Tako je otprilike počelo, neposredno nakon rata u razrušenoj zemlji u kojoj je “radna akcija” bila mantra za svaki staležni sloj, stare i mlade. Naravno da nije radna akcija dala rezultat kakav je arhitektonsko nasljeđe Jugoslavije ali bila je značajna potpora sveobuhvatne modernizacije. Nasljeđe je rezultat upravo ovoga što je rekao uvaženi arhitekta Neven Šegvić – spremnost da se kreira nova slika društva, nova tradicija i istorija. Svakako da je to bio dio nove političke agende i u potpunosti u službi ove agende, i nije li to jedini put – arhitektura i izgradnja u službi političkog programa.
MOMA ima online arhivu umjetnika, stvaraoca koji su izlagali do sad u ovom muzeju i ako pretražite tu arhivu naići ćete na dva crnogorska (ujedno jugoslovenska) umjetnika – Marina Abramović i Svetlana Kana Radević.
U Jugoslaviji su se žene za svoj status izborile i bukvalno, s puškom u ruci. Nakon Drugog svjetskog rata, pod okriljem Antifašističkog fronta žena od borbe na frontu do prava glasa i ravnopravnog statusa u samoupravnom poretku, žene su došle temeljnim stavovima i čak jasnim feminističkim idejama, ozbiljnih lica i ozbiljnom požrtvovanošću za svaku među njima pojedinačno – zemljoradnicu, domaćicu, učiteljicu i sekretarku…
Poster AFŽ - muzejzena.me
Utrle su put nama, i mnogima prije nas, prije svega onima koje su već masovno pohađale univerzitete (i radne akcije) u poslijeratnoj Jugoslaviji. Tada nije bilo govora o jednakosti polova već je jednakost bila dio veće ideje i podrazumijevala sve segmente i članove društva. Tako je na zapadu popularna propaganda pozivala žene da budu odgovorna potpora svom suprugu, odgovorna i moderna domaćica, dok je jugoslovenska propaganda, najviše zahvaljujući AFŽ, pozivala ženu da bude odgovoran pojedinac i ravnopravan član društva. Svakako da su mnoge među njima ostale anonimne, pa tako i arhitekte, kako tada tako i danas.
Sistem se ujedno pobrinuo i da žene rijetko dođu do rukovodećih pozicija, posebno u nemilosrdnim profesionalnim okruženjima kakvo je i arhitektonsko, zbog čega je veoma važno da barem danas prepoznamo njihov status i položaj.
“Izuzetan prodor koji su žene imale u decenijama nakon Drugog svjetskog rata ne može se ignorisati. Upis u institucije višeg obrazovanja je značajno porastao u prvoj deceniji nakon rata; do 1962. godine, 45 procenata diplomaca na Arhitektonskom Fakultetu u Zagrebu bile su žene.
Učešće žena u radnoj snazi takođe je poraslo; ako su žene 1948. godine činile 24.5 procenata radne snage, do 1978. godine činile su punu trećinu. Ali ovaj napredak nije bio dovoljan da izazove adekvatnu reakciju u odnosu na rodnu ravnopravnost u domu i na random mjestu. U 1971. godini žene su zauzimale manje od 10 procenata upravljačkih pozicija.
U isto vrijeme porodica kao nukleus u kojem su oba roditelja zaposlena postala je fundamentalna ekonomska jedinica u socijalističkoj Jugoslaviji, i dok su olakšice poput plaćenog porodiljskog odsustva olakšale život u porodici, neplaćeni rad u okviru porodice ostao je u potpunosti zadatak žene.” - Theodossis Issaias and Anna Kats, iz teksta “Žene koje su izgradile socijalističku Jugoslaviju” (The Women who built socialist Yugoslavia) Metropolis Magazin.
Jedna neanonimna među njima bila je Svetlana Kana Radević.
