Hilandarski i Karejski tipik. Nakon što je u Hilandaru proglašen za jeromonarha, ponovo se vraća u Kareju.
Proizvođenje Save za arhimandrita Teodosije i Domentijan različito kazuju. Domentijan kaže da su njegovo proizvođenje u arhimandrita uradila tri episkopa u Solunu. Teodosije o tome ne govori ništa.
Navedeni biografi se ne slažu da li je Sveti Sava zapovijedio da se kosti Svetog Simeona prenesu u otadžbinu, kako tvrdi Teodosije o čemu Domentijan ne govori ni jednu jedinu riječ.
POVRATAK U DOMOVINU, PA PUT NA SVETU GORU
Sveti Sava se vraća u Srbiju 1205. godine kada je Sveta Gora potčinjena katoličkom episkopatu. Tada je imao 34 godine. Prvo što je uradio jeste da je izmirio braću Stefana i Vukana. Dimitrije Homatijan o povratku Svetog Save u Srbiju govori da u tom činu vidi potrebu da služi otadžbini, odnosno da ostvari svoj osnovni cilj, a to je stvaranje samostalne Srpske pravoslavne crkve.
Sveti Sava se 1217. godine vraća u Svetu Goru. Razlozi povratka se takođe različito prikazuju. Neki tvrde da je razlog njegovog povratka njegovo neslaganje da mu braća prime krunu od Rima. Odan Rimu Vukan je 1200. godine protjerao svoga brata Stefana sa prijestola. U Srbiji u to vrijeme bjesni građanski rat, čiji su vinovnici Stefan i Vukan, braća Svetog Save.
Na to ukazuje Stefan u pismu Sv. Savi gdje ga između ostalog moli da se vrati u Srbiju: „ Jer veli se u pismu kada ste vi (Nemanja i Sveti Sava) otišli od nas oskrnavi se naša zemlja bezakonima našim i postade ubijena krvlju i upadosmo u plen (ropstvo) inoplemenika i neprijatelji naši podržaše nas“ - po Domentijanu.
Takođe je nejasno da li je Sveti Sava slao poslanice papi u Rimu, gdje mu se u jednu ruku potčinio. Drugi misle da je njegov povratak u Svetu Goru - Hilandar priprema za njegov put u Nikeju. Za ovaj stav Teodosije ističe da je od brata Stefana dobio mnoštvo novca. Domentijan navodi da je u to vrijeme bio u svađi sa Stefanom.
DOLAZAK U NIKEJU
Mnogi biografi navode da je Sveti Sava stigao u Nikeju 1219. godine gdje su se u to vrijeme nalazili vaseljenski patrijarh i car Teodor Vaskaris. Mnogi smatraju da je našao pravo vrijeme za dolazak u Nikeju, jer je to vrijeme izuzetno zategnutih odnosa između Epirskih i Nikejskih Grka, što je Sveti Sava iskoristio za ostvarivanje svojih namjera.
U Nikeji je Sveti Sava biran za arhiepiskopa. I Domentijan i Teodosije tvrde da je taj čin izvršio patrijarh German, što je gotovo nemoguće, jer svi podaci kazuju da je te godine na patrijaršijskom prijestolu bio Manojlo Sarantel. Nakon što je dobio zvanje episkopa zatražio je i priznanje autokefalnosti SPC.
Tekst gramate koji je Sava dobio od patrijarha nije isti kod Domentijana i Teodosija. Domentijan kaže da je Sveti Sava postavljen za „arhiepiskopa svih srpskih i pomorskih zemalja“, a Teodosije kaže da je proglašen „arhiepiskopom sve srpske zemlje“.
Dakle, nema pravog odgovora na pitanje ko je bio carigradski patrijarh kad je Sveti Sava bio u Nikeji. Dok Domentijan i Teodosije navode da je dobio gramatu o svom posvećenu od patrijarha Germana, kao i gramatu o nezavisnosti SPC, podaci govore da je German bio patrijarh od 1222. do 1240. godine, a Sveti Sava je u Nikeji bio 1219. godine. Još više zabune u vezi dodjele gramate izaziva pismo koje je Dimitrije Homatijan - ohridski arhiepiskop, poslao patrijarhu Germanu u kome protestuje zbog posvećenja Svetog Save. Kao dokaz da Domentijan nije bio u pravu, mnogi navode da je u vrijeme kada je Sveti Sava dobio gramatu, Domentijan imao 10-12 godina pa nije mogao znati ko je bio patrijarh 1219. godine.
