Počevši od devedesetih godina prošlog vijeka, MCP SPC danas na Skadarskom jezeru završava davno počete radove, ali i otvara nove. Naravno bez odobrenja i kontrole stručnih službi zaštite kulturnih dobara.
Basen Skadarskog jezera je neprocjenjiva riznica kulturno-istorijskog blaga. Pored velikog broja sakralnih objekata, on je dugo vremena bio i centar pismenosti na ovim prostorima.
"Benediktanci su, početkom devetog stoljeća, u primorskom pojasu od Istre pa sve do Lješa i na obalama Skadarskog jezera, bili izgradili mnogo opatija i samostana, u kojima su postojali skriptorijumi. U njima su nastajale i prepisivale se knjige (besjede, žitija svetaca i slično), formirale biblioteke. Zato je sasvim razumljivo što je naša stara književnost iz dukljanskog perioda najviše nastajala duž Crnogorskog primorja i na obalama Skadarskog jezera", piše dr Vojislav Nikčević u "Periodizaciji stare crnogorske književnosti".
U basenu se takođe nalaze i brojna kulturna dobra vezana za Duklju. Centralni dio kneževine Duklje, temelja buduće crnogorske države, bio je u slivu rijeka Zete i Morače sa basenom Skadarskog jezera. Tokom IX vijeka začeta je prva državna organizacija, da bi to jezgro jačalo za vrijeme arhonta Petra, i od kraja X vijeka, za vrijeme kneza Vladimira postalo poznato kao slovenska Duklja, koja od XI vijeka nosi naziv Zeta. Zetska, Vladimirova kneževina, za vrijeme dinastije Vojislavljevića (XI –XII vijek) postaje kraljevina, sa sopstvenom crkvenom organizacijom – Barskom nadbiskupijom.
Taj i kasniji periodi na području Skadarskog jezera ostavili su brojna kulturna dobra. Raznoliko i bogato nasljeđe materijalne kulture: arheološka nalazišta, utvrđenja, srednjevjekovni manastiri, crkve, tradicionalna seoska arhitektura, kao i značajno duhovno stvaralaštvo, ukazuju da je region Skadarskog jezera tokom vremena bio važno istorijsko, privredno i kulturno središte.
Manastir Moračnik: Osnivanje Manastira vezuje se za početak XV vijeka, a njegova izgradnja se pripisuje Balši III Đurđeviću. U istorijskim izvorima se prvi put pominje 1417. godine u jednoj povelji Balše III, koji mu poklanja jedno gumno soli.Manastir Moračnik, sa crkvom posvećenoj Bogorodici Trojeručici, nalazi se na kraju istoimenog ostrva na Skadarskom jezeru, u njegovom jugoistočnom dijelu. Zahvat zaštićene okoline definisan je granicama ostrva Moračnik. Manastir se sastoji od Crkve, zgrade konaka i četvorospratne kule.
Kompleks manastira Moračnik sastoji od crkve posvećene Sv. Bogorodici, ostataka priprate, ostataka prizidane bočne kapele, ostataka dva neidentifikovana objekta - smještena jedan južno, a drugi istočno od crkve - i konačno od moćne kule sa urušenim gornjim djelovima smještene sa jugoistočne strane. Kula je vjerovatno najstariji objekat na Moračniku.
