- Malo je naučnika koji su tako svestrano i opsesivno posvećeni istraživanju tema i ličnosti u određenim oblastima kao što je profesorica na Odjeljenju za istoriju umjetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu dr Saša Brajović. Posebno kad je u pitanju oblast evropske umjetnosti u velikom vremenskom razdoblju od 15. do 20. vijeka, period najznačajnijih postignuća evropske i svjetske kulturne istorije. Brajović se bavi fenomenima vizuelne kulture od renesanse do impresionizma, a glavno težište njenih interesovanja je vizuelna kultura Crne Gore, posebno Boke.
Među brojnim objavljenim knjigama dr Saše Brajović posebno se izdvaja kapitalno djelo „Njegoševo veliko putovanje - meditacije o vizuelnoj kulturi Italije“ (prvo izdanje CANU, 2015). Djelo govori o Njegoševim putovanjima i boravcima u Rimu, Napulju, Veneciji i Firenci 1850-1851. Brajović predaje renesansnu umjetnost i umjetnost baroka na Univerzitetu Donja Gorica, a uskoro iz štampe, u izdanju Matice crnogorske, izlazi njena nova knjiga „Portreti knjaza Danila“.
POBJEDA: U knjizi „Njegoševo veliko putovanje – meditacije o vizuelnoj kulturi Italije“ predstavili ste Njegoša kao „evropskog intelektualca, ali autohtonog“. Zašto ste se odlučili za to polazište, od Njegoševog ličnog, pjesničkog i crnogorskog identiteta i u čemu je suština Njegoševe autohtonosti u Vašoj knjizi?
BRAJOVIĆ: Knjiga je posvećena Njegoševim meditacijama o kulturi i vizuelnoj kulturi Italije, koje su proizilazile iz njegovog intelektualnog i poetskog, nacionalnog i vladarskog identiteta i autoriteta. Njegove misli o Italiji odredila su prosvjetiteljska načela obrazovanja, klasicističko divljenje prema antici i romantičarska vizija.
„Zemlja klasičeska“ bila je za Njegoša, kao i druge evropske intelektualce toga vremena, model kulturnog pamćenja čovječanstva i uporište literarne tradicije na kojoj je formiran. Kao i drugi pjesnici epohe, putovanje Italijom doživljavao je kao pohođenje zajedničke domovine kulture. S druge strane, on joj je, kako sam piše, „od istoka najbliži susjed“. Ona mu je kao Crnogorcu bliska, jer je središte Mediterana kojim je Njegoš, gdje god je putovao, plovio, i pri moru pisao neke svoje stihove i kojem uostalom pripada.
POBJEDA: Knjiga je rezultat mnogobrojnih sinteza i uticaja, od poetskih do kulturno-istorijskih. U čemu je najizraženija Njegoševa snažna individualnost tokom posjeta Italiji?
BRAJOVIĆ: Nastojala sam da izgradim ravnotežu između Njegoševih autohtonih promišljanja Italije i onih stečenih obrazovanjem i ondašnjim kulturološkim konvencijama. Tako, na primjer, on odlazi u Koloseum noću. Tu praksu uspostavio je Bajron, koji u poemi „Putovanja Čajlda Harolda“ opisuje uzvišeni prizor ovog simbola rimske civilizacije na mjesečini. Uskoro su, uz pomoć putničkih vodiča, svi težili da dožive slično iskustvo.
Njegoš, kako svjedoči njegovo pismo prijatelju Dimitriju Vladisavljeviću, kao i opis Ljubomira Nenadovića, osjeća da je Bajronovo ushićenje rimskim ruinama pretočeno u vulgarnu masovnu praksu. Odbija da prisustvuje zabavi priređenoj u Koloseumu, da pije i jede, i ostaje da sjedi sam, u tami i tišini. Kao crnogorski vladika, on je svoje ponašanje odredio prema svom dostojanstvu. Kako svjedoči Nenadović, on je u svakom trenutku svog „velikog putovanja“ bio dostojanstveni „principe od Montenegra“.