Neslaganje postoji i o tome ko je i kada radio Nomokanon – Krmčiju, zakonik SPC, da li je Sveti Sava bio sastavljač, prevodilac ili samo dao inicijativu. Mnogi smatraju da je Krmčija rađena u manastiru Filokalu i Hilandaru. Ostaje nejasno zašto Sveti Sava iz Nikeje ide na Svetu Goru, a ne vraća se u Srbiju.
ISTORIJSKA SPORENJA OKO EPISKOPIJA
Biografi navode da nakon dužeg boravka u Svetoj Gori dolazi u Manastir Žiču gdje je odmah izvršio izbor episkopa. Ponovo postaje nejasno ko je izabrao episkope, da li je bio sabor ili je bio lični izbor. Zato sa sigurnošću niko ne može utvrditi koliko je Sveti Sava osnovao episkopija u Žiči. Teza da je tada osnovao 12 episkopija je naučno opovrgnuta.
Sporno je da li je i Povelja o osnivanju srpskih episkopija autentična. Ovo iz razloga što se u povelji ne pominje Prizrenska episkopija. Ukoliko se pominje Raška episkopija, koja je postojala prije Svetog Save, zašto nema Prizrenske u ravni Raške episkopije.
Pouzdano se ne može utvrditi koliko je vremena Sveti Sava proveo na čelu SPC. Takođe je nejasno da li nakon smrti Stefana Prvovjenčanog njegovi nasljednici priznaju Ohridsku arhiepiskpiju na čelu sa Dimitrijem Homatijanom. Ne postoji ni objašnjenje zašto se nasljednici Stefana Prvovjenčanog (sin kralj Radoslav) potpisuju po ženinoj lozi, a ne kao Nemanjići
Teodosije kaže da je Stefan Prvovjenčani bio protiv toga da ga naslijedi sin Radoslav riječima „Kraljevstvo nije moje nego božije“. Vladimir Ćorović podvlači grkofilstvo Radoslavovo i veli da se Radoslav osjeća kao polugrk i da se više dičio majčinim nego očevim porijeklom. Na srpskim poveljama se potpisuje kao Duka, a ne Nemanjić. Pod uticajem svoje tazbine obnovio je veze sa Ohridskom patrijaršijom i Dimitrijom Homatijanom. Sukob braće Radoslava i Vladislava, sinova Stefana Prvovjenčanog, pokušava da riješi Sveti Sava i kad je to bilo bezuspješno rekao je: „Ako je ono što radite od Boga neka bude volja božija“.
Sveti Sava je imao dva velika putovanja po svetim zemljama Jerusalimu i Palestini. Poznato je da je nakon Jerusalima Sveti Sava ostvario posjetu nikejskom caru Jovanu. Pretpostavlja se da je tražio zaštitu od opasnosti od Dimitrija Homatijana i uticaja koji je ovaj ostvario preko njegovih sinovaca. Mnogi navode da je dobio saglasnost odnosno usmeni pristanak da ubuduće srpski episkopi sami sebi biraju arhiepiskopa.
Po podacima koji su dostupni, da se utvrditi da nakon što je krunisao Vladislava, po drugi put kreće u Jerusalim, Palestinu i malu Aziju. Ovo drugo putovanje bilo je 1233. godine, dakle kada je imao već preko 60 godina i kada je za svog nasljednika odredio jeromonaha Arsenija. Mnogi ovo putovanje dovode u vezu sa molbom bugarskog cara Arsena da Sveti Sava pomogne da Bugarska crkva dobije samostalnost.
KULT U CRNOJ GORI
Poznato je da je u Crnoj Gori razvijen kult Svetog Save. Da kult Svetog Save nema uporište u istorijskim podacima ukazuje to što Stevan Dimitrijević ističe da „nema kraja u kome kakav krš, drvo, izvor, proplanak, pećina, vodom izdubljena stena, druga kakva neobična belega ili nešto bolje ili lepše od ostaloga ne bi nosilo ime Svetog Save“. Kada je u pitanju Crnogorsko primorje, nesporno je da je kult Svetog Save zamjena za djelovanje Sv. Sabe Osvešćenoga, jer po podacima biografa Svetog Save, jedino pominjanje crnogorske teritorije i Primorja je da se ukrcao u Budvi i pošao za Brindizi, a odatle za Jerusalim i Aleksandriju.
