Njegoševa odluka da 1845. godine izgradi kapelu na Lovćenu na Jezerskom vrhu (1.657 m. n. v.) i da se u njoj sahrani bila je isključivo lični čin i odraz njegovog života. Usamljeni i egoistični genije je želio da i nakon smrti bude izdvojen, sam i iznad svih. Taj postupak je bio u suprotnosti sa narodnim i crkvenim običajima. Kapela se nalazila se na Lovćenu koji je za Crnogorce bio mitska planina, crnogorski Olimp. Potom, Njegoš je kapelu posvetio svom prethodniku, mitropolitu i svetitelju Petru I Petroviću NJegošu tako da je bila i simbol veličine dinastije Petrović Njegoš. Nacionalna simbolika kapele je bila prisutna od početka, jer je Lovćen bio simbol crnogorske nezavisnosti i slobode. Kapela jedino nije imala vjersku funkciju, nije osveštana i nije bila u svojini Crnogorske pravoslavne crkve. Njegoš je tako sebi namijenio ulogu idola. Njegova odluka je prevazišla lični čin, i izazvala je jednu od najvećih kontroverzi u novijoj crnogorskoj istoriji.
Kapelu je oštetila austrougarska vojska 1916. godine, a Njegoševi zemni ostaci su bili smješteni u Cetinjskom manastiru. Nakon oslobođenja 1918. godine na Njegušima je samoinicijativno formiran Odbor za obnovu ove kapele, ali su vlasti Kraljevine SHS to spriječile. Inicijativu je preuzeo mitropolit Gavrilo Dožić. On se nalazio na čelu Mitropolije crnogorske (od 1929. godine Mitropolija crnogorsko-primorska, MCP) koja je bila u sklopu tek formirane Srpske pravoslavne crkve (SPC). SPC je smatrala da je Njegoš najveći srpski vladika, ideolog i književnik. Zato je željela da i Njegošev grob bude njen i u novoj kapeli, jer nad autentičnom kapelom nije imala pravo vlasništva. Zbog toga mitropolit Dožić nije prihvatio mišljenje Građevinske sekcije sa Cetinja 1921. godine koja je tvrdila da je izvodljiva restauracija Njegoševe kapele. Kralj Aleksandar I Karađorđević je mitropolitu Dožiću nakon razgovora krajem 1923. godine obećao da će finansirati izgradnju nove kapele. Nacionalni i dinastički interesi vladara Kraljevine SHS podudarali su se s interesima SPC. Kralj Aleksandar je želio da tako istakne dominaciju dinastije Karađorđević i Srbije nad dinastijom Petrović Njegoš i nad Crnom Gorom.
Ako bi Njegoš počivao u kapeli Karađorđevića, ovaj cilj bi se ostvario. Kralj Aleksandar se obratio hrvatskom vajaru Ivanu Meštroviću koji je izradio projekat Mauzoleja. Mauzolej je bio preskup i zbog toga je kralj Aleksandar odustao od toga. Pored toga i vrh SPC je bio protiv ove ideje jer su smatrali da rimokatolik ne može podići spomenik pravoslavnom mitropolitu i da Mauzolej ne odgovara Njegoševom duhu i zavještanju.
KARAĐORĐEVIĆI NIJESU HTJELI NJEGOŠEVU KAPELU
Odbor za prenos Njegoševih kostiju je odlučio da gradi novu kapelu 1924. godine. Kralj Aleksandar je prihvatio da bude ktitor, a za glavnog izvođača radova odabran je arhitekta Nikolaj Krasnov, ruski emigrant. I on je utvrdio da je moguće sačuvati osnovne konture Njegoševe kapele, ali nalogodavci to nijesu prihvatili zbog političkih motiva. Zato je urađen projekat za novu kapelu, koja je građena od jula do septembra 1925. godine. Kapela je urađena na novoj mikrolokaciji, a po spoljnim i unutrašnjim karakteristikama bila je drugačija od Njegoševe kapele. Najveće razlika je bio ktitorski zapis na ulazu kapele, i po tome što ona nije bila posvećena Sv. Petru Cetinjskom nego Sv. Đorđu, krsnoj slavi Karađorđevića. Takođe, kralj Aleksandar je kapelu podigao u čast rođenja svog sina i prestolonasljednika Petra. Kapelu je osveštao mitropolit Dožić.
