- Vrijeme suverene Crne Gore, presudno je za uobličavanje crnogorsko-srpskih nacionalnih identiteta, i oni će se tokom ove decenije, ukoliko ne bude krupnijih političko-bezbjedonosnih izazova, ustaliti, očekuje dr Živko Andrijašević.
On je mišljenja da će crnogorska nacija “ići dobrim putem” ukoliko dominantno bude zasnovana na državnoj tradiciji i kulturnom stvaralaštvu moderne Crne Gore, a ne na srednjovjekovnom ili petrovićevskom nasljeđu. “S druge strane, srpska nacija u Crnoj Gori svoje utemeljenje dominantno traži u tradicionalnim istoricističkim modelima, mitologiji, arhaičnim političkim idejama, a Crkvu smatra svojom krovnom institucijom”, kaže Andrijašević.
Sagovornik Portala Analitika smatra da je opravdano interesovanje u susret popisu u Crnoj Gori, jer će popis - kako kaže - pokazati što je dominantan pravac u identitetskom oblikovanju Crne Gore. Andrijašević očekuje i da će popis u aprilu ove godine pokazati promjene u nacionalnoj strukturi Crne Gore, ali ne želi da precizira u kojem pravcu.
- Ako se služimo istorijskim analogijama, onda je logično očekivati promjene u nacionalnoj strukturi Crne Gore, tim prije što su na posljednjem popisu te promjene bile drastičnije nego ikada prije. Ali, istoričar ne može na osnovu analogija donositi bilo kakve valjane zaključke, niti može iznositi utemeljene pretpostavke samo na osnovu iskustva iz prošlosti. Uostalom, to i nije metod istoričara. Moje zanimanje za ovu problematiku, o čemu sam pisao u tekstu objavljenom upravo na Portalu Analitika, “Porozna nacija”, odnosilo se na analizu pojave koja se već desila, a to je – drastičan pad pripadnika crnogorske nacije.
ANALITIKA: Da li se možete složiti sa stavom da nacionalno osjećanje Crnogoraca crpi svoje izvorište u državotvornom elementu, dok je srpsko nacionalno osjećanje vezano za religijski, pravoslavni faktor? Da li su ova dva elementa - kada govorimo o Crnoj Gori i „crnogorskoj poroznoj naciji“- neminovno u nekoj vrsti međusobne kontroverze, da ne kažemo sukoba?
ANDRIJAŠEVIĆ: Glavni izvor suprotnosti između crnogorske i srpske nacije u Crnoj Gori je u suprotstavljenosti političkih ideja sa kojima se ove nacije identifikuju. Najjednostavnije rečeno: osnovna politička ideja na kojoj je utemeljena crnogorska nacija je – nezavisna crnogorska država. Srbin u Crnoj Gori ima drugu političku ideju – zajednička država sa Srbijom, ili u najboljem slučaju – svesrpsko ujedinjenje. Shodno tome, čim Srbin u Crnoj Gori iskaže svoje opredjeljenje za crnogorsku državnu nezavisnost, nestaje najvažniji razlog njegovog sporenja sa Crnogorcima, a čim Crnogorac iskaže svoju naklonost prema svesrpskom državnom zajedništvu, Srbi iz Crne Gore doživljavaju ga kao sebi bliskog.
Vrijeme koje živimo, vrijeme suverene Crne Gore, presudno je za uobličavanje crnogorsko-srpskih nacionalnih identiteta i smatram da će se tokom ove decenije, ukoliko ne bude krupnijih političko-bezbjedonosnih izazova, oni ustaliti.
Crnogorska nacija treba da ima svoje najvažnije utemeljenje u državnoj tradiciji i kulturnom stvaralaštvu moderne Crne Gore, i ukoliko bude dominantno zasnovana na tom -, a ne srednjovjekovnom ili petrovićevskom nasljeđu, ona će ići dobrim putem. S druge strane, srpska nacija u Crnoj Gori svoje utemeljenje dominantno traži u tradicionalnim istoricističkim modelima, mitologiji, arhaičnim političkim idejama, i uz sve to, Crkvu smatra svojom “krovnom institucijom”. Taj pravac, prema mom mišljenju, nije dobar. Za Crnu Goru bi najbolje bilo kada bi i jedna i druga nacija svoja izvorišta nalazili u nasljeđu moderne Crne Gore, urbanoj kulturi, principima otvorenog društva. Tako bismo društvene i političke konflikte sveli na najmanju moguću mjeru. Lijepo bi bilo kada bi, recimo, jedan srpski pisac iz Crne Gore dobio nagradu “Meša Selimović” ili “Ninovu nagradu”, jer bi to bio dobar znak, znak da u Crnoj Gori, u okviru ove nacije, stasava jedno novo mišljenje.
ANALITIKA: Da li je Crna Gora ikada imala preciznu i jasnu državotvornu politiku, sa jasnim spoljnopoltičkim ciljevima, kao što je Srbija imala još od Garašaninovog Načertanija, 1844, ili Memoranduma SANU, koji su, po mnogima, zacrtani ciljevi budućeg rata na prostoru ex-YU? Naravno, pri tom ne mislim na ciljeve koji bi imali hegemonističke konotacije, kakve imaju oba pomenuta dokumenta.
ANDRIJAŠEVIĆ: Crna Gora je u vrijeme državne nezavisnosti imala preciznu i jasnu državotvornu politiku, s tim što njena državotvorna politika nije bila ista u vrijeme knjaza Danila i u vrijeme kralja Nikole. Državotvorna politika knjaza Danila prevashodno je služila interesima Crne Gore, a državotvorna politika kralja Nikole, nažalost, više njegovim megalomanskim dinastičkim aspiracijama. Takva opredjeljenja u državnoj politici, presudno su uticala na formiranje nacionalnog identiteta i političkih uvjerenja crnogorskih podanika, jer je vlast, institucionalnim i ideološkim inženjeringom, nametala stavove i uvjerenja koji su služili toj politici.
