Pišu: Božidar Proročić, stručni saradnik i Ana Uskoković, biolog
Želeći da pokažemo i prikažemo NP ,,Lovćen” i sa ovog naučnog polja posebno su nam pomogli kustosi istraživači Narodnog muzeja na Cetinju Goran Pajović i Čedomir Čedo Martinović uz podršku direktorice Dr Anastazije Miranović. Koristili smo dostupnu nam muzejsku kao i arhivsku građu i radove Čedomira Čeda Markovića nekadašnjeg direktora tadašnjeg (Zavoda za zaštitu spomenika kulture) a sada Uprave za zaštitu kulturnih dobara. Tragovi materijalnih nasljeđa mogu se zapaziti na pojedinim djelovima NP ,,Lovćen.” No kako ovakva istraživanja moraju biti zasnovana na određenim naučnim činjenicama i pretpostavkama, moramo poći od činjenice da geografske i geomorfološke karakteristike ali i klimatske i ekonomske su uticale na rani razvoj društvenih zajednica. Kako je Lovćen kao planina kroz istoriju imao vrlo oštru klimu i veliku nadmorsku visinu ali i brojne okapine, pećine, prirodne zaklone moguće je da je bio intresantan za prve paleolitske lovce. Svakako da na području Lovćena u vremenu mlađeg kamenog doba-neolita i starijeg kamenog doba-paleolita je Lovćen bio zanimljivo područje sa svim svojim osobenostima.
Za otkrivanje tragova materijalne kulture iz kasnjih perioda odnosno iz metalnog doba (eneolita, bronzanog i gvozdenog doba) na prostoru NP ,,Lovćen” postoji daleko više uslova. Mnogobrojna naučna saznanja da su na prelazu iz jednog u drugo metalno doba događale krupne promjene kako na ekonomskom tako i na društvenom planu što ostvalja duboke tragove i na ukupna kulturna zbivanja. Česta pomjeranja i sam razvoj ljudske civilizacije izazivaju krize jačeg ili srednjeg inteziteta u svim sferama. Pa tako ljudska civilizacija teži da gradi svoja skloništa na teško pristupačnim brežuljcima, prevojima gradeći jake pozide od kamena arheolozi ih nazivaju gradinska naseljaili gradine (primjer Krstačkog polja o čemu govore često pojedini toponimi). U blizini ovakvih naselja formiraju se nekropole sa oblicima grobova i načinom sahranjivanjakarakterističnim za pojedinu epohu. No bez obzira na razlike koje se uočavaju kod naselja u različitim epohama metalnog doba, kada se radi o našem područjumože se kao osnovni oblik uzeti gradinski tip naselja sa sahranjivanjem pod tumulima (tumuliili tumulusi su praistorijski nadgrobni spomenici sagrađeni od skupine kamena i zemlje. Riječ tumulus je latinskog porijekla u značenju malo brdo, a u raznim sredinama različito se nazivaju tumulus, Hügel, barrow, kurgan, mogila, gomila, humka), odnosno humkama ili gomilama kako ih narod naziva. Ovaj tip naselja i ovaj način sahranjivanja postaće u pojedinim područjima dominantan kroz čitav period metalnog doba. Posebno će se njihova dominantna uloga zapažati tokom starijeg gvozdenog doba.
Tumuli na području NP "Lovćen"
Tokom samog metalnog doba počinju i završavaju se brojni krupni procesi koji će na kraju dovesti do formiranja, izdiferenciranih naroda, od kojih su posebno za nas značajni Iliri, zapaženi su tragovi prisustva ljudskih zajednica na prostorima NP ,,Lovćen.” Radi se o više arheoloških lokaliteta i okamenjenih gomila koje se nalaze i sklopu Krstačkog polja (prim. aut. Svi arheološki lokaliteti i toponimi su autorima poznati. Međutim zbog zaštite arheoloških lokaliteta i uvažavanja prema kolegama iz Narodnog muzeja na Cetinju koristićemo samo termin Krstac to jest Krstačko polje). Tumuli takođe postoje na Ivanovim koritima, Cetinju, Ugnjima a moguće i na drugim lokalitetima u NP. Međutim pošto su ovakva