O vremenu podizanja crkve u Budvi posvećene Svetom Sabbi Osvećenom (Kapadokija, 439 – Palestina, 532) nema pouzdanih podataka. Mada se na osnovu zapisa na kamenoj ploči sa urezanom godinom 1141. koja se nalazi u crkvi, pretpostavlja da je za ovu godinu vezan njen nastanak.
Crkva Svetog Sabbe Osvećenog jedna je od najstarijih crkava u budvanskom Starom gradu. Njen nastanak veže se za 1141. godinu, čemu svjedoči natpis na kamenoj ploči u istočnom traveju južnog zida. Kao građevina sa preromaničkim i romaničkim elementima vrijedan je primjer očuvanog graditeljstva tog vremena.
Crkva je sagrađena na isturenoj hridi uz južni bedemski zid budvanskog Starog grada. To je mala jednobrodna romanička građevina, orijentisana u pravcu istok-zapad. Specifična je zapadna fasada, na kojoj je dominantan element lučno izveden portal, od blokova žućkastog i sivo-bijelog kamena koji nejednako izlaze iz zida.
Dva puta su na njoj u prošlom vijeku izvođeni sanacioni radovi. Prvi put pedesetih godina, kada su joj, kako piše arhitekta Ivan Zdravković, uklonjeni naknadno probijeni prozori i obnovljeni ranije zazidani.Drugi put crkva je sanirana nakon zemljotresa 1979.godine.
Tada su nakon zemljotresa, tokom sanacionih radova na crkvi otkrivene i freske koje su naslikane krajem XII ili početkom XIII vijeka. Dakle u vrijeme prije nego je u Italiji stvarao i živio recimo Đoto.
Taj podatak nije bio interesantan ni turističkim vodičima kao ni kulturnim poslenicima u Budvi. Umjesto da se oko njih pravi još jedan segment u turističkoj ponudi i prepoznatljivosti Budve i Crne Gore desilo se suprotno. Nakon njihovog otkrivanja i saniranja ostale su zaboravljene i zaključane.
Permanentna vlaga pored mora, kao i činjenica da se crkva nije otvarala i održavala, učinili su da se danas o tim vjerovatno najstarijim očuvanim freskama iz tog vremena možemo informisati samo putem fotografija.
Tada su prilikom obnove crkve 1985. godine, otkriveni ostaci živopisa, oko 11 metara kvadratnih. Živopis je, kako je zapisao profesor Zvonimir Zeković, koji je radio na njegovoj konzervaciji osamdesetih godina, pretežno bio sačuvan na sjevernoj i djelimično na južnoj strani, na sva tri traveja i konhi apside.
Preko živopisa, na većem dijelu površine svoda, zatečeno je nekoliko slojeva maltera, što govori da su u crkvi tokom njene prošlosti vršene intevencije.
Od prvobitnog fresko slikarstva, nastalog najvjerovatnije krajem XII ili početkom XIII vijeka, očuvao je bio dio Hristovog Vaznesenja i dvije scene o monaškim podvizima Sv. Sabbe Osvećenog. Tada bio očuvan, ali izgleda da se danas o tim vjerovatno najstarijim očuvanim freskama iz tog vremena možemo informisati samo putem fotografija.
Danas stanje crkve nije zadovoljavajuće. Enterijer crkve pretrpio je mnogobrojna oštećenja. Permanentna vlaga, te činjenica da se crkva ne otvara, doveli su do velikih oštećenja na fragmentima fresaka i dekorativnom malteru postavljenom u cilju prezentacije živopisa.
Na svim zidnim površinama došlo je do destabilizacije maltera, pa je danas izgleda gotovo u potpunosti prekrio pod crkve. Od nekadašnjih 11 metara kvadratnih živopisa, kako su zabilježili konzervatori osamdesetih godina kada su freske konzervirane, danas se mogu vidjeti samo mali fragmenti na kojima je gotovo nemoguće raspoznati predstave na zidnim slikama. Fragmenti živopisa prisutni su samo na donjem dijelu svoda u zapadnom i srednjem traveju, na sjevernoj strani.
Svojom arhitekturom može se reći da crkva pripada prilično brojnim romaničkim jednobrodnim sakralnim građevinama karakterističnim za Jadransko primorje, ali njena upečatljiva likovnost i skladne proporcije izdvajaju je i potvrđuju njenu jedinstvenost. Tome nesumnjivo doprinosi njena pozicija na hridi uz sam budvanski bedem.
Kuriozitet vezan za ovu crkvu predstavlja i pouzdana tvrdnja da su se za vrijeme mletačke vlasti, usljed vjerske tolerancije, u njoj služili molitveni obredi i katoličke i pravoslavne tradicije.
Uz to, vrijednost crkve je i u ostacima starog fresko slikarstva, koje se datuje u drugu polovinu XII vijeka, iako je ono danas sačuvano samo u fragmentima.
