Piše: Novak ADŽIĆ
Tragične CRNOGORSKE 1918. GODINE i kolašinski kraj našao se na raskršću i raspeću jedne nove epohe koja je bila prekretnica u istoriji Crne Gore XX vijeka.
Zelenaški ustanici i komiti širom Crne Gore i sa kolašinskog prostora, koji su prosuli i prolili krv u Božićnom ustanku 1919. godine i komitskom emancipatorskom pokretu, koji je trajao od 1919. do 1929. godine, čije su porodice stradale, a imovina uništavana, pokazali su sopstvenom sviješću i činom, duhovnim i materijalnim djelom, kako se crnogorska nacija brani i čuva i kako se junačkim podvizima vodi borba za opstanak i tajanje Crne Gore.
Kako su vjekovi crnogorske istorije, krvlju i pregnućima sinova i kćeri crnogorskih, pokazali i potvrdili kako se crnogorska nacija rađala, stvarala i razvijala kroz permanentnu borbu onih koji su njoj subjektivno i objkektivno pripadali, tako je činjenica da je i zelenaški oružani i politički pokret u kolašinskom kraju od 1919. do 1929. godine, i njegovo prerastanje u politički organizovani pokret pod vođstvom Crnogorske (federalističke) stranke i KPJ između dva svjetska rata, bio krunski dokaz afirmacije crnogorske svijesti i vjekovnog postojanje crnogorskog naroda, nacije i države.
Borba svih, a time i kolašinskih, ustanika, zelenaša i gerilaca, predstavljala je jedan od ugaonih kamena, koji su, svojevrsno, anticipirali obnovu nezavisne Crne Gore na referendumu 21. maja 2006 godine. Njihova borba i žrtve, u simboličkom smislu, istorijski, idejno i objektivno ugrađeni su u svetu tekovinu istorijskog 21. maja 2006.
Ogroman broj ustanika iz kolašinskog kraja: Zbog odanosti pravnom i političkom sistemu kraljevine Crne Gore, vjernosti svetinji crnogorskog barjaka, ogroman broj zelenaških ustanika i komita iz kolašinskog kraja, stradao je u borbi protiv srpske okupacije, violacije i aneksije crnogorske države u periodu od 1919. do 1920. godine.
U kolašinskom kraju, za vrijeme Božićnog ustanka i komitskog pokreta, zapaljeno je na stotine crnogorskih domova od strane Aleksandrovih i Pašićevih velikosrpskih žandarmerijsko-vojnih i paramilitarnih bjelaških kohorti. Rovca, Morača i druga kolašinska plemena bila su u plamenu. Mnogobrojni kolašinski zelenaški ustanici i komiti, iz raznih plemena, poginuli su na bojnom polju u odbrani crnogorske otadžbine i domovine, ubijani su svirepo i masakrirani od strane okupacionih trupa, dok su, također, mnogobrojni uhapšeni, suđeni i osuđivani na dugogodišnje političke robije zato što su bili privrženi Crnoj Gori i njenoj slobodi. U borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore poginulo je mnogo patriota iz kolašinskog kraja, od kojih za ovu priliku pominjem sljedeće:
Ubijeni crnogorski heroji: U Morači je tokom 1919. godine ubijen Miloš Rakočević iz Morače, dok su oktobra iste godine u Rovcima ubijeni: Jovan Bulatović iz Rovaca i Vučić Rakočević iz Morače.
U okolini Kolašina tokom 1920. godine ubijeni su Stanko i Risto Peković iz Gornje Morače i Vaso Janketić iz Kolašina.
U Barama Žugića u okolini Žabljaka 3. maja 1922. godine likvidiran je Nikola Bulatović iz Rovaca, da bi u okolini Kolašina 22. juna 1922. godine bilo ubijen Mirko Radosavov Šćepanović iz Rovaca, a 15. jula iste godine kod Kolašina poginuo je u borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore, Vukosav Perov Vlahović iz Rovaca.
U oružanom sukobom sa okupatorskom srpskom soldateskom 28. septembra 1922. godine na Veruši u okolini Podgorice ubijeni su braća Milija i Miloš Rakočević iz Morače, a sa njima je tada poginuo i Komnen Čađenović iz Bratonožića.