Kada je pobijedila na konkursu za Hotel Podgoricu na obali Morače u Titogradu (1964) imala je samo 27 godina. Kada je nakon završetka izgradnje hotela dobila federalnu Borbinu nagradu – najveću nagradu za arhitekturu u Jugoslaviji (1967) imala je 30 godina. Odmah nakon toga projektovala je i zgradu autobuske stanice u Titogradu (1968), stambenu zgradu u Petrovcu (1968), stambenu zgradu u Mojkovcu (1969), Hotel Mojkovac (1968-1974), a kasnije tek spomenik na Barutani (1980), vrtić na Cetinju (1988), Hotel Zlatibor u Užicama (1981) koji je pored Hotela Podgorica takođe prikazan na izložbi "Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980."
Hotel Podgorica, Svetlana Kana Radević 1967. Fotografija iz arhiva
Hotel Podgorica je jedinstven primjer crnogorskog Modernizma i tada savremenog Brutalizma (1951-1975) koji je proizišao iz modernističkog pokreta, a u vrijeme izgradnje hotela Podgorica bio je zapravo u procvatu. Istovremeno odgovara pejzažu i ima jedinstven odnos sa neposrednim okruženjem - rijekom Moračom i njenim kanjonom koji prolazi kroz grad, što je još jedna značajna posebnost.
Konstruktivni elementi Hotela Podgorica koji u odlučnom ritmu stoje na moračkim stijenama jasno formiraju arhitektonski jezik ovog fantastičnog objekta što je veoma čitljivo i u osnovama objekta koje su u savršenoj sprezi sa terenom. Tome doprinosi i morački kamen na fasadi hotela.
Objekat je pretrpio rekonstrukciju ali arhitektura Svetlane Kane Radević je toliko temeljno postavljena da je rekonstrukcija nije ugrozila u velikoj mjeri iako su rekonstrukcijom izgubljeni važni elementi na ulazima u hotel da bi bili zamijenjeni uprošćenom, prije svega praktičnom varijantom jednog ''trendy'' rješenja. Hotel je izgubio i originalni interijer.
Hotel Podgorica - crtež izgledi, Svetlana Kana Radević 1967. Sa izložbe ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, Njujork
Nekoliko puta sam ovih dana odgovarala na pitanja zašto na izložbi u MOMA nijesu prikazani neki značajni objekti crnogorske poslijeratne arhitekture, pored onih već navedenih u prošlom tekstu o izložbi. Više je razloga i naravno da su kustosi izložbe imali svoje principe kod odabira objekata i materijala koji će biti prikazan ali veoma je značajno napomenuti i da je odgovornost naša. Crna Gora nema nijedno ozbiljno istraživanje o crnogorskoj arhitekturi, nema ni ozbiljnu monografiju, izložbu, skriptu.
Tačnije, nemamo nikakav osvrt na arhitekturu nastalu na tlu Crne Gore. U arhivima ova građa nije sortirana, uglavnom i ne postoji, institucije rijetko imaju informacije o legatima arhitekata i veoma je teško (najčešće nemoguće) u našim arhivima pronaći projekte, da ne govorimo o originalnim crtežima, skicama i slično.
Na izložbi "Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." osim arhitekture i arhitekata dominiraju i značajne arhivske građe odnosno institucije koje stoje iza njih.
Tako je, na primjer, Skoplje veoma prisutno materijalom sa projektima i planovima poslije zemljotresa, Slovenija arhivskom građom svih arhitekata o kojoj najviše brine MAO (Muzej za ahitektonsko oblikovanje – mao.si) Svakako hrvatska i srpska arhivska građa koja je posebno temeljno obrađena već ranije kroz projekat ''Nedovršene modernizacije''.
Hotel Zlatibor - Svetlana Kana Radević: na Izložbi ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, Njujork, 15.jul 2018 – 13. Januar 2019. © 2018 The Museum of Modern Art. Autor fotografije: John WronnHotel Zlatibor u Užicama nastao je u kasnijoj fazi Kaninog stvaralaštva. Ona je nakon uspjeha sa projektima Hotela Podgorica i autobuska stanica u Podgorici (tadašnjem Titogradu) boravila u Sjedinjenim Državama gdje je studirala na Univerzitetu u Pensilvaniji pod mentorstvom čuvenog arhitekte Lui Kana.
