Lovćen „lieu de memoire“ spomen mjesto crnogorske duhovne i nacionalne dominante, paradigma crnogorske simbolike oličene u mitu, u istoriji, u neprolaznom slobodarskom bedemu neustrašivog žrtvovanja za slobodu, u svakom kršu nadojenom krvlju, znojem i sjećanjem.
„Crnogorski Olimp“ poetizovan kolektivnom imaginacijom i oživotvoren junačkom epikom viševjekovnog otpora veljim silama koje su pohodile jednu malu državu ugrožavajući njenu slobodu, egzistira u paraleli identitetske i geografske matrice, prkoseći mijenama prirode i izazovima vremena.
PRIJESTO
Beskompromisan i nepredvidljiv planinski masiv humaniziran etičkim kodom Crnogoraca i sakralizovan potonjom željom crnogorskog duhovnog i svjetovnog poglavara Petra II Petrovića Njegoša (18131851, vladao 1830-1851) koji je jedan od lovćenskih vrhova, Jezerski vrh, izabrao kao mjesto svog posljednjeg počivala. Odmah nakon preuzimanja najviših svjetovnih i duhovnih državotvornih funkcija naslijeđenih od svog prethodnika i strica, Petra I Petrovića Njegoša (1747-1830, vladao 17841830), mladi Njegoš, nasljednik teokratske dinastije Petrovića, koja je vladala Crnom Gorom još od 1697. godine, otpočinje sopstveni rad na jačanju centralne vlasti i formiranju državnih institucija. Uvidjevši ogroman značaj i uticaj svog strica, kako na mirenju zavađenih crnogorskih plemena, tako i na iskorjenjivanju krvne osvete, ali i usljed dualizma koji bi recipročno intenzivirao vjersku i političku (ličnu) moć, Petar II Petrović Njegoš, donosi odluku o izgradnji kamene kapele na Lovćenu. Posvećuje je ranije kanonizovanom (1834) stricu -svetitelju Sv. Petru Cetinjskom.
„Njegoševa kapela“, kako su je u narodu nazivali, postaje prvi sakralni objekat posvećen kultu novog sveca i dobro vidljiv svjetionik odbranjene crnogorske nezavisnosti. U austrijskim izvorima nalazimo tačan datum i dan početka gradnje kamene kapele, a to je poneđeljnik, 16. jun 1845. godine. Kao vrijeme završetka navodi se period jeseni, prije početka velikih kiša. Habzburški izvori dalje navode da je simbolika kamene kapele sadržana i u vizuelnoj dimenziji vladičine zemlje koja je od tog vremena bila već duže od jednog vijeka nezavisna od Osmanskog svijeta, a njena vidljivost s mora i sa kopna predstavljala je uočljiv simbol pravoslavlja sa jasnom porukom o čvrstom i važnom temelju crnogorske pravoslavne crkve.
POTONJA URA
Ne postoji nijedan sačuvani dokument koji bi potkrijepio tvrdnju da je Njegoš kapelu namjenski gradio kao svoje posljednje prebivalište, jer je odluku o izgradnji donio u svojoj 32. godini. Tek pred kraj njegovog života, kada je tuberkuloza uzela svoj danak i ispisavala mu posljednje dane, Njegoš je 30. oktobra 1851. izrazio želju da bude sahranjen kod crkve na Lovćenu: „Kad umrem kopaite me na Lovćen kod nove crkve“. Već sljedećeg dana, 31. oktobra 1851. godine, Petar II Petrović Njegoš umire na Cetinju. Usljed loših vremenskih uslova i bojazni da bi nezaštićenu i usamljenu kapelu na Lovćenu mogli pohoditi osmanski osvajači, s vjerovatnoćom skrnavljenja vladikinog tijela odsijecanjem glave, sahranjuju ga unutar Cetinjskog manastira đe će njegovi zemni ostaci počivati do 27. avgusta 1855. godine. Toga dana izvršen je svečani prenos Njegoševih ostataka na Lovćen i njihovo pohranjivanje unutar kapele, u prisustvu „oko hiljadu pušaka“ Crnogoraca, na čelu sa knjazom Danilom (1826-1860, vladao 1852-1860) i kneginjom Darinkom (1837-1892).
U toku šestodecenijske vladavine knjaza, a od 1910. godine, kralja Nikole I Petrovića (1841-1921, vladao 1860-1918), kapela na Lovćenu predstavljala je svjetionik odbranjene slobode i nezavisnosti crnogorske, sve do austrougarske okupacije Crne Gore u toku Prvog svjetskog rata kada je topovska granata habzburške vojske, na prijelazu između 1915. i 1916. godine oštetila kapelu na Lovćenu, nanijevši tom prilikom nemjerljivu uvredu etičkom dignitetu svakog Crnogorca kojem je Njegoševa grobna kuća predstavljala duhovno, nacionalno i moralno svetilište.
