Prvo zasijedanje ZAVNOJ-a je jedan od najznačajnijih događaja u novijoj istoriji crnogorskog naroda. Toga dana vijećnici ZAVNO-a, izabrani na Skupštini predstavnika rodoljubivih građana Crne Gore, donijeli su istorijsku odluku da crnogorski narod uzme svoju sudbinu u svoje ruke i preuzme odgovornost za taj čin – pred svojim narodom i pred istorijom.
Početak preokreta
Opšti razvoj međunarodnih i domaćih vojno-političkih prilika za održavanje ovog veličanstvenog čina bio je povoljan.
U nizu velikih poraza Njemci su na ruskom frontu, kod Kurska (jula 1943) u najvećoj tenkovskoj bici Drugog svjetskog rata, doživjeli veliki poraz, poslije kojeg su vrata ukrajinskog fronta bila širom otvorena.
Za Crnu Goru je od najvećeg značaja bila kapitulacija fašističke Italije (8. septembar 1943), poslije čega su brzo narastale nove partizanske jedinice, Šesta, Sedma, Osma NOU brigada, došlo je do obnavljanja i jačanja narodnooslobodilačkih odbora (NOO), jačanja antifašističkih organizacija (žena, omladine). Talijanski borci, antifašisti su nešto kasnije formirali diviziju „Garibaldi“, koja se borila u sastavu Drugog udarnog korpusa NOVJ (komandanti: prvo Peko Dapčević, a onda Radovan Vukanović).
Organizacija KPJ
U vrijeme održavanja Prvog zasijedanja ZAVNO-a, crnogorska partijska organizacija imala je preko 700 članova KPJ, od čega 105 žena. Intelektualaca je bilo najviše - 220.
Na teritoriji Crne Gore i Boke organizovano su radila četiri okružna komiteta (za Podgoricu, Nikšić, Cetinje i Berane), pa je Partija sa drugim antifašističkim organizacijama i velikim narodnim raspoloženjem bila u mogućnosti da pokrene, za svaki narod, najvažnije pitanje – državno.
U skladu s mogućnostima, na šta je i Tito upozorio, delegati za Skupštinu birani su „odozdo“, demokratskim putem, bez obzira na nacionalnu, vjersku i političku pripadnost. Svi društveni slojevi su bili zastupljeni kao i žene koje su po prvi put u Crnoj Gori postale ravnopravne s muškarcima.
Skupština ZAVNO-a, (15. i 16. novembra 1943), održana je u prisustvu 544 delegata – narodna predstavnika.
U ovom periodu četnici Draže Mihailovića nijesu predstavljali ozbiljan vojni faktor, s obzirom da su u Bici na Neretvi doživjeli vojni, politički i moralni slom od kojeg se više nijesu mogli oporaviti. Jedan broj četnika je ušao u sastav jedinica NOVJ, dok se drugi dio priključio njemačkom okupatoru.
Jedinice NOVJ i partizanskih odreda oslobodile su veliki dio teritorije danilovgradskog, nikšićkog i podgoričkog sreza, Katunsku nahiju, durmitorski, pljevaljski, bjelopoljski, kolašinski, beranski i andrijevački srez.
Kolašin je sve do konačnog oslobođenja zemlje bio centar oslobođene teritorije.
Inicijativa za formiranje ZAVNO-a za Crnu Goru i Boku potekla je od Tita lično. Naime, poslije formiranja zemaljskih vijeća za Hrvatsku i Sloveniju, Tito u pismu Ivanu Milutinoviću (član Izvršnog odbora AVNOJ-a), piše početkom oktobra 1943. da je potrebno da se takva tijela formiraju i u drugim jugoslovenskim zemljama i pokrajinama, pa razumije se i u Crnoj Gori. ,,Prema tome, Milutine“ – piše Tito – „kupi brzo vojsku da stigneš na vrijeme na bojište“.
Najviši organ narodne vlasti
Dobro pripremljena Skupština u duhu Titovih preporuka izabrala je ZAVNO za Crnu Goru i Boku kao najviši organ narodne vlasti i najviše predstavničko tijelo od 118 vijećnika. Vijeće je zatim izabralo Izvršni odbor kao izvršni organ vlasti, tj. vladu na čijem je čelu bio dr Niko Miljanić, profesor Beogradskog univerziteta, rodom iz Banjana.
Skupština je izabrala 11 vijećnika i 11 zamjenika ( iz svakog sreza po jedan) koji su, predvođeni Ivanom Milutinovićem, poslije 10 dana teškog putovanja stigli u Jajce i prisustvovali Drugom zasijedanju AVNOJ-a (29. i 30. novembra 1943).
Rezolucija koju je usvojila Skupština donijela je sljedeće odluke:
- NOVJ i partizanski odredi su jedina oružana sila koja vodi borbu protiv okupatora.
- AVNOJ je jedini pravni predstavnik svih naroda Jugoslavije i jedino istinsko narodno političko rukovodstvo Jugoslavije u svim pitanjima međunarodnog i unutrašnjeg života.
- Najodlučnije se izjavljuje da jugoslovenska izbjeglička vlada nema nikakvog prava da zastupa i predstavlja crnogorski narod i narod Boke zbog podrške četničkom, kolaboracionističkom vođi Draži Mihailoviću.
- Nema povratka nenarodnih režima, jer su u Kraljevini Jugoslaviji vršili nacionalna ugnjetavanja i gušili demokratske slobode.
- U toku rata nastali su novi, istinski organi narodne vlasti - NOO koji su najbolje odgovarali potrebama narodne borbe i interesima svog naroda.
- Bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije je temelj bratske zajednice ravnopravnih naroda.
- Odluke delegata Kolašinske skupštine i ZAVNO-a predstavljaju vertikalu između Skupštine crnogorskih i bokeljskih rodoljuba, održane u Manastiru Ostrogu 8. februara 1942 (izabran Glavni NOO za Crnu Goru i Boku) i CASNO-a (Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja), koja je održana 13-15. jula 1944, takođe u Kolašinu, kada su odluke ZAVNO-a i CASNO-a ozakonjene i podignute na državno-pravni nivo, što označava obnavljanje crnogorske državnosti. CASNO je pod tim imenom radio od jula 1944. do 17. aprila 1945.
Četvrto zasijedanje CASNO-a održano je na Cetinju (15-17. april 1945), đe je konstatovano da su postignuti veliki rezultati u procesu izgradnje crnogorske države na novim društvenim i državnim osnovama.
Sve će to dobiti zakonsku potvrdu početkom 1947. kada će Ustavotvorna skupština izglasati Ustav Federativne Republike Crne Gore.
Autor je potpredsjednik SUBNORA
