Poznati crnogorski numizmatičar i kolekcionar sa Cetinja Pavle Mićo Novaković za Portal Analitika govori o misteriji staroj dva vijeka, koja bi mogla odgonetnuti porijeklo prvog kovanog novca kod južnoslovenskih naroda.
Novaković se bavi kolekcionarstvom i numizmatikom duže od četvrt vijeka. U početku su mu, kako kaže, mnogo pomogli savjetima stariji i iskusniji kolekcionari; mogao je da pogleda i drži u rukama mnoge vrijedne predmete. Ta činjenica, kao i priče starijih kolega o tome kad, kako i gdje su oni pravili „greške“, za njega je bilo neprocjenjivo iskustvo.
Na pitanje odakle mu sklonost ka kolekcionarstvu - nema izričit odgovor. Smatra da je vrlo malo primjera da nasljednici nastavljaju kolekcionarstvo, ali navodi i odlomak iz knjige "Pismo i smrt" Miroslava Koljenšića u kojem se kaže kako se „od sredine druge polovine 19. vijeka razvila se i privatna filatelija, a najpoznatiji filatelista tada je bio Božo Novaković, profesor sa Cetinja“ - Pavlov prađed.
Kako nije bio u mogućnosti da u dotadašnjoj literaturi koja mu je bila dostupna, pronađe odgovore na neka pitanja koja je numizmatička praksa postavljala, 1996. god počinje sa istraživanjem u Državnom arhivu, Centralnoj narodnoj biblioteci, kao i u Istorijskom institutu, da bi 2004. godine objavio prvo izdanje monografije „Perper, crnogorski novac“.
Novaković trenutno priprema promociju drugog izdanja monografije „Perper, crnogorski novac“, koju će pratiti izložba novca Ulcinja, Bara, Kotora, Balšića i rijetkih primjeraka perpera, obveznica itd. Pored eksponata numizmatičke prirode, izloženi će biti i raritetni eksponati - predmeti koji su pripadali porodici Petrović, kao i neke rijetke medalje, odlikovanja, vojni činovi i slično. Veći dio eksponata koji će biti izložen nije moguće vidjeti u crnogorskim muzejima.
U uvodnom dijelu drugog, proširenog izdanja monografije „Perper, crnogorski novac“ Novaković pojašnjava pretpostavku kolekcionara J. V. Rajhela (Reichela) da je jedan zlatnik, u numizmatičkoj zbirci peterburškog Ermitaža - novac dukljanskog kneza Vladimira!
ANALITIKA: Koji je najstariji novac pronađen na teritoriji Crne Gore?
NOVAKOVIĆ: Najstariji novac pronađen na teritoriji Crne Gore je - grčki stater iz IV vijeka prije nove ere. Uticaj Grčke je, inače, bio jak u ilirskim primorskim krajevima preko trgovine, pa je pronalazak grčkog novca sa likom Zevsa na aversu, i konjem u letu na reversu, sasvim logičan. Bitno je istaći da je iz trećeg, odnosno drugog vijeka prije nove ere, pronađeno više vrsta ilirskog novca. Ovaj novac često nazivaju i risanskim novcem, iz razloga što je prva kovnica na ovim prostorima bila u Risnu, kao jednom od najvećih centara ilirske države. Novac kovan u Risnu se može smatrati prvim „domaćim“ novcem na teritoriji Crne Gore. Koje su sve vrste novca cirkulisale u prošlosti na današnjoj teritoriji Crne Gore, zavisilo je od toga ko je na toj teritoriji imao političko-ekonomsku, odnosno finansijsko-monetarnu dominaciju. Dakle, pregled novčarstva na teritoriji Crne Gore može se tematski i periodično podijeliti u nekoliko cjelina. Ilirski, rimski, vizantijsko-mletački, brskovski period, novac primorskih gradova i novac Balšića. Od kraja 15. vijeka, do dominantno austrijskog valutnog sistema, sredinom 19. vijeka, na teritoriji Crne Gore u upotrebi su bile praktično sve značajnije valute tog perioda: turska akča (aspra), mletački cekin, zlatne i srebrne škude, groši, reali, mažarije (ungarije), dukati, lire, taliri.