Šta kaže Gagović: Pišući o kuli na Moračniku konzervator Zdravko Gagović kaže: “ Na osnovu sačuvanih zidova kule, ne može se sa sigurnošću utvrditi njena prava visina, kao ni prvobitni izgled krova, odnosno posljednjeg sprata. Sačuvana ležišta za spratne grede, koja se uočavaju na unutrašnjim površinama zidova, dozvoljavaju da se, s izvjesnom rezervom, zaključi da je kula imala četiri sprata međusobno spojena unutrašnjim, uzanim, drvenim stepeništem. Posebno je značajno istaći da se na posljednjem spratu u zidu nalazi manja polukružna apsida, što govori da je pretpostavljena prostorija na četvrtom, posljednjem spratu, prema potrebi, služila i kao kapela. Takođe je značajan i podatak da je prostorija bila zasvedena krstastim svodom od koga su ostale sačuvane samo dvije ugaone konzole, slične onima iz priprate crkve Sv. Đorđa na ostrvu Beški. “Pored manastirskog kompleksa, na najvišem dijelu ostrva otkriveni su ostaci još jedne manje crkve. Crkvica je locirana na omanjem kružnom platou omeđenom potpornim zidovima zidanim u suvomeđi. Radi se o jednostavnoj, jednobrodnoj građevini od pritesanog kamena sa polukružnom apsidom i sa po jednim uzanim prozorom na obje podužne fasade i jednim na apsidi.
Lijevo i desno od apside, nalazi se po jedna dublja niša za đakonikon i proskomidiju. Iz sačuvanih tragova iznad apside, zapaža se da je crkva bila zavedena prelomljenim svodom.
Ova mala crkva se ne pominje u istorijskim izvorima ni u stručnoj literaturi, pa se o njenom patronu i vremenu podizanja ništa pouzdano ne može reći. Može se samo pretpostaviti da je podignuta ili za potrebe monaštva u vrijeme najintenzivnijeg života manastira, kada je postojeća crkva postala premala, ili, pak, da se radi o mauzolejnoj crkvici koju je podigao neko od članova vlastelinskih porodica Balšića ili Crnojevića. Njena jednostavna obrada, jednobrodna osnova i prelomljeni svod pokazuju dovoljno sličnosti sa crkvicom koju je za svoj ukop podigla Jelena Balšić 1440. godine na ostrvu Beški, što bi možda moglo da ukaže da je i crkvica na Moračniku nastala u istom periodu.Obimni radovi: Nakon arheoloških radova 1984. godine, Republički zavod za zaštito spomenika kulture je izvršio obimne konzervatorsko – restauratorske radove u cilju očuvanja ovog kulturnog dobra.
Komisija za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine Crne Gore iz juna 2004. godine je konstatovala sledeće nelegalne i nestručno izvedene radove:
- Na ulazu u manastirski kompleks formirana je kapija neprimjerenih dimenzija od poluklesanog kamena, sa loše ozidanim nadvratnim lukom.
- Na postojećim zidovima identifikovane kapije, nadzidana je nova u kamenu, polupriklesanih blokova, završena dvovodnim krovom pokrivena kanalicom. Streha "kotali" su izvedeni od tankih kamenih ploča, nad kojima je vidan betonski serklaž.
- Otvor kapije je formiran kao lučni, sa naglašenim ključnim kamenom. Sam ulaz je formiran u zidnom platnu od kamena, bez naglašenih okvira, arhitravnog oblika. Nadzidani zidovi ne prate širinu zatečenih.
- Porta je neuređena, a u jednoj polovini je razasut građevinski materijal.
- Sa sjeverozapadne strane, kompleks je omeđen ogradnim zidom u suvomeđi.
- Na crkvi su postavljeni metalni prozori i vrata, sa unutrašnjim metalnim rešetkama.
- U luneti iznad ulaznih vrata napravljena je nova freska Bogorodice Trojeručice.
- Prozori na kupoli zatvoreni su kamenom plastikom od mermera u izuzetno detaljisanom prepletu. Na isti način je formiran krst na vrhu kupole, kao i ikonostas u unutrašnjosti crkve.
Nakon 2004, tekođe bez saglastnosti Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, rekonstruisana je kula zvonik, proizvoljno, uništavajući način gradnje, i ostatke krstastog svoda na posljednjem spratu.
Tako da je u skorije vrijeme dozidan i novi svod i krovni pokrivač na kuli, bez saglasnosti RZZSK/UZKD. Prozori su oivičeni bijelim mermernim pločama, koji devalviraju kulturne vrijednosti kulturnog dobra. Krovni pokrivač je rađen od lima, a na vrhu je postavljen metalni krst, novijeg datuma, bez saglasnosti RZZSK/UZKD.
