Da je kojim slučajem 14. jul 1941. godine bio neradni dan, danas bismo ustanak crnogorskoga naroda protiv talijanske okupacije slavili na isti dan kad Francuzi obilježavaju pad Bastilje. Kako navodi istoričar Radoje Pajović, upravo je i crnogorsko ustaničko vođstvo iz redova KPJ tih ljetnih dana koji će promijeniti Crnu Goru razmatralo da svoje akcije otpočne na neki slavni datum, a dan početka francuske „buržoaske“ revolucije zbog svoje simbolike činio se idealnim. Međutim, 14. jul te godine padao je u poneđeljak, što je značilo da talijanska vojska ne odmara i da je na redovnim i pripravnim dužnostima te bi efekat iznenađenja bio znatno manjeg obima. Zato je odlučeno da to ipak bude neđelja – 13. jul. Mistifaktori datumskih simbolika u ovoj odluci zasigurno bi našli udio proviđenja budući da se najsvjetliji crnogorski datum u XX vijeku poklopio s danom međunarodnoga prihvatanja crnogorske nezavisnosti na Berlinskome kongresu. Pošto nijesmo skloni mistifikacijama, zaključićemo da je odluka velikih sila u Berlinu 1878. te pragmatična odluka o datumu podizanja ustanka koju je primordijarno motivisala vojna taktika 1941. godine, učinile da u današnjoj, obnovljenoj i nezavisnoj Crnoj Gori na 13. jul gledamo kao na jedan od najvažnijih datuma u crnogorskoj istoriji.
No Trinaestojulski ustanak zasigurno nije samo važan za Crnu Goru. On je jednako važan i za jugoslovensku i za evropsku istoriju Drugoga svjetskoga rata. Ne zbog svog vojničkog značaja jer je brzo i krvavo ugušen, koliko zbog njegove simbolike – da najmanji od svih evropskih naroda udari na jednu od članica nacifašističke osovine koja je progutala cijelu kontinentalnu Evropu.
U Atlasu Drugoga svjetskog rata nalazimo da su njemačke jedinice do sredine jula 1941. godine već bile oko 600 km duboko u teritoriji SSSR-a, sve do tačke Vitebsk u današnjoj Bjelorusiji. Iako su neki veliki ljudi poput Žan Pol Sartra ili Fransoa Miterana rekli po nekolike lapidarne rečenice o ovome događaju i time crnogorskome narodu izrazili veliko poštovanje, ni evropska ni jugoslovenska istoriografija nijesu Trinaestojulskome ustanku davali mjesto koje zaslužuje. Pošto je poslije rata Crna Gora bila dio nove, komunističke Jugoslavije, evropska istoriografija Narodnooslobodilačkome pokretu nije pridavala značaj koji je davala nekomunističkim ili manje komunistički obojenim pokretima otpora koji su se razvijali u Zapadnoj Evropi.
Interesantno je zapaziti da u svim značajnijim enciklopedijama na engleskome jeziku nema pomena o Trinaestojulskome ustanku u Crnoj Gori, ali se zato Varšavski ustanak nekomunističke poljske Armije Krajove predvođene Borom Komorovskim nalazi u gotovo svakoj. S druge strane, jugoslovenska istoriografija imala je unutrašnje, političke razloge zbog kojih ovaj događaj nije bitnije isticala u istoriji narodnooslobodilačke borbe, tačnije, zašto mu je uzela mjesto koje mu pripada.
