Ove godine navršavaju se tri i po decenije od uspostavljanja višestranačja u Crnoj Gori.
Od tada do danas, građani su izlazili na 12 parlamentarnih izbora, pojedine vlade nijesu trajale duže od godinu – dvije, pamtimo i jedan veliki rascjep unutar vladajuće stranke, ali i promjenu vlasti iz 2020. godine.
Da je višepartizam bio i te kako inspirativan za Crnogorce, najbolje će reći broj stranaka koje su učestvovale na izborima, među kojima znatan dio njih nije bio u prilici da ima predstavnike u parlamentu. I dok su s početka postojale izborne jedinice, danas ih više nema, a građani Crne Gore nikada nijesu dobili priliku da direktno zaokružuju kandidate, iako se već dugo svako malo pojavi neko sa idejom o otvorenim listama – od koje, po pravilu, ne bude ništa.
Ključne istorijske tačke crnogorskog višepartizma odveć su dobro poznate. Prije 35 godina pobijedio je Savez komunista, koji će se uskoro transformisati u Demokratsku partiju socijalista. U toj će stranci 1997. godine doći do velike podjele. I dok će novoformirana Socijalistička narodna partija otići u opoziciju, DPS će sa partnerima vladati do 2020. godine. Tada je došlo do smjene vlasti, no uprkos tome, u razmaku od tek nekoliko godina imali smo tri različite vlade.
I dok su prvi višestranački izbori održani u doba dok je Crna Gora bila dio SFR Jugoslavije, od 2006. građani biraju poslanike u parlamentu nezavisne države.
Nakon opštih mjesta, slijedi prikaz crnogorskog višepartizma kroz manje poznate ili zaboravljene podatke, koji ostaju trajno svjedočanstvo tridesetpetogodišnje političke epohe u našoj državi.
Pred građanima su bile čak 103 različite partije
Najnezahvalniji zadatak zasigurno je bilo brojanje svih političkih partija koje su učestvovale na parlamentarnim izborima od 1990. do danas. I naša računica kaže kako pred građanima do sada bile čak 103 stranke. Neke su trajale tek toliko da izađu na izbore, a druge postoje decenijama.
Pritom, računali smo i partije koje su izlazile samostalno na izbore, ali i one koje su bile dio koalicija.
U nastavku slijedi spisak svih stranaka koje su se pred građanima pojavljivale od 1990. godine, pri čemu smo sigurni kako su mnoge od njih i naši stariji čitaoci do danas zaboravili.
Na prvim parlamentarnim izborima 1990, samostalno ili u okviru koalicija nastupilo je sljedećih 11 partija – Savez komunista, Savez reformskih snaga, Narodna stranka, Stranka demokratske akcije, Demokratski savez u Crnoj Gori, Stranka (nacionalne) ravnopravnosti, Demokratska stranka, Demokratski savez samostalnih privrednika, Socijalistički savez, Demohrišćanska pravoslavna stranka i Jugoslovenska narodna stranka.
Do 1992. godine, Savez komunista transformisan je u Demokratsku partiju socijalista, a novih partija u odnosu na 1990. bilo je ukupno 14, i to: Liberalni savez, Socijaldemokratska partija (reformista), Srpska radikalna stranka, Narodna demokratska stranka, Ekološki pokret, Demokratska ljevica, Srpska demokratska stranka, Savez komunista – Pokret za Jugoslaviju, Crnogorski federalistički pokret, Komunistička partija Jugoslavije, Nova komunistička partija Jugoslavije, Udruženje ratnika 91-92, Srpska narodna obnova i Srpski otadžbinski pokret.
Pored partija koje su ranije bile pred biračima, na izborima 1996. prvi put se pojavljuje devet stranaka – Demokratska unija Albanaca, Stranka prirodnog zakona, Savez socijalne pravde, Jugoslovenska levica, Srpska saborna stranka, Stranka srpskog jedinstva, Demokratska komunistička partija, Stranka zaštite štednih uloga, socijalne i pravne sigurnosti i Sedma sila.
Na vanrednim parlamentarnim izborima 1998, novih sudionika, kroz samostalne nastupe ili koalicije, ukupno je bilo sedam. Riječ je o Socijalističkoj narodnoj partiji, Srpskoj narodnoj stranci, Srpskoj narodnoj radikalnoj stranci, Internacionalnoj demokratskoj uniji, Otadžbinskoj stranci, Stranci deviznih štediša i Partiji ljudskog puta.
Na izborima 2001. pojavljuju se još četiri nova subjekta – Narodna socijalistička stranka, Partija demokratskog prosperiteta, Narodna sloga Crne Gore i Liberalno-demokratska partija
Godinu kasnije, na vanrednim izborima, među koalicijama i samostalnim sudionicima nastupaju još tri nove stranke, i to Građanska partija, Demokratska zajednica Muslimana-Bošnjaka i Socijalistička partija Jugoslavije.
Tokom 2006, na prvim parlamentarnim izborima u nezavisnoj Crnoj Gori, novi politički subjekti, njih devet, bili su Bošnjačka stranka, Pokret za promjene, Liberalna partija, Hrvatska građanska inicijativa, Forca, Albanska alternativa, Demokratska Srpska stranka, Demokratska stranka jedinstva i Demokratska stranka Crne Gore.
Novih partija na izborima 2009. godine bilo je ukupno devet, i to Demokratski centar, Crnogorski komunisti, Stranka srpskih narodnjaka, Bošnjačka demokratska partija, Bošnjačka demokratska zajednica, Bošnjačka demokratska stranka Sandžaka, Otadžbinska Srpska stranka, Stranka penzionera i invalida i Perspektiva.