U mjestu Prekobrđe u Morači, 28. januara 1923. godine, ubijeni su Stanoje Bulatović iz Rovaca, Jovan Bošković iz Morače i Radosav Mirković iz Lutova. Znameniti rovački patriota Milovan Matijev Bulatović, koji je ranije ranjen u borbama sa srpskim trupama i bjelašima, presudom Okružnog suda KSHS u Kolašinu 11. decembra 1923. godine, osuđen je na smrt i strijeljan u Kolašinu, a potonje riječi nad rakom pred streljačkim vodom su mu bile „Zbogom Crna Goro“.
Čuveni komita Miko Vlahović iz Rovaca ubijen 18. septembra 1927. godine u Štitovu, dok je čitao proglas Crnogorske federalističke stranke, od strane srpskih žandarma koje je predvodio plaćeni ubica poznati bjelaš Radovan Vujić, koji je dobio od tadašnjeg režima za njegovo ubistvo novčanu nagradu od policijske ucjene. Braća Radoš i Drago Punišini Bulatovići iz Smailagića Polja, ubijeni su u selu Ravni u Morači, u zapaljenoj kući, 8. marta 1929 godine od strane žandarmerije predvođene njenim kapetanom Milojkom Uzelcem, o čemu opširno izvještava beogradski list „Politika“ od 13 marta 1929. godine, da bi potom ubijeni bili fotografisani od strane svojih dželata i drugih pomoćnih ekipa u njihovoj funkciji.
Pravosnažne presude: Od strane okružnih sudova u vrijeme trajanja KSHS na prostoru današnje Crne Gore i na osnovu konačnih i pravosnažnih odluka Velikog suda KSHS u Podgorici, zbog učešća u Božićnom ustanku i zelenaškom komitskom pokretu, osuđeni su mnogobrojni borci za Crnu Goru i njenu slobodu iz kolašinskog kraja. Tako je presudom od 15. juna 1920. godine, Vučić Bulatović iz Rovaca, kao politički zatvorenik osuđen na 20 godina robije, koju je izdržavao u kaznenom zavodu u Zenici, da bi takođe znameniti komita Boško Boričić, 24. juna 1922. godine, bio osuđen na smrtnu kaznu koja mu je aktom amnestije od 26. januara 1925. godine smanjena na 20 godina, da bi konačno aktom o pomilovanju od 24.maja 1934. godine iz zeničkog zatvora bio uslovno oslobođen.
Presudom kolašinskog Okružnog suda u Kolašinu od 11. decembra 1923. godine, kada je, kao što sam naveo Milovan M. Bulatović osuđen na smrt i potom strijeljan, na doživotnu robiju bili su osuđeni Radojica Ratkov Orović iz Štitarice, Srdan i Vaso Šćepanović iz Rovaca, dok su Bogić Bulatović iz Rovaca i Miladin Mešter iz Morače tom presudom bili osuđeni na 20 godina robije, a Milutin Obradović iz Tepaca na 10 godina robije. Svim osuđenim na tom sudskom procesu kazne su smanjene aktom amnestije kralja Aleksandra Karađorđevića od 15. avgusta 1929. godine (Radojici Oroviću, Srdanu i Vasu Šćepanoviću snižene su na po 20 godina robije), a, takođe su i ostalim osuđenim smanjene sudski izrečene kazne. Oni su robijali u zatvorima Kolašinu, Podgorici i najduže u Zenici, iz koje su Radojica Orović, Srdan i Vaso Šćepanović i Bogić Bulatović konačno pušteni nakon Aleksandrovog dekreta o amnestiji 24.maja 1934. godine.
Krivičnim političkim sudskim procesima borcima za crnogorsko nacionalno dostojanstvo i državni i integritet zadugo se nije nazirao kraj. Tako su presudom kolašinskog Okružnog suda od 31. maja 1934 godine osuđeni komiti: Miro Vlahović na 15 godina robije, Perovan Vlahović na 15 godina robije, a Jakov Minić iz Rovaca na 5 godina i Milutin Rakočević na 5 godina robije. Pored njih, tada je na 10 godina robije u istom sudskom procesu osuđen Miloslav Pavličić. Na sudskom procesu održanom na Cetinju 1925. godine i presudom vijeća cetinskog Okružnog suda KSHS od 30. novembra 1925 godine, uz druge crnogorske gerilce, od kojih je jedan dio pripadao komunističkom pokretu koji je vodio dr Vukašin Marković iz Pipera, osuđeni su zelenaški komiti Mašan Milošev Bulatović i Miloš Milutinov Vlahović na 12 godina robije, a Radoš Jovetin Vlahović na 8 godina robije.