Manastir Kosmača: Manastir Kosmača nalazi se na istoimenom ostrvcetu površine oko 4 km2, prekrivenom lovorom, na sjeverozapadnom dijelu Skadarskog jezera, poznatom kao Gornje malo blato. Po svemu sudeći manastir je nastao u XIV- XV vijeku. Do 2004. godine manastir je bio pust i u ruševinama. Bez svoda i krova, sa zidovima u lošem stanju, obrastao rastinjem i izložen zubu vremena.Osim manastirske crkve i konaka za kaluđere, na ostrvu nije bilo drugih objekata. Manastir je zapustio u prvoj polovini XVI vijeka i ponovno obnovljen početkom XVIII vijeka. Krajem istog vijeka je razrušen u nekom od brojnih pohoda turske vojske na Crnu Goru.
Prilikom ranijih zaštitnih radova, nakon rasčišćavanja crkve Sv. Đorđa, bilo je vidljivo da je građena u dva navrata. Po svemu sudeći u XIV vijeku je sagrađena omanja crkva sa naosom i polukružnom apsidom. Obnovom u XVIII vijeku crkva je dobila nešto nižu pripratu, čime su njene dimenzije udvostručene. Crkva je bila zasvođena poluobličastim svodom i pokrivena kamenim pločama.
Obnova manastira Kosmača je počela je februara 2004, a intezivirana 2006. godine, uz protivljenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture, Ministarstva zaštite životne sredine i uređenja prostora i Građevinske inspekcije Glavnog grada. Crkva je ipak obnovljena bez utemeljenja u materijalnim ostacima. Crkva je pokrivena mediterankom. Ikonostas je u izradi, a živopisanje u završnoj fazi.- Na zaravni naspram zapadnog zida crkve podignut je zvonik sa krstom sa trolisnim završecima, od kovanog gvožđa. Manastirski konaci i ostali dio kompleksa čekaju svoj red – pisalo je u analizi stanja 2004. godine.
Tophala: Od 2015. godine, neumorni graditelji SPC počeli su da vrše nelegalne radove na malom ostrvu Tophala, na jugozapadnoj obali Skadarskog jezera, naspram Ostrosa.
Na Tophali se nalaze ostaci snažne kule koja je po koncepciji slična pirgovima. Pored kule na ostrvu su pronađeni, samo u temeljima, i ostaci trolisne crkve za koju se pretpostavlja da potiče iz XII vijeka, i koja je mogla biti uzor ostalim trikonhosnim crkvama nastalim na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku.
Iako od neprocjenjive važnosti za crnogorsku kulturnu baštinu ostrvo i crkva na Tophali, do skoro, nije bilo stavljeno pod režim zaštite od strane nadležnnih organa. Kao zakonom zaštićeno kulturno dobro vodi se od marta 2016. godine.Trikonhalna, trihora ili trolisna građevina na Tophali pripada korpusu ranohrišćanskih i srednjevjekovnih hramova i kapela. Takve stare trikonhalne crkve mogu biti bez naosa, sa dužim ulaznim krakom ispred hrama ili, kao na Tophali, sa kratkim naosom (brodom) ispred svetilišta.
Crkva na Tophali je locirana na blagoj zaravni, a čine je temeljni ostaci sa nešto zida, dijelom deformisane, tj. ne sasvim pravilne osnove. Moguće je da su deformacije nastale usljed tektonike terena, vremenom. Sačuvana su jedan do dva reda fasade iznad temelja, na dijelu sjeverne i istočne konhe, kao i jedan red fasade zapadnog zida. Fasade su zidane dobro tesanim kvaderima lokalnog krečnjaka u horizontalnim redovima sa tankim spojnicama. Na zapadnoj fasadi je bio formiran ulaz.Brod crkve je kratak, a većinu površine zahvataju prostori konhi.
