Mate Meštrović, sin Ivana Meštrovića, gostujući 2017. godine na crnogorskoj državnoj televiziji u emisiji „Živa istina“ kazao je kako je jednom prilikom pitao oca zašto mu je bilo tako važno da se podigne spomenik Njagošu. Dobio je odgovor: "Da se uzdigne svijest crnogorskog naroda i važnost njegovog identiteta“. Mate je objasnio da je njegov otac želio da pomogne podizanju crnogorske nacionalne samosvijesti, kako bi Crnogorci nedvosmisleno znali ko su, kao i da imaju Njagoša kao simbol prošlosti i nezavisnosti, odnosno samobitnosti...
Tako je mislilo i crnogorsko rukovodstvo na čelu sa Blažom Jovanovićem i Veljkom Milatovićem, a i nezanemarljiv broj Crnogoraca. S druge, kontra strane je stajao dio srpskih intelektualaca, ujedno zagovornika širenja svetosavske ideologije i boraca za posrbljavanje Crne Gore, na čijem čelu je bila i do danas ostala SPC.
Srpski nacionalistički orijentisani „kulturnjaci“ – književnici, slikari, intelektualci uzeli su učešća u kampanji protiv gradnje mauzoleja, u razmjerama kolektivne histerije. Nije pomoglo ni reagovanje Marka Nikezića 1969. kada je u razgovoru sa novinarima, osvrćući se na uzavrele rasprave oko spomenika na Lovćenu, rekao da je to odluka crnogorskih organa i „neka se oni raspravljaju tamo, a ne ovde“. Nikezić se pitao čemu je trebalo da služi toliko napisa u štampi, peticija i svega što se tim povodom pokrenulo u Beogradu, u vezi sa izgradnjom mauzoleja, sem „tutorisanju“ Crne Gore.
U to vrijeme SPC sve otvorenije koristi javni prostor. Počinje da izlazi list Pravoslavlje, koji reprintuje govor vladike Nikolaja Velimirovića, bliskog snagama srpskog kvislinštva iz Drugog svjetskog rata. Objavljeni govor je ovaj crkveni velikodostojnik održao 1939. Godine.
U govoru koji je Pravoslavlje prvi put u Jugoslaviji objavilo integralno i bez pravnih konsekvenci, Velimirović se pitao, „Čiji ste vi, mali Srbi?“ i odgovarao: „Mi smo deca Božja. I ljudi arijevske rase kojoj je sudba dodelila počasnu ulogu da bude glavni nosilac Hrišćanstva u svetu. Mi smo članovi velike porodice slovenske, koja je kroz mnoge vekove burno čuvala stražu na kapijama Evrope, da plemena druge rase i druge vere ne bi uznemiravali krštenu Evropu u njenom mirnom razvijanju i napredovanju. I tako, mi smo po krvi arijevci, po prezimenu Sloveni, po imenu Srbi…“
Hajka na crnogorsko rukovodstvo i gradnju mauzoleja je krenula.
КNJIŽEVNICI TRČE POČASNI КRUG
U beogradskim Кnjiževnim novinama otpočinje proizvodnja nepregledne serije tekstova, polemičkih pisama, osvrta i komentara u kojima se ne biraju polemička sredstva. Tako se Ivan Meštrović napada (i) ad hominem, fokusirajući se na „slabe“ tačke iz njegove biografije, poput one da je rimokatolik.
Pišu: Dejan Medaković, Živorad Stojković, Lazar Trifunović, Vojislav J. Đurić, Vojislav Кorać, Stojan Aralica... U časopisu Umetnost u julu 1971, broj 27/28, 270 strana posvećeno glorifikaciji kapele Aleksandra Кarađorđevića. Negira se postojanje crnogorske nacije. Za njih postoji samo „Srpska Sparta“ i Njagoš – „srpski pesnik“.
U proljeće 1970. godine Mitropolija crnogorsko-primorska, preskačući sudove Republike Crne Gore, tužila je Ustavnom sudu Jugoslavije Republiku Crnu Goru (isto tako i Titograd i Cetinje), tražeći od suda da „odmah donese, kao privremenu meru, odluku o zabrani rušenja kapele”. Ustavni sud se 8. jula 1970, proglasio nenadležnim za to pitanje.
U rovovski rat Crna Gore – Srbije umiješao se i član crnogorskog Odbora, a istovremeno i akademik SANU, Vladimir Dedijer, otvorenim pismom objavljenim u Borbi od 20. avgusta 1970. godine. Dedijer je za kampanju SPC protiv Crnogoraca ustvrdio: „Oni ne mogu da podnesu da jedan Hrvat plete vijenac jednom Crnogorcu, da jedan rimokatolik gradi spomenik jednom pravoslavnom vladiki“.