Konačnom presudom Velikog suda KHSH u Podgorici Mašanu Bulatoviću i Milošu Vlahoviću dosuđena kazna je povećana na 20 godina robije, a Radošu Vlahoviću na 10 godina robije, koju su izdržavali potom u zeničkom zatvoru, iz kojeg su Mašan Bulatović i Miloš Vlahović pušteni nakon amnestije 24. maja 1934 godine.
U borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore od 1919. do 1941. godine istakli su se brojni crnogorski patrioti iz kolašinskog kraja, koji su pripadali crnogorskom nacionalno- oslobodilačkom i državotvornom pokretu, od kojih je jedan značajan dio bio kako u političkoj emigraciji u Albaniji, Francuskoj, Italiji, Sovjetskom savezu i drugim državama širom zemljinog globusa. Uglavnom su to bili oficiri koji su se od 1919. do 1921. nalazili u sastavu crnogorske vojske u Italiji (Gaeta, Formia, Padula, Sulmona) i njhov spisak je dugačak, a kada se to tiče Kolašinaca iz raznih bratstava i plemena ovom prilom treba obavezno pomenuti među njima: znamenitog crnogorskog intelektualca i borca za nezavisnu Crnu Goru, novinara, književnika i člana administracije crnogorske vlade u Rimu i Parizu, poslednjeg urednika „Glasa Crnogorca“ u egzilu Borislava Minića- Mirskog, autora čuvene komitske balade „Badnje veče 1918 godine“.
Među kolašinskim zelenaškim vitezovima koji su bili tvrđava odbrane prava, časti i slobode Crne Gore, a koji su od strane režima bili proskribovani, ucjenjivani i gonjeni kao divlje zvijeri u ovom izlaganju pomenuću par desetina njihovih svijetlih imena, ne pretendujući da se time okonča njihov spisak. U odbrani prava na opstanak nezavisne Crne Gore državotvornu snagu i lucidnost položenu u svjetlosti asambleje slobode i na oltaru domovine i crnogorske nacije, a u borbi protiv velikosrpske agresije i aneksije pokazali su svojim pregnućima i: Ibro, Ivan, Božo, Mihailo, Vujo, Bećir, Bogić, Atanasko, Milinko, Stojan, Andrija, Ćiro, Đorđije, Đukan, Jokan, Jovan, Matija, Milan, Milosav, Milutin, Milovan, Miro, Novak, Pavić, Pero, Radivoje, Savo, Spasoje, Stevan, Todor, Tomo, Vuksan, Živko i Ilija Bulatovići, te Pero i Marko Minići, a od bratstva Vlahovića: Ananije, Vuksan, Đoko, Dragiša, Grujica, Mašan, Mato, Mileta, Milinko, Milisav, Miloš, Mitar, Pavle, Periša, Radoš, Radovan, Savo, Tripko, Vukosav, Zarija, Dušan i brojni drugi. Rame uz rame s njima za nacionalna i državna prava Crne Gore borili su se i Bećir Selić, te Srdan, Vidak i Miro Šćepanović, te ugledni Rakočevići, Simonovići i Pekovići iz Morače, kao i brojni pripadnici drugih plemena i bratstava iz kolašinskog kraja, koje sada nemam vremena pominjati, iako su to po svemu zasužili.
Kolašinsko suđenje: Poslije završetka cetinjskog sudskog procesa protiv 23 crnogorskih ustanika i komita 8. decembra 1926. godine, vlasti su pokrenule krivični postupak i organizovale suđenje u Kolašinu. Na udaru se našla veća grupa (od 27 ljudi) pritvorenih crnogorskih gerilaca, kojoj je suđeno u Kolašinu pred prvostepenim okružnim sudom u krivičnom postupku koji je trajalo od 25. decembra 1926. do 5. januara 1927. Godine, pod optužbom da su učinili brojna krivična djela prilikom oružane pobune u Rovcima 1920. Godine. Elem, u kratko vrijeme, zbila su se dva politički motivisana procesa sa sudskim epilogom, organizovana pod egidom vladajućeg režima, u kojima je ukupno osuđeno 50 lica, koja su se na optuženičkoj klupi našla zato što su pripadala državotvornom i dinastičkom pokretu kralja Nikole I Petrovića Njegoša i crnogorskih vlada u emigraciji 1918-1925. godine, koji se političkim sredstvima i oružanim putem borio protiv nasilne aneksije Crne Gore sprovedene 1918. godine.