Pronađeni blokovi sige upućuju da je crkva bila zasvedena i na njoj kube. Sami detalji konstrukcije ostaju neizvjesni. Crkva je bila orjentisana apsidom ka istoku, a zidovi crkve su približno 65 cm debljine. Pretpostavlja se da je građena tokom XII vijeka i da je mogla biti uzor ostalim trikonhalnim crkvama nastalim na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku. Ostaci crkve su konzervirani 1989. godine i u relativno dobrom su stanju, ali su unutrašnjost crkve i neposredna okolina neodržavani. Kula na Tophali ima jednostavnu formu, kvadratne osnove, sa stranama dužim od 12 m, sa četiri snažna pilastra na uglovima i još četiri na zidovima izmedju njih.
Ulaz je bio na spratu. Zidana je od većih komada lomljenog i pritesanog kamena u krečnom malteru. Debljina zidova je oko dva metra. Izgrađena je u jednoj fazi na neravnom i nekompaktnom terenu. Denivelacija terena savladana je masivnim soklom, a zatim su zidovi zidani sa moćnim pilastrima kao ojačanjima. Završnica kule nije očuvana. Vratima i strelnicama odbrana je usmjerena ka vodi. Donji dio kule je još uvijek očuvan iako u lošem stanju. Kula je najvjerovatnije podignuta u XIV vijeku. Ima analogije sa manastirskim kompleksima Svete Gore, istog perioda. Sličnost se ogleda u pilastrima sa spoljašnje strane zidova. Gornji dio kule nije sačuvan pa ni njen prvobitni izgled i visina.
Iako od neprocjenjive važnosti za crnogorsku kulturnu baštinu ostrvo i crkva na Tophali do skoro nije bilo stavljeno pod režim zaštite od strane nadležnnih organa. Početkom 2015. godine JP Nacionalni parkovi Crne Gore obratili su se Upravi za inspekcijske poslove za hitni inspekcijski nadzor u vezi radova koji su počeli da se izvode u zoni potencijalnog kulturnog dobra na ostrvu i lokalitetu "Tophala" na Skadarskom jezeru.
Inspekcijski nadzor: Tako da je zbog hitnosti i započete nelegalne gradnje, početkom 2015. godine, izvršen inspekcijski nadzor. Tada je konstatovano da nisu vršeni građevinski radovi na ostacima trikonhalne crkve, koja je udaljena trideset metara sjeverozapadno od kule. Takođe je konstatovano da nisu vršeni građevinski radovi na kuli-pirgu na ostrvu Tophala.
Međutim, uvidom u stanje na ostrvu konstatovano je da MCP SPC uveliko vrši građevinske radove. Sa dopremljenom mehanizacijom i građevinskim materijalom neophodnim za gradnju povećeg objekta. Gradnju objekta na državnom zemljištu i to zakonom zaštićenom državnom zemljištu budući da je to teritorija nacionalnog parka Skadarsko jezero. Utvrđeno je da se građevinski radovi vrše na udaljenosti od 20 metara od ostataka apside crkve. Izgrađeno je prizemlje objekta-konaka, dužine 12m i širine l0 m.Inspektor koji je tada vršio uviđaj, utvrdio je da ostacima kule i apside crkve treba pravna zaštita, a da bi se lokalitet zaštitio, bilo je potrebno da Uprava za zaštitu kulturnih dobara postupi u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara i da stavi ovaj lokalitet u režim prethodne zaštite kulturnnog dobra, dok se ne donese rešenje o zakonskoj zaštiti kulturnog dobra i upisivanja u registar zaštićenih kulturnih dobara.
Polovinom 2015. Uprava za zaštitu kulturnih dobara, postupajući po službenoj dužnosti, na osnovu Zakona o zaštiti kulturnih dobara, donijela je odluku kojom se uspostavlja prethodna zaštita na nepokretnom dobru lokalitetu Tophala sa zaštićenom okolinom. Granica preliminarne zaštite obuhvatila je prečnik od 100 m oko crkve i kule, zahvatajući obalu i dio ostrva.