ANALITIKA: Kada dolazi do nestanka ilirskog novca na ovim prostorima?
NOVAKOVIĆ: Reorganizacijom rimskog carstva na administrativne jedinice, teritorija današnje Crne Gore ulazi u sastav neronske regije i čitava oblast dobija ime Prevalis. Sve većim prisustvom rimskih ratnih veterana, razvojem trgovine i gradskih naselja, ilirski novac nestaje i preovladava rimski. Najviše rimskog novca u Crnoj Gori pronađeno je u: Duklji (današnjoj Podgorici), Nikšiću sa okolinom, Budvi i Ulcinju. Zanimljivo je da je najveći broj rimskih zlatnika pronađen kod Nikšića, u selu Zavrh, pa se njiva na kojoj su pronađeni zlatnici popularno naziva „Dukatuša“. Nakon podjele Rimskog Carstva, Prevalis - Prevalitana dolazi pod uticaj Vizantije, tako da će preovladati upotreba vizantijskog novca.
ANALITIKA: Gdje je najčešće kovan vizantijski novac?
NOVAKOVIĆ: Vizantijski novac je najčešće kovan u Carigradu i to u: bakru, srebru, zlatu. Bakrenjaci su imali ime folles (folari), srebrnjaci su bili: siluqua i miliaresion, dok su zlatnici bili: solidus i rijens. Početkom 11. vijeka, vizantijski novac je dobio novi izgled, pa su se umjesto malih, debelih zlatnika, počeli izrađivati široki i u obliku zdjela - zlatnici (scyphati). Isti oblik je dobio i bakarni vizantijski novac.
ANALITIKA: Svakako što najviše zanima javnost je ima li podataka o tome jesu li dukljanski knezovi kovali novac?
NOVAKOVIĆ: Naseljavanjem Slovena na Balkansko poluostrvo, krajem 6. i u 7. vijeku, provincija Prevalis je dobila ime Duklja (po gradskom centru i ilirskom plemenu Docleata). Vizantija tada daje Duklji određenu autonomiju, koja se ogleda u tome što su Sloveni birali svoje knezove. Dukljanski knezovi nastojali su da osamostale Duklju i to je uspjelo knezu Vojislavu 1042. godine, poslije pobjede u bici kod Bara.
Ne postoje pouzdani podaci da su dukljanski knezovi kovali novac. Međutim, interesantna je pretpostavka kolekcionara J. V. Rajhela (Reichela) da je jedan zlatnik, u numizmatičkoj zbirci peterburškog Ermitaža - novac dukljanskog kneza Vladimira!
ANALITIKA: Na čemu se temelje te pretpostavke?
NOVAKOVIĆ: Većim dijelom na opisu pomenutog zlatnika. Naime, na aversu zlatnika je lik Isusa Hristosa sa vijencim oko glave i jevanđeljem na prsima, koje pridržava desnom rukom. Uz samu ivicu oboda proteže se natpis na slovenskom jeziku. Slova, od kojih su neka jedva čitljiva, okrenuta su prema unutrašnjosti. Tekst je izvrnut, iz čega se može zaključiti da je na matrici, greškom, pravilno urezan. Čitljiv je samo dio SUS HRIST...LX, koji Rajhel tumači: ..ISUS HRISTOS.. Uz ivicu zlatnika je krug od tačaka;
S druge strane, na reversu zlatnika je prikazan dopojasni vladarev portret, u raskošnoj odori, sa krunom na glavi. Vladar koji sjedi na prijestolu, u desnoj ruci drži žezlo sa krunom na vrhu. Lijevo od vladara je oznaka u obliku ćiriličnog slova „Š“. Oko vladara je izvrnut natpis na slovenskom jeziku: „VLADIMIR NA STOL“ (Vladimir na prijestolu). Uz ivicu oboda je krug od tačaka.