Dakle, prisustvo Svetog Save na teritoriji Crne Gore, a posebno Primorja, je sa stanovišta istorije problematično. Prvo, već smo naveli da pisani trag o prisustvu Svetog Save na teritoriji Crne Gore imamo u dokumentima Domentijana i Teodosija prilikom njegovog putovanja za Jerusalim i Aleksandriju, kojem je prethodilo putovanje iz Budve za Brindizi. Drugo, kult Svetog Sabe iz V vijeka koji je podigao mnoge manastire po Crnogorskom primorju, čak i manastir u Jerusalimu, u kojem je boravio Sveti Sava pripisuje se Svetom Savi.
Po povratku iz svetih zemalja svratio je u Bugarsku gdje u Trnavi 1236. godine umire.
Nepreciznosti i nejasnoće postoje i oko lika Svetog Save. Mnogi tvrde da je u freski u Mileševi njegov originalni fizički izgled. Ako je tako, zašto je natpis pored njegovog lika „Bogonosni otac Sava“, a ne izrazom Sveti.
Ima tvrdnji da je kao mlad monah portretisan u Manastiru 40 Mučenika u Kseropotami. Zato mnogi smatraju da je lik Svetog Save pravljen po sjećanju po starim freskama, tako da njegov lik u Mileševu nije original, što ne odgovara istorijskim činjenicama. Lik Svetog Save iz Manastira Mileševe smatrao se originalnim i po njemu su se pisali ostali likovi u drugim manastirima. Međutim, 2008. godine prilikom konzervacije freske Svetog Save uništeno je originalno tkivo i dobijen lik koji ne oslikava Svetog Savu i što je značajnije uništena je original freska.
Poznato je da je Sinan-paša spalio mošti Svetog Save na Vračaru, a neki tvrde na Tašmajdanu. Kao razlog za ovaj čin navodi se da u XVI vijeku izbijaju ustanci protiv Turaka, a srpski ustanici u Banatu na čelu sa vršačkim vladikom Todorom nosili su na svojim zastavama lik Svetog Save. „Turci iz odmazde 1595. godine uzeše mošti Svetog Save iz Mileševa i spališe ih“.
NACIONALNO I POLITIČKO IZNAD RELIGIOZNOG
Ono što je potpuno nesporno jeste jedinstveni stav da je ukupni rad Svetog Save akcentiran na njegov nacionalno-politički momenat, a na štetu religiozno moralnog lika. Svetom Savi se daju izuzetne zasluge kod vječne borbe ko će ostvariti primat - crkva nad državom ili država nad crkvom.
Mnogi smatraju da se na primjeru Svetog Save dogodilo nešto neobično, u osnovi vrlo rijetko, a to je da je crkva postala narod, a narod crkva i u teološkom i u moralističko i u nacionalno-političkom smislu. To znači da je srpska vjera ostala ovoploćenje nacionalne državne tradicije. Zato ću završiti ovu misao sa riječima srpskog teologa Justina Popovića koji kaže. „Svetosavlje nije ništa drugo do pravoslavlje samo u srpskom ruhu i srpskoj redakciji“.
Da zaključim, da li se neko zapitao koliko je u dinastiji Nemanjića bilo svetaca i kakva je istorijska pozadina tih ličnosti. Kako je moguće da su se za vrijeme vladavine tih svetaca desila dva građanska rata čiji su oni direktni inspiratori. Sveti Simeon, odnosno Nemanja bio je svetac i glavni protagonista građanskog rata u kojem je ogroman broj ljudi pobijen. Njegovi sinovi Stefan Prvovjenčani i Vukan, braća Svetog Save, su borbom za prijesto i vjeru takođe bili agresori, a ne sveci.
Jedan pripadnik dinastije Nemanjića izbjegavao je navođenje svoga prezimena u zvaničnim dokumentima, pa se potpisivao ženinim prezimenom Duka.
Još je bitno ukazati na jedan lik kada je u pitanju dinastija Nemanjića. U srpskoj crkvenoj tradiciji Stefan Dečanski ostao je upamćen kao veliki ktitor i proglašen je čudotvorcem i svecem. Međutim, njegov život je bio od početka ispunjen neprimjerenim događajima, pa je tako ostalo u istoriji zapisano da ga je otac oslijepio, a sin ubio.
Sve ovo navodi na razmišljanje kako je moguće da je na ovakvim istorijskim činjenicama, čiji su izvori upravo u literaturi srpskih istoričara, izvedeni pogrešni zaključci, stvoreni kultovi i mitovi kojima manipulišu svojim narodom, a i narodom Crne Gore.