istraživanja jako zahtjevna i skupa teško je dati neke preciznije podatke. Tumulske grobnica i gradinsko naselje poznate su na lokalitetu Krstac. Njih je prvi istraživao nažalost rano preminuli Vladimir Leković (Beograd, 1948 — Beograd, 1999) bio je srpski arheolog poznat po radu na mnogobrojnim nalazištima raznih perioda u Srbiji i Crnoj Gori, kao i novim teorijskim modelima. Ovaj istaknuti arheolog je obilazeći lokalitete sa mještanima u nekoliko vrtača u neposrednoj blizini prikupio znatnu količinu fragmenata keramičkih sudova. Na osnovu faktura i pretpostavljenih oblika sudova, Leković je prikupljene fragmente podijelio u dvije grupe- stariju kojoj pripadaju fragmenti keramike starijeg gvozdenog doba i mlađi sa fragmentima importovane keramike iz perioda helenizma. Vladimir Leković nije ulazio u dublju kulturnu i hronološku analizu prikupljenih fragmenata, ali ono što se iz njegovih crteža može zapaziti čini se govori da se zaista radi o keramici koja dijelom pripada starijem gvozdenom dobu. Prikazani fragmenti oboda sudova i drški u osnovnim karakteristikama odgovaraju keramici starijeg gvozdenog doba i javljaju se na gotovo svim lokalitetima ove epohe. Nekoliko fragmenata koje je Leković oredijelio u mlađu grupu navodeći da se radi o importonovanoj helenističkoj keramici, takođe ne treba dovoditi u sumnju. Naime radi se o nekoliko fragmenata oboda većih amfora koje su čest nalaz gradinskih naselja gotovo na čitavoj teritoriji Crne Gore. Neka gradinskanaselja su formirana u starije gvozdeno doba ili ranije nastavljaju da žive i tokom mlađeg gvozdenog doba pa i u vrijeme formiranja Ilirske države na ovim prostorima. Pojedine gradine se u ovo vrijeme posebno utvrđuju i na taj način postaju snažni centri koji se dugo odupiru rimskoj dominaciji. Stanovnici ovih gradinskih naselja (utvrđenja) veoma rano stupaju u kontakte sa grčkim trgovcima-kolonistima koji sprovode kolonizaciju Jadrana, te stoga ne treba da nas čudi pronalazaknekoliko fragmenata amfora. Mnoga druga arheološka otkrića publikovaćemo tokom rada.
Tumuli (kamene gomile) na području i obodu Krstačkog polja su visine iznad jednog metraa njihovi prečnici ne prelaze više od deset metara. Sve su nastale nabacivanjem krupnijeg i sitnijeg kamenja prikupljenog iz neposredne blizine. U grobnicama je sahranjivan po jedan ili višepokojnika i one predstavljaju grobne konstrukcije centralnog tipa. Što nam govori da su namijenjene za sahranjivanje pokojnika. Slične konstrukcije postoje i na drugim mjestima u Crnoj Gori ali i van nje. Porijeklo ovih grobnica (konstrukcija) u savremenoj arheloškoj nauci jedan dio arheologa ( dovodi sa prodorom nomadskih naroda, koji su šireći kurgan-kulturu ili kulturu jamnih grobova pod humkama tokom zadnje faze u razvoju eneolita pristigli na Balkansko poluostrvo i u centralnu Evropu. (Kurganska hipoteza kurgan, grobna humka ili tumul je hipoteza koju je 1956. godine predstavila Marija Gimbutas, u kojoj je kombinujući arheologiju i lingvistiku, odredila narode koji su govorili praindoevropski jezik i te kulture je nazvala kurganskim, po ruskoj riječi kurgan tumul.) Pored elemenata materijalne kulture određeni oblici oružja, oruđa, nakita i keramike uz specifičan način sahranjivanja i grobne konstrukcije predstavljaju ovu kulturu, Ovaj način sahranjivanja biće prisutan intezivno tokom bronzanog doba, u okvirima pojedinih kulturnih grupa, da bi tokom starijeg gvozdenog doba postao dominantan oblik sahranjivanja na gotovo svim prostorima đe su boravili Iliri.