Karakteristika i ovog i drugih sudskih procesa protiv crnogorskih rodoljuba, zelenaša i boraca za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore ogledala se u tome da su pobjednici u političkom i vojnom unutrašnjem sukobu sudili pobijeđenima i da je došlo do izražaja staro pravilo da će pobjednici uvijek biti sudije, a gubitnici i poraženi suđeni i osuđeni. Zbivalo se to koherentno onoj drevnoj rimskoj maksimi: kuku pobijeđenom.
Sudski proces pred kolašinskim prvostepenim okružnim sudom počeo je 25. decembra 1926. godine, a okončan je 5. januara 1927 godine, izricanjem presude od strane Okružnog suda KSHS u Kolašinu, broj 877-V-1922-6. Osuđujuću presudu optuženima izreklo je sudsko vijeće koje je sudilo na čelu sa predsjednikom kolašinskog okružnog suda Mihailom Jovanovićem. Tom presudom na 20 godina robije bili su osuđeni dr Novica Radović i Božo Bulatović, dok su istom presudom na 15 godina robije bili osuđeni: Dragutin Radović, Miloš Radović, Radovan Radović (rođena braća dr Novice Radovića), te Milovan Božović, Dragiša Vlahović, Zaharije Vlahović, Tripko Vlahović, Đoko Vlahović, Radoš Vlahović, Pavle Vlahović, Milinko Vlahović, Rade Bulatović, Radonja Bulatović, Ćiro Bulatović, Janko Bulatović, Radovan Bulatović, Milosav Bulatović, Vuksan Bulatović, Mato Bulatović, Milovan Bulatović, Mašo Bulatović, Savo Bulatović, Tomo Bulatović, Andrijević Jokica, Andrijević Andrija.
Po izricanju presude, žandarmerija je osuđene, vezane u gvožđa, srovela u Centralni kazneni Zavod u Podgoricu, đe su neko vrijeme robijali, odakle su ih nakon izricanja pravosnažne presude Velikog suda KSHS u Podgorici 27. aprila 1927. godine, prebacili na izdržavanje dosuđene kazne u Kazneni zavod u Zenici.
Izrečenu presudu Okružnog suda KSHS u Kolašinu od 5. januara 1927. godine, potvrdio je Veliki sud u Podgorici, kao najveća sudska instanca u Zetskoj oblasti, koji je, svojom presudom od 27. aprila 1927. godine, broj 775-V-1925-152. godine, pravosnažno osudio pomenute crnogorske komite i političke zatvorenike na izdržavanje izrečene kazne. Nakon izricanja te presude, oni su robjali u zeničkom zatvoru. Tek poslije nekoliko smanjivanja kazni aktima o amnestiji i pomilovanju, većina njih je puštena na slobodu po ukazu kralja Aleksandra Karađorđevića o pomilovanju od 24. maja 1934. godine.
Presudom kolašinskog okružnog suda od 5. januara 1927. i presudom Velikog suda u Podgorici od 27. aprila 1927. godine u istom krivičnom predmetu osuđeno je iz političkih motiva 27 crnogorskih patriota. Suđeno im je zbog učešća u crnogorskom ustanku i komitskom pokretu i zbog oružanih sukoba sa vojskom i žandarmerijom prilikom oružane pobune, ustanka u Rovcima 1920. godine. Ukupno su 27 crnogorskih patriota tom presudom osuđeni ukupno na 415 godina robije. Bili su osuđeni kao politčki krivci i ideološki protivnici režima, zato što su se poltiički i oružanim putem borili za pravo, čast i slobodu Crne Gore. Jedan od osuđenih na tom procesu, Nikola Jankov Bulatović iz Rovaca, umro je na izdražavanju zatvorske kazne u Zenici, umro je 1933 godine.
Dakle, kolašinski ustanici i zelenaški komiti, kao i oni koji su pripadali komunističkom gerilskom pokretu dr Vukašina Markovića, poput Petka Radova Miletića, svojim izborom i žrtvom da od 1919. pa nadalje stanu na crtu i biljeg okupatoru i hegemonizmu Beograda pokazali su da je vječna Crna Gora.
(Autor je profesor na Filozofskom fakultetu u Nikšiću)