To pitanje detaljno je u crnogorskoj istoriografiji problematizovao istoričar Đuro Vujović. Po njegovom mišljenju, u novoformiranoj Titovoj Jugoslaviji đe je pobijedila politika ravnoteže među republikama morala se poštovati i „ravnoteža doprinosa“ svih jugoslovenskih naroda pobjedi nad fašizmom. Zato se desio slučaj da je za datum početka ustanka jugoslovenskih naroda uziman sedmi a ne trinaesti jul, iako se ta dva događaja nikako ne mogu porediti. U prvom je Žikica Jovanović Španac ispred jedne kafane u Beloj Crkvi ubio dva srpska žandara, dok je u drugom kroz nekoliko dana od početka ustanka učešća u borbi uzelo 32.000 ljudi koji su izbačili iz stroja oko 4.800 talijanskih vojnika. Ubistvo dva žandara nije se pretvorilo u opštenarodni ustanak u Srbiji, već su se veće borbe na njenoj teritoriji počele voditi u drugoj polovini ljeta i početkom jeseni iste godine. Štoviše, CK KPJ u svome proglasu od 25. jula 1941. godine pozivao je srpski narod na ustanak po ugledu na Crnogorce: „Na ustanak srpski narode! Ugledaj se na crnogorski narod koji je ustao da zbaci okupatorski jaram italijanskih fašista.“
CK SKOJ pozivao je avgusta 1941. godine jugoslovensku omladinu da se svojom borbenošću ugleda na borbenost sovjetske i crnogorske omladine. Crnogorcima je iz ruku uzeta i Prva neprijateljska ofanziva. Kao što je poznato, već jula 1941. godine Talijani su pokrenuli veliki napad na ustanike dovlačenjem jedinica stacioniranih u Albaniji, a ukupan broj angažovanih vojnika za gušenje ustanka kretao se između 100.000 i 150.000. Kako je primijetio istoričar Vujović, „još odmah poslije rata neprijateljske ofanzive su počele da se razvrstavaju i proučavaju po principu događanja oko Vrhovnog štaba NOV i POJ kao prioritetnih i najvažnijih.“ Ilustracije radi – u uništenju Užičke republike koja je kao slobodna teritorija svakako nastala kasnije od slobodne teritorije koju su formirali ustanici u Crnoj Gori, učestvovalo je oko 80.000 vojnika, ali se i pored toga taj manevar okupatora počeo proučavati kao Prva neprijateljska ofanziva.
Najupečatljiviji dokaz relativizacije 13. jula u poslijeratnoj Jugoslaviji koji navodi Đuro Vujović svakako je slučaj s proglasom CK KPJ iz jeseni 1941. godine povodom 7. novembra kada je obilježeno dvadeset četiri godine od crvenoga oktobra. U tome proglasu navedeno je: „Crnogorski narode! Ti si se prvi podigao na oružani utanak, kada te je pozvala KPJ. Ni kaznene ekspedicije fašističkih lešinara, ni popaljena sela, ni nevine žrtve koje su pale od ubilačke okupatorske ruke nisu mogle slomiti tvoj borbeni duh, tvoju čvrstu rešenost da se i dalje boriš protiv mrskog okupatora do svog konačnog oslobođenja. Istraj, crnogorski narode, u toj teškoj borbi, zajedno sa drugim narodima Jugoslavije“. Ali, kad je ovaj proglas poslije rata štampan u sklopu Titovih cjelokupnih djela, dio koji se odnosi na ustanak crnogorskoga naroda izostavljen je iz njega.
Zato je važno vraćati se narativima o Trinaestome julu iz dana kad je ustanak podignut. U tadašnjoj evropskoj štampi i propagandi svi važniji mediji pisali su o pregnuću Crnogoraca da se suprotstave znatno nadmoćnijoj sili. Pošto se u literaturi veoma često navode ti odjeci crnogorskoga ustanka, za ovaj tekst odabrali smo dio koji je sažeto u svojoj studiji o ustanku zapisao Milija Stanišić, koji je ujedno Trinaestojulski ustanak prvi okarakterisao kao jedinstven fenomen Drugoga svjetskoga rata. On kaže: „Glas o Trinaestojulskom ustanku, čim je planuo, odjeknuo je kao prvorazredna senzacija i razletio se širom svijeta.