Prvi podaci o uočenim tumulima (?)na padinama Lovćena i neposrednoj okolini sa nešto više podataka pruža slučajni nalaz između 1953- 1954. godine. Tada je prilikom pošumljavanja dijela Krstačkog polja pronađen određeni broj predmeta koji se čuva u Narodnom muzeju na Cetinju, sakupljene predmete je tipološki obradio mnogo godina kasnije određujući im njihovu kulturnu i hronološku determinaciju arheolog Vladimir Leković. Po tadašnjim zabilješkama mještani koji su učestvovali u pošumljavanju su predmete pronašli u grobnicama sa skeletnim ostacima. Tadašnjinalaz se satoji od: jednog kraćeg gvozdenog mača, četri fragmentovana gvozdena koplja, jednog gvozdenog krivog noža, dvije krstatste gvozdene sjekire, i pet bronzanih kalotastih dugmadi. Vladimir Leković je tada utvrdio tipološkom analizom je zaključio da su pronađeni predmeti okvirno mogu vezivati za starije gvozdeno doba, za takozvani period halštata, odnosno za vrijeme koje odgovara fazi Glasinac IV, najpoznatije i najbolje proučene kulturne grupe starijeg gvozdenog doba, u hronološkom vremenskom rasponu između 625-te i 500-te godine stare ere. Po Vladimiru Lekoviću raniju fazu u razvoju starijeg gvozdenog doba obilježenu kao Glasinac b između ostalog obilježavaju gvozdeni mačevi sa jabučicom u obliku šešira s aobostranim polukružnim proširenjem i drškom dvosjeklog sječiva po sredini. Ovi mačevi se zbog svojih specifičnih karakteristika nazvani ,,mačevi glasinačkog tipa.” Čini se vrlo mogućim da gvozdeni mač pronađen na Krstačkom polju pripada upravo ovom tipu oružja na što upućuje kako oblik drške tako i oblik sječiva. Isti arheolog je i krstaste sjekire sa područja Krstačkog polja smjestio u fazu Glasinac b odnosno i istufazu u koju su datovani i mačevi glasinačkog tipa. Svojevremeno je Rastko Vasić Naučnisavjetnik u Arheološkom institutu u Beogradu, koji je objavio u zemlji i inostranstvu više od 300 naučnih i stručnih radova i destak knjiga o protoistoriji Balkanskog poluostrva, koji je jedan od autora petog toma ,,Praistorija jugoslovenskih zemalja, Željezno doba” (1987), objasnio hronologiju gvozdenih krstastih sjekira sa EX-YU prostora đe se pominju i sjekire sa Njeguša. On među ovim sjekirama razaznaje dva osnovna tipa: stariji sa ravnim gornjim dijelom, i mlađisa proširenim kalotastim gornjim dijelom. Slična je situacija i sa gvozdenim kopljima nađenim na lokalitetu Krstac koje je Vladimir Leković datovao na osnovu oblika u fazu Glasinac IV c. Međutim bez obzira na osnovni oblik koji se proteže iz ranjih faza na ovim kopljima se zapažaju i određene specifičnosti koje moguće mogu da pomognu u njihovoj preciznoj dataciji. Kalotasta bronzana dugmad takođe su vezana za fazu Glasinac b sobzirom da čine sastavni dio pretpostavljene cjeline i da su u gotovo identičnim formama javljaju u obje faze Glasinca.
Izvještaj sa arheoloških rekognosciranja Njegoša
Arheološko rekognosciranje je početak terenskog arheološkog istraživanja i obuhvata pregled terena i bilježenje svih podataka koji ukazuju na mjesta gdjese mogu očekivati moguća nalazišta.Konfiguracija terena, detalji reljefa, pedološke osobine tla, kao i razlike koje se mogu primijetiti u vegetaciji ukazuju na mogućnost da su ljudi živjeli u toj oblasti u prošlim vremenima. Takođe se podaci dobijaju i tokom zemljoradničkih radova, kada se najčešće dolazi do slučajnih nalaza. U arheologiji se primjenjuju uz tradicionalne metode rekognosciranja terena i postupci koji uključuju metode i instrumente iz drugih oblasti. Pisani izvori, poput putopisa, hronika ili predanja, takođe su od velikog značaja.
Sa desna na lijevo: arheolog-kustos Čedomir-Čedo Martinović, Božidar Proročić i arheolog-kustos Goran Pajović; Foto: Privatna arhiva/Božidar ProročićZahvaljujući ljubaznosti uprave Narodnog muzeja imali smo mogućnost u uvid uIzvještaj kojeg susačinili: Mitra Cerović, mr arheolog, savjetnik–istraživač,Čedomir Martinović, arheolog-istraživač i Goran Pajović, arheolog istraživač oni u svom izvještaju kojeg mi samo prenosimo djelimično ističe se:
Tokom 2014. godine je predat arheologu- kustosu Čedomiru Martinoviću izvjestan broj predmeta iz rimskog perioda. Predmete su sačinjavali: osam bronzanih fibula, jedan bronzani prsten i četiri bronzana ukrasa. Predmete je predao Đorđije Radonjiim sa Njeguša , koji je 1980. godine predmete slučajno našao sa svojim prijateljem, prilikom sakupljanja kamena za izgradnju kuće. Predmeti su poklonjeni Narodnom muzeju CG. Nalaze je Čedomir Martinović predao Centru za konzervaciju i arheologiju Crne Gore 2017. godine na konzevaciju. Arheološki predmeti su uspješno konzervirani i danas se nalaze inventarisani u muzejskoj dokumentaciji Arheološkog muzeja CG (foto -1). Imajući u vidu slučajne nalaze rimskog materijala sa Njeguša, Arheološki muzej – organizaciona jedinica Narodnog muzeja Crne Gore, sačinio je Projekat: ,,Arheološka rekognosciranja lokaliteta na Njegušima 2018. godine.”
