Razgovaramo o raznim stvarima, mahom onima koje pritiskaju našu crnogorsku stvarnost. Takosmo se i planetarnog uspona religije, neshvatljivog i u nesaglasju sa razvojem ljudskih saznanja u fundamentalnim pitanjima čovječjeg postojanja i svijeta u kojem egzistira. Moja domaćica me podsjeti na gotovo nestvarno beskonfliktan prelazak tradicionalno višebožačkih naroda u monoteističku religiju, svojstvenu jednom sasvim drugom filozofsko-religijskom prostoru. Sama pomisao na takvo nešto u današnje vrijeme, ali u suprotnom smjeru, tu činjenicu mi je činila još mističnijom. Riješih, nakon našeg razgovora, da se malo temeljitije pozabavim time. Rezultat toga su činjenice koje sam uspio sakupiti i upotpuniti svoje predznanje o nastanku monoteističke religije na području i kulturnom prostoru kojem pripadamo. Činjenice koje želim da podijelim sa čitaocima ovog teksta..
Indoevropski „kulturni krug“: Mi pripadamo indoevropskim narodima. Pod Indoevropljanima podrazumijevamo ljude iz raznih zemalja i kultura koji govore indoevropske jezike. Takvi su svi evropski jezici izuzev finsko-ugarskih jezika (laponski, finski, estonski i mađarski) i baskijskog. Većina indijskih i iranskih jezika takođe pripada indoevropskoj porodici jezika. Praindoevropljani su, neđe prije oko 4.000 godina, živjeli u oblastima oko Crnog mora i Kaspijskog jezera, odakle su se, velikim seobama, kretali na jugoistok ka Iranu i Indiji, na jugozapad ka Grčkoj, Italiji i Španiji, na zapad kroz srednju Evropu do Francuske i Engleske, na sjeverozapad do Skandinavije i na sjever do istočne Evrope i Rusije. Đe god su Indoevropljani dospjeli, pomiješali su se sa predindoevropskim kulturama, ali su i indoevropska religija i indoevropski jezik preovladali u tom procesu. Stare indijske Vede, grčka filozofija napisani su na srodnim jezicima, a uz srodan jezik obično idu i srodne misli (indoevropski „kulturni krug“). Tipična zajednička crta je da su svijet doživljavali kao sukobljenost u kojoj dobre sile i zle sile stoje jedna naspram druge, međusobno nepomirljive. Indoevropljani su zato rado pokušavali da „vide“ što će se zbiti sa svijetom. Tako da možemo slobodno reći da uopšte nije slučajno što je grčka filozofija nastala upravo na indoevropskom tlu. I indijska i grčka mitologija imaju jasne elemente filozofskog ili „špekulativnog“ razmatranja.
Semitska osnova judaizma, hrišćanstva i islama: Kako se ovaj tekst bavi činjenicom da je iz jedne druge kulture došao uticaj na indoevropsku kulturu i u značajnoj mjeri je izmijenio, to ćemo se pozabaviti osnovnim informacijama o toj kulturi, praveći paralelu između nje i indoevropske kulturne tradicije. Naravno, govorimo o Semitima, koji potiču sa Arabijskog poluostrva, a kasnije su se širili u razne krajeve svijeta. Sve tri zapadne religije, judaizam, hrišćanstvo i islam, imaju zajedničku semitsku osnovu. I sveta knjiga muslimana Kuran i Stari zavjet su napisani na srodnom semitskom jeziku. Semitska istorija i semitska religija su se najviše udaljile od svojih korijena preko hrišćanstva, a najdalje doprijela širenjem islama. Sa hrišćanstvom su stvari nešto komplikovanije iako ima semitsku osnovu, s obzirom da je Novi zavjet napisan na grčkom jeziku i da je u perodu oblikovanja hrišćanske teologije i vjeronauke na njih imala veliki uticaj helenistička filozofija i grčki i latinski jezik.
Već smo rekli da je u indoevropskoj kulturi bilo svojstveno vjerovanje u različite bogove. Podjednako je očigledno da je u semitskoj kulturi postojao samo jedan bog. Osnovna misao kako judaizma, tako i hrišćanstva i islama jeste da postoji samo jedan bog.