Radi utvrđivanja kulturne vrijednosti predmetnog dobra, u toku trajanja prethodne zaštite uprava je obrazovala stručno tijelo koje će sačiniti elaborat sa detaljnim opisom sprovedenih radnji i obrazloženim stručnim stavom o valorizaciji svojstava, osobenosti, značaja i kategorije dobra, kao i opis, katastarske oznake i grafički prikaz granica predmetnog dobra i njegove zaštićene okoline, na osnovu kriterijuma za utvrđivanje vrijednosti dobra.
Tada je naglašeno da u cilju čuvanja, održavanja i korišćenja dobra za vrijeme trajanja prethodne zaštite, ne mogu se vršiti intervencije kojima bi bile umanjene zatečene vrijednosti predmetnog dobra i njegove zaštićene okoline. Eventualne aktivnosti kojima bi se ušlo u integritet kulturnog dobra mogla su se sprovoditi samo uz prethodno izdatu saglasnost od strane Uprave za zaštitu kulturnih dobara, a u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara.Tako da je poslije svih zakonskih radnji i obaveza uprava 2016. stavila Tophalu pod zaštitu zakona.
Ali zakon izgleda da nije važio za MCP SPC. Naime, od prvog inspekcijskog nadzora do stavljanja lokaliteta pod zaštitu na Tophali, se umjesto jednog, pojavljuje više nelegalno izgrađenih objekata. Komisija formirana od Uprave zatekla je skoro gotove objekte na Tophali. Neposrednu okolina kulturnog dobra, uključujući i prilaz lokalitetu sa neuređenom stazom, punom otpada i obraslu zelenilom. U neposrednoj blizini crkve je bio, na pristupnom platou dcponovan građevinski materijal, građevinska mehanizacija i druga oprema i alati za građenje.
Trajna devastacija: Na samo 10 koraka od ulaza u trikonhalnu crkvu izgrađen je stambeni objekat spratnosti P+l i jednobrodna crkva manjih dimenzija, uz koju se nalaze ostaci zidane kamene međe. Temelji novoizgrađenog objekta su na koti nižoj od kote osnove crkve. Objekat u izgradnji je pozicijom naslonjen na postojeću stijenu, sa kombinacijom konstruktivnog ojačanja putem AB stubova i greda. Zidovi prizemlja su sagrađeni od betonskih blokova, neomalterisani, pod AB pločom, dok je sprat objekta građen od drveta, u fazi oblaganja stiroporom ili djelimično omalterisan.
Krovna konstrukcija je takođe drvena, prekrivena crijepom. Novoizgrađena crkva je pozicionirana na betonskoj ploči koja se naslanja na AB stubove i grede, a djelimično i na stijeni. Sama crkva građena je od drveta i u fazi je oblaganja stiroporom, osim apside koja je građena od blokova. Crkva je pokrivena dvovodnim krovom. Uska pošljunčana staza niže od trikonhalne crkve vodi do ulaza u prizemni dio objekta sa njegove istočne strane, dok se spratu prilazi sa sjeverne sirane, stazom u nivou trikonhalne crkve.
Obzirom da se radi o objektima (crkvi i stambenom objektu) izgrađenim bez saglasnosti Uprave za zaštitu kulturnih dobara i ne poštujući osnovne konzervatorske principe, konstatovano je da pomenuti objekti devalviraju zaštićenu okolinu dobra.Izgleda uzalud sve. I opomene, rješenja, inspektorski nalazi, mišljenja Uprave za zaštitu kulturnih dobara. MCP SPC se, izgleda, udubila u svoj posao.
I ne da da joj iko smeta. Samo da posao i radovi ne trpe. Nakon višegodišnjeg iskustva na sličnim neimarskim radovima sprovođenim na crnogorskim kulturnim dobrima, može se reći da MCP SPC na Skadarskom jezeru završava davno počete radove, ali i otvara nove. Neimari ne spavaju.
Ivan KERN