I kada je došla 1918. godina, ovi stavovi i uvjerenja “okrenuli” su se protiv onog koji ih je više od pet decenija učvršćivao. S druge strane, Crna Gora nikada nije imala program poput Načertanija, niti je, koliko je istoričarima poznato, uopšte imala pisani program koji sadrži smjernice državne politike. Ono što je posebno važno reći, jeste da Crna Gora nikada nije vodila asimilatorsku politiku prema okruženju, niti je planirala ili sprovodila proces etničke unifikacije dobijenih teritorija. Ona je jedna od rijetkih balkanskih zemalja, koja nikada nije sprovodila etničke progone u novodobijenim oblastima, i koja je sa svojim novim nepravoslavnim podanicima uspjela da izgradi skladne i tolerantne odnose. Samo jednom je u njenim novodobijenim oblastima došlo do zločina na etničkoj osnovi - i to početkom 1913. godine - ali to nije bila posljedica državne politike, već nasilja dijela lokalnog pravoslavnog stanovništva, koje je iskoristilo potpunu zauzetost zvanične Crne Gore osvajanjem Skadra, i pokušalo da se na brzinu napljačka. Stav države Crne Gore prema tim zločinima, služi na čast i toj državi i nama danas. Tadašnja Crna Gora prezirala je palikuće i pljačkaše.
ANALITIKA: Što, po Vama, pokazuju polemike oko udžbenika istorije za crnogorske škole?
ANDRIJAŠEVIĆ: Ima kod Đilasa jedna rečenica: “Bolno je rušiti legende, ali se mora.” Rušenje legendi i ukazivanje na istorijske istine, mora izazivati otpore, optužbe i negodovanja, jer u Crnoj Gori postoje grupacije koje svoj identitet i svoju poziciju, uveliko temelje na starim i novim neistinama. Postoje, razumije se, ljudi koji smatraju da još nije vrijeme za sve istine, te da ponekad imamo više koristi od prećutkivanja istine, nego od njenog saopštavanja. Kao građanin nijesam apsolutni protivnik takvog stanovišta, ali kao istoričar imam drugačiji pristup, jer istoričar nikada ne može zastupati doziranje istine.
Udžbenik istorije, koji je izazvao toliko negativnih reakcija, pokrenuo je dva važna pitanja: da li je to što je saopšteno istina, i da li je vrijeme da saopštimo baš sve istine? Kao istoričar tvrdim da su u udžbeniku saopštene istinite konstatacije, a da li je vrijeme za te konstatacije i da li ih treba saopštiti na drugačiji način - to neka kažu oni koji upravljaju našim školskim sistemom i koji se bave izdavanjem udžbenika. Ipak, mislim da kao društvo moramo pokazati više tolerancije i za oštrije ocjene istorijskih događaja i ličnosti, od onih koje su iznijete u ovom udžbeniku, naravno, ukoliko su te ocjene zasnovane na dokazivim i provjerljivim činjenicama.
U ovom udžbeniku, recimo, problematična je bila ocjena da je dio SPC, a posebno njen mitropolit u Crnoj Gori, podržavao Miloševićevu ratnu politiku i nacionalističku ideologiju. I onda se zbog toga podigne prava hajka na jednog mladog istoričara, umjesto da mu se čestita što je bio hrabriji od nekih starijih kolega, koji su ćutali - i danas ćute - uvijek kada je opasno ili nenaplativo. Dirljivo je kada takvi istoričari osude zločin u Srebrenici, ali na njegovu petnaestu obljetnicu.
ANALITIKA: Zagovornici pomirljivog stava prema crkvi na Rumiji kažu da je – eto, u Crnoj Gori napravljeno toliko bespravnih objekata, pogotovu na primorju, pa se oko toga ne diže tolika prašina. Da li se pomenuti objekat može posmatrati samo kao jedan od bezbroj drugih, bespravno sagrađenih, ili je ovdje riječ o nečemu suštinski drugačijem - o promjeni značenja sadržaja nekih vjersko-religijskih simbola i tačaka Crne Gore?
ANDRIJAŠEVIĆ: Crkva na Rumiji je, nesumnjivo, bespravni objekat, ali je i akt negiranja tradicije međuvjerske i međuetničke harmonije u Crnoj Gori, koja je dobila čvrste temelje u vrijeme knjaza Nikole. Zbog čega se država Crna Gora u ovom slučaju ponaša toliko obazrivo, i zbog čega dozvoljava jednom čovjeku da bude mimo zakona, to mi zaista nije poznato. Čak se stvara pogrešno uvjerenje da je svako primoravanje SPC u Crnoj Gori da poštuje zakon, atak na ovu vjersku instituciju i pravoslavlje. Ne mogu se sjetiti ni jedne kritike SPC u Crnoj Gori zbog njenog vjerskog djelovanja, niti optužbi na račun njenog mitropolita zbog ispovijedanja religijskih stavova ili legalnog podizanja i obnavljanja vjerskih objekata, što dovoljno govori o tolerantnom stavu javnosti prema životu Crkve. Kada počinje negodovanje i javni sporovi sa Crkvom? Tek kada se Crkva počne baviti politikom i kada umjesto hrišćanskog učenja počne da ispovijeda nacionalizam.
Gordana BOROVIĆ