Takođe smo govorili i o tome da je za Indoevropljane karakterističan pogled na svijet kao sukobljenost sila dobra i zla, da su istoriju posmatrali kroz njeno ciklično ponavljanje. Nasuprot tome, Semiti su imali linearno shvatanje istorije, odnosno gledali su na istoriju kao na pravu liniju, đe je Bog u jednom trenutku stvorio svijet i od tada počinje istorija. Ali jednom će se istorija završiti, i to na “sudnji dan”, kada će Bog presuditi i živima i mrtvima. Zajednička crta za sve zapadne religije je uloga istorije, miješanje Boga u istoriju, da istorija postoji samo zato da bi Bog izvršio svoju volju. Kao što je jednom odveo Abrahama u “obećanu zemlju”, tako i život ljudi vodi kroz istoriju do “sudnjeg dana”. Tada će sve zlo u svijetu biti uništeno. Zbog tako postavljene uloge Boga u istoriji, Semiti su bili obuzeti pisanjem istorije, a i istorija je bila u samom jezgru svetih spisa.
Osnove spoznaje - čulo vida u Indoevropljana i čulo sluha u Semita: Za Indoevropljane je bilo svojstveno postizanje “uvida” u svijet i pojave koje su ih okruživale. Može se jasno uočiti međusobna povezanost u mnogim indoevropskim jezicima između riječi “uvid” i “znanje”. Na sanskritskom se znanje kaže vydia. Isti je korijen za riječ mudrost u grčkom, latinskom, engleskom, njemačkom i drugim jezicima. Može se, u jednom opštem kontekstu, izreći da je čulo vida za Indoevropljane bilo najvažnije čulo. Nasuprot tome, vrlo je uočljiva važnost čula sluha na semitskom području. Nije slučajno što staro jevrejsko vjeruju počinje riječima “Čuj, Izraele!”. U Starom zavjetu možemo pročitati kako su ljudi “čuli” Božju riječ, a jevrejski proroci rado počinju svoje propovjedi formulom “Tako kaže Jahve (Bog)”. I u hrišćanstvu se stavlja težište na to da “čujemo” Božju riječ. Prije svega su jevrejska, hrišćanska i muslimanska bogoslužba označene glasnim čitanjem ili izgovaranjem. I nije u pitanju samo formalna razlika, već je u pitanju fundamentalni odnos prema svijetu. To odgovara gore navedenom da nije slučajno grčka filozofija nastala upravo na indoevropskom tlu.
U indoevropskoj tradiciji je oduvijek bilo pravljenje slika i figura svojih božanstava, dok je kod Semita bilo zabranjeno pravljenje bilo kakvih slika, a kamoli figura Boga ili onoga što je sveto. I u Starom zavjetu piše da ljudi ne treba sebi da prave slike Boga. To i danas važi u islamu i judaizmu. U islamu postoji čak opšte neraspoloženje prema fotografisanju i likovnim umjetnostima, jer je nezamislivo da čovjek konkuriše Bogu u “stvaranju”.
U hinduizmu i budizmu se nerijetko stavlja težište na to da je božansko prisutno u svemu (panteizam) i da ljudi mogu postići sjedinjenje sa Bogom kroz vjerski uvid. Meditacijom. Na istoku su zato pasivnost i povučenost vjerski ideal. U mnogim indoevropskim kulturama jedna od osnova je bila vjera u selidbu duše. Dočim je, kod religija nastalih na semitskom području, postavljen jaz između Boga i “svijeta koji je stvorio”, a cilj nije biti spašen od selidbe duše, već biti spašen od grijeha i krivice. Vjerski život je više označen molitvom, propovjedi i čitanjem spisa, nego udubljivanjem u sebe i meditacijom.
I nakon sabiranja novih saznanja i uobličavanja sa postojećim, nadalje nijesam stekao ništa bolju sliku otkud se jedna tradicija, uključujući i vrlo razvijenu svijest i kulturu (helenska filozofija), podredila uticaju umnogome različite tradicije i kulture. Ono što mi se čini i dalje tužnim jeste da se sve tri religije proistekle iz istog semitskog područja i tradicije, kroz čitavu istoriju, sukobljavaju oko prava nad jednim gradom u kojem sve tri religije imaju svoje važne objekte, i međusobno se ubijaju. Umjesto da Jerusalem, o njemu je riječ, bude simbol onoga što propovjedaju sve tri religije.
Slobodan Jovanović