POBJEDA: Šta je za Njegoša značio grand tour i komunikacija sa tadašnjom Italijom, posebno posjete grobovima Vergilija i Dantea?
BRAJOVIĆ: Njegoš je Italiju razumio kao centar evropske kulture koji povezuje antičku - grčku i rimsku, srednjovjekovnu - vizantijsku i romansku civilizaciju, i novovjekovne kulture. Iako ju je pomno posmatrao kao realni prostor, on ju je osjećao kao duhovno ishodište nataloženih kultura. Odlazak na grobove velikih pjesnika, Vergilija u Napulju i Torkvata Tasa u Rimu, kao i posjeta tzv. Danteovom kamenu - na kojem je, prema predanju, veliki pjesnik posmatrao početak izgradnje Firentinske katedrale - bio je čin odavanja počasti sjenima velikih prethodnika i uzora.
O uticaju ovih pjesnika na Njegoševu poeziju je pisano, pa se ja tome nijesam posebno posvetila, ali jesam onome šta su ovi pjesnici značili u Njegoševom vremenu: italijanski i evropski intelektualci sredinom 19. vijeka doživjeli su ih kao uporišta italijanskog nacionalnog pokreta i simbole slobode. Taj nacionalni i slobodarski zamah, koji je u središtu Njegoševog bića, odveo ga je na njihove grobove. Pri tom, posjeta grobovima pjesnika bila je jedna od konvencija tzv. grand tour, velikog putovanja. Tako se i u tome iskazuje višestranost Njegoša: crnogorskog nacionalnog lidera, pjesnika i evropskog intelektualca na velikom putovanju.
POBJEDA: Šta biste još iz mnogobrojnih slojeva Njegoševih interakcija sa tradicijom Italije izdvojili kao njegov najintenzivniji doživljaj tokom boravaka u „zemlji klasičeskoj“?
BRAJOVIĆ: Njegoš ističe da su to bili Koloseum, Crkva Svetog Petra i Rafaelova slika „Preob r a ž e n j e Hristovo“. Pošto sam profesorica evropske u m j e t n o s t i , ovim Njegoševim mislima posvetila sam naročitu pažnju. Vidjevši Rafaelovu sliku, koja je bila stvorena za oltar jedne rimske crkve, Njegoš je u njoj osjetio ono što mu je, kao pjesniku, bilo blisko: harmoniju platonističke i hrišćanske misli, duhovnu i emocionalnu dubinu i uzvišenu ljepotu. Kako je sam napisao, ova slika je za njega bila poput „prelestne Danice“ koja „veselim licem osvetljava grdne i mračne klisure strašnim gromovima izdrobljene“. Rafaelova slika bila je za Njegoša zvijezda umnog gledanja, iskaz božanske veze sa Stvoriteljem, vizija radosti. Bila je vizualizacija onog što je kao poeta i filozof promišljao i pisao. Ali, ne treba zaboraviti da je ondašnja istorija umjetnosti ovo djelo smatrala najvećom slikom ikada stvorenom, te da je i taj okvir uticao na to da je Njegoš dugo posmatra. Pošto današnja istorija umjetnosti ovu sliku više ne uznosi, pred njom se danas u Vatikanskoj pinakoteci gotovo niko ne zaustavlja. Šteta.
POBJEDA: Pišući o Njegoševom velikom putovanju sve ste lično i duboko proživljavali. Koliko je na pisanje knjige i Vaše čitanje Njegoša uticalo porodično porijeklo i Vaša ukorijenjenost u crnogorskom kulturnom nasljeđu?