ANALITIKA: Hrvatski naučnik Šime Ljubić je, međutim, negirao te navode?
NOVAKOVIĆ: Tako je. Tu pretpostavku negira Šime Ljubić, tvrdeći da se radi o bugarskom novcu. On je potkrjepljuje sumnjom u postojanje mogućnosti da se takav novac, u tom periodu (prije 1016. godine) kuje u Duklji, i tvrdnjom da se legenda - natpis na ovom zlatniku - odnosi na cara, a ne na kneza. Zbog svega navedenog, Ljubić ovaj novac pripisuje (uz ograde), bugarskom caru Vladimiru Borisoviću.
ANALITIKA: Zbog čega mislite da je on pripisao taj novac bugarskom caru?
NOVAKOVIĆ: Pa, Ljubić najvjerovatnije nije znao, niti uzeo u obzir, da je knez Vladimir „bez svake sumnje nosio titulu „Basileus“ koja je u latinskoj transkripciji imala značenje "REX". Nesporno je, međutim, da je Vladimir nosio titulu DUX i bio vojni zapovjednik čitave teme (oblast, zemlja, država) i oblasti koje su joj bile u zaleđu. Njemački naučnik Kohne, s druge strane, oznaku koju je Ljubić pročitao kao ćirilično slovo „Š“, vidi kao „pticu u letu sa glavom nadolje“, pa ovaj zlatnik pripisuje ruskom knezu Vladimiru Vsedololoviću. Kod ovog podatka uočljivo je da se kao tvorac zlatnika, opet navodi neko sa titulom kneza?! Malo je vjerovatno da je J. Rajhel kao vrstan poznavalac ruske numizmatike, mogao novac ruskog kneza pripisati nekom drugom.
Na zlatniku je, naime, prema opisu predstavljen „dopojasni vladarev portret, u raskošnoj odori, sa krunom na glavi“ - što posredno govori o dobrom graveru. Kako je onda moguće da takav graver pogrešno upiše slova na matrici, tako da se ona na zlatniku pojave izvrnuta (kao u ogledalu)? Da li je neuki „majstor“ urezao slova na matrici sa već izgraviranim likovima Isusa i Vladimira (bilo dukljanskog ili bugarskog)?!
ANALITIKA: Ne postoje samo nedoumice kada je u pitanju porijeklo zlatnika, već i srebrnjaka; možete li pojasniti o čemu je riječ?
NOVAKOVIĆ: Kod nas je najviše pažnje ovoj temi posvetio Velimir Vujačić koji u svojim istraživanjima navodi da su Rajhel i nekoliko velikih kolekcionara 19. vijeka numizmatičari - Maršan, Solsi i Kurt Boze, još jednu monetu - srebrnjak, pripisivali dukljanskom knezu Vojislavu, i (ili) njegovom nasljedniku Mihailu.
Ivan (Jovan) Luzenbacher, s druge strane, u knjizi Novci srpskih župana, kraljeva i careva (1843. godine), ove novčiće pripisao je Vukanu Nemanjiću (kralju namjesniku Zete 1203-1205). Janko Šafarik srpski numizmatičar, takođe, Vukana Nemanjića navodi kao vladara koji je kovao ove srebrnjake. Na aversu pomenutog srebrnjaka je prikazan lik Isusa Hrista na prijestolu koji daje blagoslov. Oko njega je natpis na slovenskom jeziku (ćirilicom) „IS-XS“ slovo „D“ (ćirilično) i oznaka u obliku ćiriličnog slova „Š“. Na reversu tog novčića je prikazan lik krunisanog vladara i vladarke sa krstom u rukama i zastavom po sredini; desno pri vrhu barjaka slovo „A“, lijevo krst, desno od vladara oznaka „VLK“(latinicom). Drugi novčić je skoro identičan, pa se može govoriti o dva izdanja istog novca. Luzenbacher i Šafarik natpis „VLK“ čitaju kao Vukan, i to je po njima dokaz - kojem vladaru pripadaju ovi srebrnjaci.