Prilikom svečanog prenosa Njegoševih posmrtnih ostataka u novu kapelu 21. septembra 1925. godine, kralj Aleksandar je naveo nacionalnu simboliku tog čina. Izjavio je: „Nad grobom Njegoševim, danas je kamen sa Venčaca, na domaku Karađorđeve Topole i pod njime će lako ležati vladika Rade“. Da to nije bila autentična Njegoševa kapela potvrdio je kralj Aleksandar koji je na kraju svečanosti mitropolitu Dožiću rekao: „Visokopreosvešteni, predajem Vam u amanet moju zadužbinu i kosti slavnog Njegoša da ih dalje čuvate“.
Nova kapela je bila zadužbina kralja Aleksandra u kojoj je sahranjen Njegoš, a čuvar nove kapele je bila SPC. Time su bitno izmijenjeni Njegošev zavjet i smisao Njegoševe kapele. To je urađeno vješto jer je nova kapela po lokaciji i po izgledu podsjećala na Njegoševu. Zato je SPC vješto propagirala da je to u stvari obnovljena Njegoševa kapela. Osim što je građevina bila drugačija i njena suština je bila bitno drugačija. Nije ispoštovana Njegoševa volja, jer Njegoš kapelu nije podigao za SPC, niti je smatrao da SPC treba da bude čuvar njegove kapele.
SIMBOL IDEOLOŠKOG PROGRAMA
Nakon što su Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija 1945. godine zbrisali sve političke i ideološke koncepcije dinastije Karađorđević, jedini preživjeli simbol tih koncepcija bila je kapela sagrađena 1925. godine. Njen čuvar je bila SPC, odnosno MCP. Nova crnogorska i socijalistička vlast je bila svjesna da je kapela na Lovćenu simbol ideološkog i nacionalnog programa dinastije Karađorđević i SPC i da je to protivno ne samo Njegoševom zavještanju, nego i crnogorskoj nacionalnoj i državnoj emancipaciji. Očuvati ovu kapelu značilo je i ostaviti najveći simbol prethodnog sistema i očuvati nadu srpskom nacionalizmu i SPC da će opet zavladati Crnom Gorom.
Zato je crnogorska vlast odlučila da ukloni kapelu i da umjesto nje podigne adekvatan spomenik Njegošu. Olakšavajuća okolnost je bila činjenica da je SPC bila zadužena za čuvanje kapele, dok je u pravno-imovinskom smislu ona od 1925. do 1946. bila u vlasništvu opštine grada Cetinja, a od 1946. do 1956. u svojini Skupštine opštine Cetinje, kada je prešla pod nadležnost Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Crne Gore.
S obzirom na to da nije bilo moguće povratiti Njegoševu autentičnu kapelu, crnogorska vlada se povodom obilježavanja stogodišnjice Njegoševe smrti 1951. godine obratila Ivanu Meštroviću da izradi Mauzolej na Lovćenu. On je prihvatio i uradio je projekt. Radovi su počeli 1952. godine, a 1957. i 1958. godine na Cetinje su dopremljene komponente Mauzoleja (Njegoševa bista i karijatide). Paralelno su se izvodili i radovi na podnožju i vrhu Lovćena kako bi Mauzolej bio otvoren za jubilej 1963. godine (150 godina od Njegoševog rođenja). Iako je nesumnjivo bila protiv tog projekta, SPC odnosno MCP tada nije imala političke snage da se ovome odupre. Mitropolit crnogorsko-primorski Arsenije Bradvarević je tada bio u zatvoru jer je 1954. godine osuđen na 11 godina i šest mjeseci zbog političke djelatnosti protiv socijalističkog sistema.