Kroz tri godine, na izbornim listama – koalicionim i samostalnim – naći će se još šest novih stranaka – Pozitivna Crna Gora, Demokratska narodna partija (Grupa birača Milan Knežević), Srpska lista, Albanska omladinska alijansa, Demokratska partija i Demokratski centar Boke.
Na izborima 2016. bilo je još 14 novih stranaka i pokreta koji su prvi put bili na listama, i to Demokratska Crna Gora, Građanski pokret URA, Socijaldemokrate, Demos, Građanska inicijativa, Alternativa Crna Gora, Srpska stranka, Centralna albanska partija za integracije, Stranka pravde i pomirenja, Demokratski savez u Malesiji, Radnička partija, Pokret za Pljevlja, Partija udruženih penzionera i invalida i Otpor beznađu.
Tokom parlamentarnih izbora 2020. godine, među novim sudionicima biće ukupno osam stranaka i pokreta – Hrvatska reformska stranka, Prava Crna Gora, Ujedinjena Crna Gora, Stranka penzionera, invalida i socijalne pravde, Narodni pokret, Albanski demokratski savez, Partija penzionera, invalida i restitucije i Nova ljevica.
Najzad, na izborima 2023. godine pojavljuje se još devet novih imena, i to Evropa sad, Pravda za sve, Demohrišćanski pokret, Slobodna Crna Gora, Pokret Tuzi, Preokret, Možemo, Albanska nacionalna unija i Demokratski savez.
Bilo i do 20 izbornih jedinica
Dosadašnji istorijat izbora u Crnoj Gori karakteriše i promjena koja se ticala izbornih jedinica.
Naime, od 1990. do 1996, poslanici u tadašnjoj republici birani su u izbornim jedinicama – na primjer, na prvim izborima bilo ih je ukupno 20, pa je iz jedinice Titograd birano 29 poslanika, a iz Plužina, Šavnika i Žabljaka po jedan. Uz to, nijesu sve partije nužno morale učestvovati u svim jedinicama – bilo je primjera da se neka lista pojavi samo u jednoj.
Od 1998. je taj model postao prošlost, no i tada je postojala posebna izborna jedinica, zahvaljujući kojoj su, putem načela pozitivne diskriminacije, partije manje brojnih naroda ulazile u parlament. Danas toga više nema, ali i dalje postoji niži izborni prag za stranke koje reprezentuju birače iz manje brojnih zajednica.
Nekad je u Skupštini sjedjelo 125 poslanika
Iz današnje perspektive prilično nevjerovatno zvuči podatak da su crnogorski birači 1990. godine birali čak 125 poslanika. Dvije godine kasnije, taj je broj ‘reduciran’ na 85, da bi nakon 1996. u Skupštini Crne Gore bio 71 poslanik.
Zatim ih je bilo 78, pa 77, pa 75, a na prvim izborima u nezavisnoj Crnoj Gori 81. Ta brojka, dakle, nije mijenjana punih 19 godina.
Dva puta se desilo da neka lista uzme više od 170.000 glasova
I najzad, dolazimo do rekordera izbora održanih od 1990. do danas.
Kada je u pitanju nezavisna Crna Gora, rekord je postavljen na parlamentarnim izborima 2009. godine. Tada je koalicija “Za evropsku Crnu Goru”, u kojoj su bili DPS, SDP, BS i HGI, osvojila ukupno 168.290 glasova, a kada se to pretvori u procente – 51,9 odsto.
Ukoliko govorimo o neslavnim rekordima od 2006. do danas, on je postavljen prije pet godina, kada je Hrvatska reformska stranka osvojila 496 glasova. No, kako je u pitanju partija koja je predstavljala manje zastupljenu nacionalnu zajednicu, onda je relevantniji učinak dvije liste na izborima prije devet godina – za Partiju penzionera, invalida i restitucije tada je glasalo 672 birača, a za Stranku srpskih radikala 693.
Međutim, rekordi svoje vrste ipak leže u razdoblju od 1990. do 2006.
Punih 35 godina ostao je nenadmašan rezultat Saveza komunista, koji su na prvim izborima uzeli 171.316 glasova, odnosno 58,3 odsto. Tadašnja opozicija, međutim, navodila je brojne primjere zbog kojih je takav rezultat i te kako osporavan.
Još samo jednom dogodilo se da neka lista osvoji više od 170.000 glasova. Bilo je to 1998, kada je koaliciju “Da živimo bolje” podržalo 170.080 birača (49 odsto). Ipak, treba imati u vidu da je to bio krajnje širok savez – uz DPS i SDP, u njemu je bila i Narodna stranka.
Zanemari li se 1996, JUL je vlasnik najneslavnijeg rekorda
Što se tiče onih koji su imali najmanju podršku, potrebno je ograditi se. Naime, na izborima 1996. godine, Savez socijalne pravde imao je svega pet glasova, a “Sedma sila” 16. Međutim, te liste nijesu nastupale u svim izbornim jedinicama, tako da se njihov rezultat ne može sagledavati kao relevantan za područje čitave ondašnje republike.
Još preciznije – Savez socijalne pravde, čiji je jedini kandidat bio inovator i pronalazač Veljko Šćepanović, nastupao je samo u izbornoj jedinici za područje Malesije, dok je “Sedma sila”, koju je predvodio privatni detektiv Mihailo – Milo Marković, bila kandidovana u izbornoj jedinici Berane – Andrijevica.
Stoga, rekord ipak pripada Jugoslovenskoj ljevici, koju je na izborima 2001. godine podržalo 190 glasača.
Tri godine kasnije, Partija ljudskog puta osvojila je 195 glasova.