Priznati srpski numizmatičar Miroslav Jovanović tim povodom piše: „Nema tačnih podataka kako je Vukan vladao u tom kratkom periodu. Zna se da su mu se Dubrovčani i Mlečani obraćali titulom kralj, po tradiciji kao gospodaru Duklje, a po prethodnoj dukljanskoj kraljevskoj dinastiji. Po onome što se zna o njegovoj vladavini, nema osnova da je kovao novac.“
ANALITIKA: Kakvo je bilo mišljenje Ljubića o srebrnjacima?
NOVAKOVIĆ: Ove novčiće Ljubić pripisuje bugarskom caru Asenu I, i po istom principu (kao i za zlatnik) objašnjava da je ovo novac bugarskog cara Asena I, a da „srpski“ vladari (u koje on ubraja i dukljanske Vladimira i Vojislava) nijesu imali tu titulu. Po njemu, oznaka koju on čita kao simbol kraljevske, odnosno carske titule (ćirilično slovo „Š“) na reversu zlatnika, i „pako“ (nepravilno ćirilično slovo „Š“) na aversu srebrnjaka - to dokazuje. Moram primijetiti da je čudno i neuobičajeno da se simbol titule (bilo čije), nalazi na drugoj strani novca, a ne na onoj na kojoj je prikazan lik vladara, što je po „čitanju“ i tumačenju Ljubića slučaj kod ovog srebrnjaka.
Ćirilično slovo „D“, koje se nalazi desno od Isusovog lika, Ljubić čita kao „A“ i objašnjava da je to „Ja“ od Jasein ili Asein. Uz moguće čitanje ćiriličnog slova „D“ kao „A“, postavlja se pitanje - otkud inicijal vladara desno od Isusa na aversu, a ne pored vladara na reversu?!
Natpis sa reversa srebrnjaka „VLK“ svojim tumačenjem Ljubić čita kao „VLG, VLGR ili bolje BLG, BLGR - vulgarski ili bugarski“. Potom, u njegovim čitanjima slovo „K“ je potpuno nestalo, a ono je prema slici-crtežu najjasnije. Od početnog Luzenbacher-ovog čitanja „VLK“ i konačnog Ljubićevog čitanja „BLGR“ ostalo je samo „L“ (koje je najsumnjivije po crtežu).
ANALITIKA: Vi, znači, smatrate da je takva teza neodrživa?
NOVAKOVIĆ: Jasno je da teza kako zlatnik i srebrnjak nijesu dukljanski novci, zbog titule kralja - cara, nije održiva. Bugarska numizmatika ove novce nigdje nije uvrstila u kovanja svojih vladara!
Tu se onda postavlja veliki broj pitanja: Zbog čega su najveći kolekcionari 19. vijeka (Rajhel, Maršan, Solsi, Boze) zlatnik pripisali Vladimiru, a srebrnjak Vojislavu i Mihailu? Da li slovo „D“ (ćirilično) sa aversa srebrnjaka znači Duklja? Da li se „VLK“ sa reversa srebrnjaka može pročitati kao Vladimir - Kosara? Likovi vladara i vladarke (zajedno) na novcu nijesu baš česti, a legendu o Vladimiru i Kosari mislim da ne treba posebno pominjati.
Po mom mišljenju, moguće je da je i zlatnik i srebrnjak kovao Vladimir dukljanski. Oznaka, slovo, simbol, koji se pojavljuje na oba novčića (ćirilično slovo „Š“) može biti oznaka kovnice. Ovo tim prije što se pojavljuje jednom na aversu, a drugi put na reversu novaca. Kako istraživanja većine ovih autora potiču iz 19. vijeka, mislim da bi bilo vrlo korisno da zlatnik i srebrnjak iz Ermitaža preispita tim stručnjaka i tako utvrdi njihovu starost i porijeklo.
Ukoliko bi se ispostavilo da je to novac dukljanskog kneza Vladimira, bio bi to prvi kovani novac kod južnoslovenskih naroda.
Ana POPOVIĆ