Radio-Moskva je 16. jula 1941. emitovala prilog pod naslovom 'Crnogorci nikada neće biti robovi', a moskovska 'Pravda' je u broju od 20. jula 1941. objavila članak 'Crnogorski narod se bori protiv fašizma'. U Moskvi je 10. i 11. avgusta održan Prvi sveslovenski miting, kao manifestacija borbenog jedinstva slovenskih naroda: na njemu je u ime Crne Gore govorio Radule Stijenski Marković, sinovac čuvenog crnogorskog i jugoslovenskog revolucionara dr Vukašina Markovića. O crnogorskom ustanku objavili su informaciju londonski 'Tajms' i 'Njujork Tajms'. A čuveni francuski filozof i književnik Žan Pol Sartr, aktivista francuskog Pokreta otpora, izjavio je poslije Drugog svjetskog rata da je Trinaestojulski ustanak 'veličanstven događaj evropske istorije dvadesetog vijeka'. Ustanak je snažno odjeknuo na cijelom jugoslovenskom prostoru. Tito je s nestrpljenjem očekivao vijesti iz Crne Gore, jer je Mitar Bakić, član Vojne komisije Centralnog komiteta, došao kod njega iz Crne Gore na referisanje oko nedjelju dana uoči Trinaestojulskog ustanka – i tada mu je, uz prisustvo Ivana Milutinovića, saopštio da se u Crnoj Gori može ići na opštenarodni ustanak. Kako je radosno u Vrhovnom rukovodstvu primljena vijest o crnogorskom ustanku vidi se iz dnevnika Vladimira Dedijera, koji je pod datumom 18. juli 1941. zapisao u Beogradu: 'Danas smo Lola Ribar i ja izdali vanredan broj 'Radio pregleda' u čast Crnogoraca koji su se digli na oružje. Stigla je vest da je skoro čitava Crna Gora slobodna.'” Ovome samo treba dodati nekolike rečenice iz teksta o Crnogorcima iz moskovske Pravde: „Bezočan i varvarski napad na Sovjetski Savez od strane njemačkih fašističkih bandita izazvao je buru negodovanja u širokim slojevima crnogorskog naroda. Crnogorski narod, koji je uvijek sebe smatrao krvno vezanim sa ruskim narodom, već je odgovorio na opaku agresiju njemačkog fašizma pojačanjem svoje nepomirljive borbe protiv inostranih zavojevača.“
Ovaj najslavniji momenat crnogorskoga oružja bio je vidno praćen i od strane Saveznika, ali i od strane sila Osovine koje su se pobojavale da se ustanički plamen ne raširi Balkanom. Nikada prije i nikada poslije crnogorski narod i Crna Gora nijesu bile važnije svijetu, makar i ovako simbolično, propagandno. Ali to nije bilo koji trenutak – to je nejneizvjesniji rat u ljudskoj istoriji u kome su se borile progresivne i humanističke ideje slobode protiv ideologije uništenja i Holokausta. Crnogorski ustanak 13. jula nije zapalio Evropu, crnogorski narod kažnjen je zbog svoje avanture. Ustanak će umnogome determinisati dalje tokove rata na crnogorskome tlu koji će Crnu Goru koštati oko 10% njezina stanovništva. Upravo zbog toga je važno da stalno podśećamo na značaj Trinaestojulskoga ustanka i njegove tekovine koje su se slavile 1945. godine. Zato je neophodno da, koliko gođ to bilo teško zbog naše „nebitnosti“ u globalnim razmjerama i deficitom „samopromocije“, evropsku i širu naučnu javnost napominjemo o ustanku crnogorskoga naroda protiv fašizma i doprinosu crnogorskoga naroda sveukupnoj borbi Saveznika. Kad se izračunaju statistike učešća Crnogoraca u svim tijelima Narodnooslobilačke borbe, dobijaju se fascinantni podaci budući da je u odnosu na broj stanovnika Crna Gora po svakome parametru iza sebe ostavila svaku jugoslovensku republiku. Isti je slučaj i sa brojem poginulih.