Cilj arheoloških rekognosciranja je prikupljanje arheoloških podataka, o podlovćenskom dijelu koji do sada nije arheološki istraživan i utoliko je značajnije naići na arheološke informacije koje bi pružile odgovarajuću sliku o rimskom periodu i mogućekretanjima u drugim periodima u ovom arealu.Programom zaštite i očuvanja za 2018. godinu, prihvaćen je projekat Narodnog muzeja Crne Gore: Arheološka rekognosciranja lokaliteta na Krscu 2018.godine. Nosilac posla: Ministarstvo kulture Realizator: JU Narodni muzej Crne Gore. Stručni tim Arheološkog muzeja CG (Mitra Cerović, mr arheolog, savjetnik- istraživač,Čedomir Martinović, arheolog-istraživači Goran Pajović, arheolog-istraživač, shodno članu 6Pravilnika o vrstama, uslovima i načinu vršenja istraživanja, vrstama i sadržini dokumentacije o istraživanjima i sadržaju Elaborata istraživanja i zaštite kulturnih dobara (,,Sl. list Crne Gore” br.41/11) vršili su arheološka rekognosciranja u području Njeguša u 2018 godini. Stručnitim otpočeoje arheološka rekognosciranja Njeguša u cilju preciznijeg određivanja prostora na kome su pronađeninavedeni arheološki predmeti. Stručni timarheologa Narodnog muzeja Crne Gore je u avgustu 2018. godine sa gospodinom ĐoriđjomRadonjićem obišao tje teren. Đorđije Radonjić nije sa preciznošću mogao da se sjeti tačne lokacije, posebno što se u kasnijem periodu vršilo pošumljavanje tog područja.Zbog narasle vegetacije odlučeno je da se nastavi sa rekognosciranjem u kasnijem jesenjem- zimskom periodu, kada sui najbolji uslovi za rekognosciranje. Stručni tim nastavio jerekognosciranje Njeguša u novembru-decembru, u periodu od 29.11-do 12.12.2018. godine radi: prostorne indentifikacije arheoloških nalazišta, otkrivanja novih arheoloških nalazišta, prikupljanja površinskih nalaza i preciznijeg određivanja hronološke pripadnosti. Tom prilikom strčni tim je obišao mnogobrojne lokalitete. Po kazivanju mještana ovog kraja, prilikom oranja na prostoru Njeguša se nailazilo na dosta fragmenata keramike, novčića, kao i na metalne predmeta. Neke predmete su dobili na uvid od mještana.
Zaključak
Arheološke i istorijske činjenice nam govore da su na području sadašnjeg NP ,,Lovćen” da su zajednice koje su tu boravile tokom starijeg gvozdenog doba pripadale Ilirima i da se tragovi njihovih kulturnih manifestacija vezuju za jedan širi i složenji kulturni kompleks koji zahvata određena područja Bosne, Crne Gore, Srbije, i Albanijunauci poznata kao Glasinačka kultura. Glasinačka kultura je najizrazitija grupa bronzanog i željeznog doba na području srednjeg i zapadnog Balkana, sa nizom lokalnih karakteristika. Kako je glasinačka visoravan na istoku Bosne i Hercegovine bila prvo i najznačajnije područje odakle je došao najveći dio do sada pronađenog arheološkog materijala, čitava ta kultura nosi naziv Glasinačka kultura. Osnovne karakteristike ove kulture su tumuli, čineći nekropole, grupirani oko gradina sa ostacima suhomeđa. I pored određenih indicija koje ukazuju na mogućnost da su kulturne manifestacije na prostoru NP ,,Lovćen” mogu pripisati brojnom i moćnom ilirskom plemenu Autarijatima (Autarijati, grčki: Αὐταριάται su bili lirsko pleme koje je doživjelo svoj uspon između VI i IV vijeka pne. O njihovom prisustvu u zapadnim i centralnim dijelovima Balkana postoje mnogi istorijski podaci, filološki nalazi i veliki broj tragova materijalne prirode. Istraživanja o Autarijatima i Glasinačkoj kulturi Glasinac, visoravan u opštini Sokolac iz starijeg željeznog doba započela su krajem XIX vijeka. Sveobuhvatnustudiju o Autarijatima napisao je istoričar Salmedin Mesihović, ipak je prihvatljivija ali i realnija teza da se radi o više manjih ilirskih plemana koja su nastanjivala ove prostore i koja su bila pod jakim kulturnim uticajem Autarijata, no kako na ovo pitanje konačni odgovor mogu samo dati arheolozi i istraživači iz ove oblasti to prepuštamo njima. Treba očekivati da će buduća obimnija arheološka istraživanja na području Njeguša nam dati brojne odgovore kako za stručnu tako i za naučnu javnost. Samim tim bi (a već i jeste) i NP ,,Lovćen” bio prepoznat i sa arheološkog aspekta proučavanja kulturne baštine davno prošlih epoha.
