Piše: Nataša NELEVIĆ
Prilično nas je uznemirila predstava “Everyman Đilas” po tekstu i u režiji Radmile Vojvodić (dramaturškinja Borka Pavićević) koja je premijerno izvedena u CNP-u 1. novembra, i samim tim diskvalifikovana je jedna od primjedbi, koja se takođe mogla čuti - da je politička sudbina Milovana Đilasa istorijski deplasirana i da je ovaj pozorišni projekat, dakle, promašio temu.
Uznemirujuća tema: Naprotiv, pokazalo se da smo za ovu temu živo zainteresovani. Ne samo pozorišna interpretacija Đilasovog lika i djela, već i sama namjera da se postavi komad o Đilasu, kao i činjenica da to čini upravo ova rediteljka upravo u ovom pozorištu - sve su te okolnosti bile predmet rasprava i podozrenja.
Nekima, koji kontinuitet disidentstva radije nalaze u nekim drugim, perifernijim dvadesetovjekovnim političkim iskustvima, nije se dopalo to što se Đilasovo nasljeđe na ovaj način uopšte želi afirmisati. Druge je uznemirila pomisao da se ovom inscenacijom (u ovakvim okolnostima) Đilasovo disidentsko nasljeđe pokušava upisati u politički kontinuitet vladajućih crnogorskih elita. Sve u svemu, ovaj projekat je pustio iz boce duhove: porodična politička sjećanja, stare političke traume i raskole koji mutiraju i istrajavaju u novim diobama.
Mogli bismo prećutati ove komentare kao irelevantne i usredsrijediti se samo na predstavu. Ali, to bi bilo pogrešno. Zato što oni pokazuju u kojoj mjeri - sad već u drugoj, možda i u trećoj generaciji - i dalje imamo potrebu da kroz odnos prema Đilasovom nasljeđu legitimišemo različite projekcije političke istorije, kontinuiteta i možda i političke budućnosti Crne Gore. I zato što je “Everyman Đilas” živi politički teatar (onaj koji toliko prizivamo), koji ide u susret političkim interesima zajednice, postaje mjesto susretanja različitih političkih projekcija i želja, i o kojem, dakle, ne možemo razmišljati okrećući glavu od vanpozorišne realnosti i nezavisno od uspjeha te razmjene.
Istorijske i druge istine: Naziv drame “Everyman Đilas” upućuje na neku vrstu političkog moraliteta, na namjeru da se Đilasova politička sudbina dekontekstualizuje i predstavi kao paradigmatična za bilo koji istorijsko-politički kontekst. Nije ovo pozorište koje se odriče istoricizma. Naprotiv, “Everyman Đilas” se oslanja na dokumenta, na povjerenje u “istorijsku istinu” i rešpekt prema istorijskoj građi. U tom smislu bi se ova predstava mogla opisati i kao istorijsko-dokumentarna drama koja markira nekoliko situacija - stanica na disidentsko-političkom putovanju Milovana Đilasa: jednu lovačku feštu komunističke nove klase u usponu, jedno partijsko “prijateljsko ubjeđivanje”, događaje iz zarobljeništva i na kraju jedno apartno, ne više tako istorijski autentično iskustvo iz američkog perioda života Milovana Đilasa. Ne događaju se krupne promjene na planu Đilasovog misaonog i emotivnog iskustva tokom svih ovih zbivanja. On jednako spontano i autentično praktikuje pravo da slobodno, kritički misli o političkoj zajedinici za čije nastajanje je i sam odgovoran. Mijenja se registar društvenih miljea u kojima se on sudara sa eksponentima vladajuće ideologije, koji postaju sve bliži centrima moći i sve opasniji po Đilasa, sve dok njegovo istrajavanje konačno ne demontira ovaj politički mehanizam kao opresivan i nesposoban da integiše slobodnomislećeg pojedinca.
Naslage naših predrasuda: Prepoznajemo ovdje istorijski kontekst na svakom koraku: u istorijskim referencama, kostimima, zagušljivoj i zlokobnoj atmosferi muških političkih noćnih bdijenja partijskih drugova i jednako zagušljivoj histeričnoj, ideološki zbrkanoj atmosferi ženskih soarea partijskih drugarica, u socijalnim i etičkim metastazama ideološkog jednoumlja, u jednoj opštoj atmosferi koju isijava ovo društvo koje se etablira tražeći ideološki alibi za svoju koruptivnost, oportunizam i konformizam, i koje nužno postaje opresivno prema onima koji taj alibi odbijaju.
S druge strane, fragmentiranost naracije, izvjesno napuštanje realističkih konvencija, decentriranost i autoreferencijalnost replika i scenskih znakova, sve ono zbog čega je ova predstava konačno tako raskošna i lijepa - konstruišu jednu sugestivnu, melanholičnu, estetizovanu i istorijski dislociranu političku realnost. Na kraju, univerzalni istorijski i politički pesimizam isijava iz središta ove drame. U njenoj završnici razlozi za pesimizam se dalje produbljuju: u atmosferi globalne konformističke kulture rudimenti Internacionale, koje junaci još nekako uspijevaju da prizovu u sjećanje, zvuče kao glasovi postideološke nostalgije: slobodna politička misao više nije problem, jer je to pitanje skinuto sa dnevnog reda.
Možemo ovoj predstavi zamjerati zbog suviška diskusije i efektnosti u završnici, zbog dinamike, ali to ne mijenja utisak da je ovo predstava velikog zamaha u svim elementima: od odlične scenografije Hansa Georga Schafera - platforme koja se transformiše u različite prostore podržavajući emociju i atmosferu pojedinih scena, kostima Lea Kulaša, muzike Žarka Mirkovića do solidne glume velikog ansambla na čelu sa Tihomirom Stanićem koji na scenu dovodi jednog diskretnog Đilasa, intelektualnog i emotivnog, strasnog i opet distanciranog i kontemplativnog, dakle Đilasa kao pravog Everyman-a.
Ali, sve ovo neće biti dovoljno: čim izađemo iz pozorišta počećemo da sravnjujemo ovu interpretaciju Đilasove političke biografije sa onom koja je upisana u političko pamćenje. Čini se da smo se s razlogom nadali drami o kontroverznom Đilasu, čija se ideološka pozicija takođe propituje, koja bi uvažila i transponovala različite političke interese za ovu temu i zasjekla u cjelinu savremenih istorijskih kontroverzi. Zato što vjerujemo da politička biografija Milovana Đilasa ima taj kapacitet; što nam je danas takav sveobuhvatno dekonstruktivistički pristup ideološkim temama blizak; zato što bi nam to bilo politički korisno i konačno zato što se od takvog tkiva i pravi pozorište.
Sa te pozicije nam se ovaj Đilas može učiniti suviše distanciran, idealizovan, pozitivno cenzurisan, suviše apstraktan i superioran u odnosu na konkretna istorijska iskustva i traume koje i dalje traže da budu artikulisane. I pošto nama Milovan Đilas nije Svako, sve ovo može djelovati frustrirajuće, a ova raskošna predstava nam konačno može više ličiti na omaž Milovanu Đilasu, na elitnu političko-moralističku nego na političku dramu koja nam pomaže da politički mislimo i razumijemo mapu političkih ideja po kojoj se i dalje krećemo, i na kojoj je lik Milovana Đilasa očito upisan kao markantan i višeznačan orjentir.