BRAJOVIĆ: Stvarno je proživljeno sve to. Vjerujem da se u svakoj crnogorskoj kući čita Njegoš. Ja sam imala privilegiju da sam, zahvaljujući majci koja je profesorica književnosti, učila pažljivo da čitam Njegoša, da ga ne uzimam olako, da ga ne citiram prigodno i razmećem se njegovim stihovima. Već da nekako razumijem tegobu iz koje su nastali ti stihovi. Vrlo rano sam počela da čitam „Luču mikrokozma“ i stalno je čitam i stalno se mučim s njom. Ima momenata kad mislim da sam je shvatila i onih kad mi izmiče. Ali, čitanje Njegoša jeste bila suštinska osnova ove knjige. Sem toga, ja sam vizuelni tip: od djetinjstva sam stalno pred očima imala sliku koju ostavlja Ljuba Nenadović, kako Njegoš ljušti narandže na terasi a iza njega je Napuljski zaliv i Vezuv, i mnogo godina kasnije ja sam tu sliku pokušala da bolje razumijem i ispričam
POBJEDA: Bili ste i u Pompejima, gdje ste pronašli kuću koja je u Njegoševu čast nazvana Casa del Principe di Montenegro. Kako su Italijani doživljavali Njegoša u smislu da su takve počasti dobijali samo istaknuti evropski zvaničnici toga doba?
BRAJOVIĆ: Uvijek kao „princa od Crne Gore“. To je često isticano. Najizrazitiji je zapis najznačajnijeg arheologa tog vremena, Đuzepea Fjorelija. On bilježi kako je Njegoš svečano dočekan u Pompejima, koji su tada bili najznačajnije svjetsko arheološko nalazište, kako je kočijama vođen da vidi čitav veliki grad, te da je pred njim, u tačno zabilježeno vrijeme, otkopana jedna kuća koja je nazvana Casa del Principe di Montenegro. Ja sam pronašla tu kuću, i vidjela fresku koja se tada ukazala pred Njegošem, a koja je prenijeta u Arheološki muzej u Napulju. Ispod nje je legenda sa istim nazivom. Takvu počast dobijali su samo visoki evropski zvaničnici. Tu vrstu pažnje Njegoš je stekao zato što je bio vladalac Crne Gore, koja se prepoznaje ne kao geografska odrednica, već kao politički i državni entitet.
POBJEDA: Kako komentarišete neka ovovremena, naopaka čitanja i zloupotrebe Njegoša od nekih bošnjačkih krugova u smislu „islamofobije“ u „Gorskom vijencu“?
BRAJOVIĆ: Iako, kao svi evropski klasici, a klasika je riječ koja se odnosi na intelektualnu, moralnu i estetsku izvrsnost, Njegoš nadilazi svoje vrijeme i prostor, njegova se poezija mora tumačiti u kontekstu u kojem je nastala. To je bio kontekst oslobodilačkih ratova crnogorskog naroda i nacionalnih pokreta većine evropskih naroda. Sem toga, Njegoš, u skladu sa dramaturškim postulatima, svojim junacima u „Gorskom vijencu“ daje različite uloge. On nije, kako se ponekad čuje, „islamofob“. Nažalost, njegovi se stihovi često kao takvi interpretiraju. Tokom bratoubilačkih ratova devedesetih neki su sveštenici Srpske pravoslavne crkve blagosiljali zločince citirajući ih, što je skaredno. Takve zloupotrebe su se dešavale: Fihteove „Govore njemačkom narodu“ s početka 19. vijeka zloupotrijebili su nacisti, ali nikome nikada nije palo napamet da Fihtea proglasi nacistom.
POBJEDA: S druge strane velikosrpski krugovi u upornoj mitomaniji pokušavaju da negiraju Njegoševe crnogorske korijene i da zadrže njegovo djelo u „tamnici kosovskog mita“ i drugim mistifikacijama. Kako to komentarišete?
BRAJOVIĆ:Poricanje Njegoševog crnogorstva je nedopustivo. Neosporna je njegova duboka podrška srpskom nacionalnom preporodu, koji je u njegovo vrijeme bio autentična snaga, usklađena sa snažnim nacionalnim tokovima u Evropi. Ali, niko ne može poreći ono što je primarno, da je bio crnogorski vladar i pjesnik, da je iz tog jezgra proistekla njegova misao, poezija, vladarski autoritet i integritet. Konstrukcija mitova je u 19. vijeku bila opšte mjesto evropskih kultura, tada potrebna. Življenje u mitu u naše vrijeme je anahrono i pogubno, na svaki način.