Osim toga sarađivala je sa arhitektom Kišo Kurokava iz Japana. Po povratku u Jugoslaviju projektovala je još nekoliko objekata, a među njima najznačajniji Hotel Zlatibor u Užicama. Hotel Zlatibor je jedinstven primjer Metabolizma koji je nastao u Japanu 60ih godina, što je rezultat njene saradnje sa Kurokavom.
Hotel Zlatibor Svetlana Kana Radević: na Izložbi ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, NjujorkNakon što je ostrvo Sv. Stefan krajem 50-ih pretvoreno u hotel koji je stekao reputaciju luksuznog odmarališta, lokalne i državne vlasti odlučile su da raspišu konkurs za izradu projekta za izgradnju novog kompleksa na obali naspram ostrva.
Na konkursu je 1964. godine pobijedio Edvard Ravnikar, sa Majdom Kregar i Edom Ravnikarom mlađim. Ovo je bio jedan od prvih projekata koji je predviđao luksuzni rizort na Jadranu. Tačnije, bio je ovo eksperiment – kako modernu arhitekturu i luksuzne hotele smjestiti u veoma zahtjevan pejzaž i ujedno sačuvati taj pejzaž.
Kako bi adekvatno odgovorio na izazov strmog stjenovitog terena, Ravnikar je cijelu strukturu podijelio u više manjih cjelina koje su raspoređene na brdovitom terenu. Materijalizacija je trebala biti beton što bi odgovaralo mediteranskom stjenovitom ambijentu u sjenci četinara.
Do realizacije projekta nikad nije došlo, umjesto toga Ravnikar je projektovao mnogo manji objekat Hotel Maestral u neposrednoj blizini. Plan je izložen na izložbi “Betonska utopija” kao dio Ravnikarovog opusa i pionirski projekat za razvoj luksuznog turizma na Jadranu što je kasnije postao veoma značajan razvojni pogon u Jugoslaviji.
Plan za Sveti Stefan, Edvard Ravnikar, na Izložbi ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, NjujorkMarko Mušić, arhitekta koji još uvijek živi i radi u Ljubljani u Crnoj Gori je projektovao više objekata: Dom Revolucije u Nikšiću – nedavno bespovratno izgubljen zahvaljujući djelovanju i samovolji lokalnih vlasti u Nikšiću; restoran u podnožju Jezerskog vrha, tačnije u podnožju Njegoševog mauzoleja na Lovćenu i Spomen Dom u Kolašinu.
Spomen Dom u Kolašinu izložen je na izložbi "Ka betonskoj utopiji” u segmentu izložbe koji se bavi spomenicima, a oni koji poznaju jugoslovnsku arhitekturu, znaju da je jedna posebna kategorija jugoslovenskih spomenika – spomen dom – mjesto memorije koje ujedno ima funkciju i program.
Inače su domovi kulture bili veoma važan mehanizam emancipacije društva u Jugoslaviji pa su građeni obično u manjim gradovima kako bi bili mjesta okupljanja, održavanja sjednica, centar lokalne uprave, ali i mjesto za kulturna dešavanja i priredbe. Spomen dom u Kolašinu sagrađen je 1976. godine uoči proslave godišnjice Prvog zasijedanja Zemaljskog antifašističkog vijeća Narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke. Zdanje je još jedan betonski masiv u brutalističkom stilu koji je u to vrijeme trebao simbolizovati, kao i svi drugi, snagu i moć narodno-oslobodilačke borbe i viziju o novom životu u svakom kutku Jugoslavije. Na Spomen domu je veoma vidljiv uticaj rada kod Lui Kana gdje je Mušič proveo nekoliko godina.