Pritom je Dedijer za kapelu na Lovćenu iz 1925. napisao da predstavlja „višestruki simbol” vladavine kralja Aleksandra u Кraljevini Jugoslaviji, i to u ova tri vida: prvo, kapela je „oličenje uništenja državnosti Crne Gore posle 1918. godine“; drugo, ona je „oličenje prevage dinastije Кarađorđevića nad dinastijom Petrovića”; i treće, ona je takođe „simbol uništenja nezavisnosti Crnogorsko primorske mitropolije“. Drugim rečima, kapela i ne zaslužuje drugo nego da bude srušena.
Na rasplamsavanje polemike oko crnogorskog identiteta u Кnjiževnim novinama istupio je i Veselin Đuranović. Za njega je Njagoš, prije svega, crnogorski nacionalni pjesnik: „Ako danas tretiranje Njagoševog književnog opusa kao isključivo srpskog znači negiranje Njagoša kao crnogorskog pjesnika, kao što su to radile Кnjiževne novine, onda takav tretman znači negiranje nacionalne individualnosti crnogorskog naroda i individualnosti njegove kulture, onda to ne može biti ništa drugo nego manifestacija velikosrpskog nacionalizma“.
Tvrdio je da crnogorsko ne može biti istovremeno i srpsko u nacionalnom smislu.
Darko Hudelist je, razgovarajući sa akademikom SANU Dejanom Medakovićem 2007. godine zabilježio Medakovićeve riječi da „Crnogorci nisu nacija nego zanimanje“, te da je „Cela stvar zamišljena kod crnogorskih ‚podguznih muva’, koje su se uvlačile Titu, s crnogorskom Vladom na čelu... Provodnik te cele ideje bio je, formalno, u ime crnogorske vlade, Vladimir Popović, ambasador u Vašingtonu...“.
Medaković je bio samo jedan od onih koji su javno istupali i agresivno branili srpsku kapelu na Lovćenu. Od Crnogoraca to su bili: Mihailo Lalić, Petar Lubarda, Risto Stijović, Gligor Stanojević, uz veliki broj značajnih srpskih naučnika, umjetnika i književnika pa sve do slavnog doajena hrvatske literature Miroslava Кrleže.
MITOMANIJA I PONAVLJANJE ISTORIJE
Dolaskom Slobodana Miloševića na vlast, istorija kreće da se ponavlja. U želji da uspostavi kontrolu nad cijelom Jugoslavijom, prvo je smijenjemo crnogorsko rukovodstvo. Upravo ono koje je imalo snage reći istorijsko „ne“ SPC i srpskom nacionalizmu.
Dolaze novi, mladi kadrovi... A dolazi i mitropolit SPC u Crnoj Gori Moračanin Amfilohije Radović, sa potpuno istom platformom i snovima koje je imao njegov prethodnik Danilo Dajković. Uz mlade političare, i uslovno govoreći „mladog“ prvosveštenika, Crna Gora se okrenula protiv sebe.
U crnogorskim medijima, početkom devedestih, opet se otvara pitanje mauzoleja ali u uslovima potpuno drugačije konstelacije snaga nego što je to bilo sedamdesetih godina. SPC je sve glasnija, a počinje otvoreno da se lobira za rušenje Njagoševog mauzoleja i vraćanje kapele na Lovćen.
Godine 1989. Njagoševu nagradu dobio je Dobrica Ćosić, jedan od tvoraca novog srpskog nacionalizma iz druge polovine 20. vijeka.
Nakon preuzimanja nagrade na Cetinju, kazao je da novčani dio daje podršci rušenju mauzoleja i izgradnji prvobitne kapele na njegovom mjestu.
Ćosićeve riječi izazvale su nezadovoljstvo crnogorskih intelektualaca koji nijesu prihvatali niti odobravali platformu „Svi Srbi u jednoj državi“. Ipak, već tada je bilo jasno da za Crnu Goru stižu neka nova vremena...
U napetim mjesecima koji su prethodili raspadu Jugoslavije, stanovnici Cetinja i radnici lokalnih kulturnih institucija su organizovali neformalne Lovćenske straže kako bi spriječili eventualni vandalski napad na zgradu mauzoleja. Do takvog pokušaja, na sreću, nije došlo.
Mlado rukovodstvo sa početka devedesetih je išlo svojom putanjom, SPC svojom, bez da su im se putevi (javno) previše preklapali. Ipak, s obzirom na to da SPC u Crnoj Gori ima status države u državi, njeno jačanje i drsko širenje svetosavske politike samo je dobijalo na intenzitetu.
Višedecenijsko zatvaranje očiju novog crnogorskog rukovodstva stiglo je na naplatu. Izigravajući žrtvu, SPC atakuje, otima i posrbljava sve crnogorsko što joj se nađe na putu: naciju, jezik, crkvu. Uostalom, zato su 1918. i instalirani.