FINANSIJSKI PA POLITIČKI PROBLEMI
Projekat izgradnje se sporo realizovao zbog nedostatka oko 300 miliona dinara. Zato su 1962. godine obustavljeni radovi. Kada je crnogorska vlada napravila finansijsku projekciju 1965. godine potrebna sredstva za Mauzolej su narasla na 700 miliona dinara, što je opet dovelo do odlaganja. No, i politički razlozi su bili uticajni. Nije se radilo samo o tome da li Njegošu kao mjestu počivanja više pristoji kapela ili Mauzolej, da li Mauzolej odgovara estetskim i umjetničkim kriterijumima i da li se se time krši Njegošev zavjet ili ispunjava dug crnogorskih generacija prema ovom velikanu, već se radilo prije svega o simbolici i značaju Njegoša u nacionalnim koncepcijama. Kapela koju je sagradio kralj Aleksandar bila je simbol srpske nacije, a Mauzolej je trebalo da bude simbol obnovljene crnogorske državnosti, nacionalne ravnopravnosti i prava Crne Gore da odlučuje o svojoj najvećoj istorijskoj ličnosti. Zato je ovo pitanje imalo najveći nacionalni značaj, i zbog toga je u Crnoj Gori bilo velike podijeljenosti.
Ovo je dovelo do preispitivanja projekta, pa je crnogorska vlast 1963. godine formirala Komisiju za reorganizaciju muzeja na Cetinju. Ova Komisija je u martu 1966. godine jednoglasno zaključila da treba predložiti da se na Lovćenu ne podiže Mauzolej. Komisija je predložila da se postavi na Cetinju, kao i da bi trebalo ispitati mogućnost restauracije prvobitnog oblika kapele koji je imala prije 1925. godine. Crnogorska vlast nije prihvatila mišljenja ove Komisije, pa je projekat izgradnje bio aktivan, što je dovelo i do pojačane aktivnosti SPC u Crnoj Gori. Za razliku od 50-ih kada je bila na političkoj margini, SPC je sredinom 60-ih, koristeći nacionalnu i ekonomsku krizu u Jugoslaviji, otvoreno zakoračila u sferu politike. U tome je do izražaja došla njena nacionalna politika.
GODINA 1968. I SAMOSVIJEST
Od 1968. godine i dolaska novog partijskog i republičkog rukovodstva koje je predvodio Veselin Đuranović, predsjednik Centralnog komiteta Saveza komunista (CKSK) Crne Gore, počeo je rad na snažnijem nacionalnom afirmisanju Crne Gore. U sklopu ove nacionalne politike istaknuto je i pitanje nastavka izgradnje Mauzoleja na Lovćenu. Za crnogorsku vlast je ovo bilo isključivo političko pitanje, a Đuranović je smatrao da bi bila najveća politička glupost ako bi se odustalo od gradnje. Podsjetio je da to nije Njegoševa kapela, kako je tvrdila SPC, već kapela kralja Aleksandra i da ona nema nikakvu umjetničku vrijednost.
Crnogorska vlast je o ovom pitanju definitivnu odluku donijela 1968. godine kada je određeno da se izgradi Mauzolej, a za realizaciju projekta je zadužena Skupština opštine (SO) Cetinje.
Mauzolej je svečano otvoren 27. jula 1974. godine. Tome su prisustvovali neki od najznačajnijih predstavnika Jugoslavije, svih republika i pokrajina. Predsjednik Predsjedništva SR Crne Gore Veljko Milatović je u svečanom govoru istakao da se treba boriti protiv svih romantičarskih, pravoslavnih i građanskih tumačenja Njegoševog djela, i da Njegoša treba gledati kroz savremeni kontekst, odnosno kroz borbu za slobodnu Crnu Goru u socijalističkoj zajednici ravnopravnih naroda i narodnosti Jugoslavije.
(Skraćena verzija teksta objavljenog u MATICI, br. 69, proljeće 2017. godine, www.maticacrnogorska.me)