Spomen Dom Kolašin, arhitekta Marko Mušič, na Izložbi ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, NjujorkKatolička crkva na Koniku u Podgorici izgrađena je 1969. godine (1963 – 1969). Arhitekte su i profesori na Univezitetu u Zagrebu, Zvonomir Vrkljan i Boris Krstulović.
Referentnost njihovog djela u internacionalnim tokovima ogleda se prije svega u brutalizmu, a ova crkva nastaje u trenutku kada su ovakve konstrukcije i ovakvi projekti na vrhuncu na svjetskoj sceni, ujedno i veoma avangardni. Katolička crkva na Koniku je jedno od najznačajnijih djela jugoslovenskog brutalizma, kao i hrvatskog (autori su Hrvati) iako na crnogorskom tlu. Jedan je od rijetkih primjera dobro očuvane arhitekture ovog perioda.
Katolička crkva u Podgorici, arhitekte Vrkljan / Krstulović, na Izložbi ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, Njujork„Lokacija crkve je na istočnoj periferiji grada prema Ćemovskom polju i brdima, baš na putu nailaska gorštaka albanske nacionalnosti. Kod zasnivanja objekta stao sam na stanovištu (prof. Vrkljan se sa time složio) da je danas kod nas odnos prema crkvi privatna stvar pojedinca. Vanjska atraktivna privlačnost je dakle nezasnovana. Trebalo je stvoriti specifičan prostor koji bi bio sasvim drugačiji od svih prostora koji se koriste u svakodnevnom životu. Znači jedan ‘slomljeni prostor’ koji nema nikakvog odnosa prema ničemu postojećem u okolini, jer po mom mišljenju vjernik ide u crkvu prvenstveno da ‘pobjegne’ od stvarnosti koja ga okružuje, to znači da treba naići na jedan sasvim neuobičajeni unutrašnji prostor”, ovako je arhitekta Boris Krstulović opisao projekat 1969. godine.
Kada je fotograf Valentin Džek boravio u Crnoj Gori pripremajući fotografije za izložbu, snimio je niz drugih objekata: Kliničko-bolnički centar u Podgorici, arhitekata Božidara Milića i Milana Popovića; Zgradu Radio-televizije u Podgorici, Božidara Milića; Zgradu društveno-političkih organizacija u Podgorici, arhitekte Radosava Zekovića; Kajakaški klub Galeb, arhitekte Vukote Tupe Vukotić (koji je nažalost bio poplavljen u tom trenutku); Hotel Fjord (sad već porušen), arhitekte Zlatka Ugljena; Dječije odjeljenje Instituta Dr. Simo Milošević, arhitekte Nikole Dobrovića i druge.
Nažalost ovi objekti nijesu ušli u užu selekciju za izložbu u MOMA, ali to je posao koji definitivno čeka crnogorske arhitekte i institucije. Još jedan posao, koji je preči, je zaštita arhitekture i graditeljskog nasljeđa 20. vijeka koji još uvijek nije obavljen iako je pokrenut od strane Ministarstva kulture i Uprave za zaštitu kulturne baštine prije nekoliko godina. Na kraju, ne mogu da se ne zapitam što smo u domenu javne arhitekture u Crnoj Gori napravili od tada, da je vrijedno pokazati svijetu i na koji način kreiramo sliku naših gradova i arhitektonsko nasljeđe koje ćemo ostaviti budućnosti.
Skoplje - Centar za telekomunikacije, autor fotografije Valentin Jeck ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, Njujork, 15.jul 2018 – 13. Januar 2019. © 2018 The Museum of Modern Art.
''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, Njujork, 15.jul 2018 – 13. Januar 2019. © 2018 The Museum of Modern Art. Foto: Dezeen.com
Skoplje na Izložbi ''Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948. - 1980." MOMA, Njujork, 15.jul 2018 – 13. Januar 2019. © 2018 The Museum of Modern Art. Autor fotografije: Martin Seck
Fotografije: Dijana Vučinić, 'MOMA, New York © 2018 The Museum of Modern Art, Dezeer.com