Shvativši da je za Crnogorce kodeks čojstva postulat uzdignut iznad života, guverner osvojene crnogorske teritorije, Viktor Veber von Vebenau (1861-1932), početkom jula 1916.obavještava tadašnjeg crnogorskog mitropolita Mitrofana Bana (1841-1920) o namjeri da se Njegoševi ostaci ekshumiraju i pohrane na sigurnije i manje upadljivo mjesto. I pored protivljenja crkvenih poglavara i predstavnika lokalnog stanovništva u noći između 12. i 13. augusta 1916. izvršena je ekshumacija Njegoševih ostataka i njihovo ponovno pohranjivanje u Cetinjski manastir.
Kao dokaz o osvojenoj teritoriji i ponosno isticanje pobjede habzburške vojske poslužila je kapela na Lovćenu i želja carske, okupatorske vojske da se na spomenploči lovćenske svetinje nađe ugravirano ime Franja Josipa I (1830-1916, vladao 1848-1916) i datum 11. januar 1916. godine, kad je Lovćen pao u ruke careve armije. Na raspisanom konkursu za izgradnju spomenika u slavu austrougarske pobjede, prvo mjesto pripalo je hrvatskom umjetniku Marku Raširi, čiji zamišljeni projakat Austro-Ugari nikada nijesu realizovali zbog jakog crnogorskog otpora i slabljenja njihove vojne moći. Čak je i njihov pokušaj obnove oštećene kapele ostao nerealizovan, jer je uslijedio kraj rata, a ubrzo potom i 1918. godina, sramna Podgorička skupština (zasijedala je od 24. do 29. novembra 1918), gubljenje crnogorske državnosti, nasilno ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom, ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenu jugoslovensku državu.
KARAĐORĐEVIĆI
Žezlo srpske dinastije Karađorđevića ostavilo je krvav i neizbrisiv trag najbestijalnijih zvjerstava u narodnom pamćenju i istoriji crnogorskog državotvornog bića. Zalaganje Crnogoraca da se kapela, koja je usljed loših vremenskih uslova sve više propadala, rekonstruiše, kako bi se u njoj pohranili Njegoševi ostaci, nije naišlo na razumijevanje nove „političke elite“ koja je tom činu (obnove) prišla s ideološke tačke gledišta, inkorporirajući u novi projekat kapele svoju političku, finansijsku i svaku drugu nadmoć. Godine 1924. kralj Aleksandar Karađorđević (1888-1934) poziva čuvenog hrvatskog vajara Ivana Meštrovića (1883-1962) da izradi projekat Njegoševog mauzoleja na Lovćenu. Grandiozan i finansijski teško održiv projekat slavnog vajara Meštrovića poprimio je, uz učtivu zahvalnost vajaru, status ad acta. Pristupilo se novoosmišljenom poduhvatu „obnove" kapele koja bi bila finansirana iz državnog budžeta.
Sprovođenje plana srpskih vlasti u Crnoj Gori povjereno je Ministarstvu religija i organizacionom odboru kojim je rukovodio Gavrilo Dožić (1881-1950), mitropolit crnogorsko-primorski (kasnije i patrijarh Srpske pravoslavne crkve) sa „lojalnim" predstavnicima vojske i javnog života. Ostaci prvobitne „Njegoševe kapele“ su potpuno srušeni i počela je, uz prisustvo vojske, izgradnja nove građevine uz minimalno korišćenje postojećeg materijala. Arhitektonska razlika se ogledala u rušenju ulaznog portala, u izmijenjenom obliku nekada pravougaonih prozora koji su zamijenjeni vizantijskim lukovima i izgradnji masivne kamene ograde oko kapele.
Projekat Ivana Meštrovića urađen na zahtjev Aleksandra Karađorđevića
Iz kripte Cetinjskog manastira, 21. septembra 1925. godine, Njegoševi ostaci su prenešeni i pohranjeni u novoizgrađenu kapelu. Tadašnja štampa Kraljevine SHS pomno je pratila i izvještavala o ovom događaju kojem je prisustvovao i sam kralj Aleksandar Karađorđević pod čijim je patronatom i počela reinterpretacija Njegoševog lika, djela i značaja. Ova reinterpretacija bila je dio strateške ideološko-političke borbe novouspostavljene srpske vlasti kojom se u Crnoj Gori svim sredstvima radilo na osporavanju crnogorskog identitetskog, vjerskog i svakog drugog pitanja.
Otuda i ne čudi pokušaj da Njegoša i njegovu kapelu prisvaja Aleksandar Karađorđević kao dio slavne srpske istorije, književnosti i kulture, a sve u cilju jačanja legitimiteta svoje vlasti i pokazivanja nadmoći unuka nad đedom kao konkurentom u preuzimanju kompletne vlasti. Svjedočanstvo za navedeno nalazimo u odlomcima ceremonijalnog govora cetinjskog organizacionog odbora u kojem se navodi: „Teški su to bili časovi u istoriji srpskog naroda! Mrski neprijatelj uzima Lovćen, da mjesto grobnice genijalnog Vladike Rada podigne na njem spomenik jednom svom degeneriku i da razapne ropske lance Srpstvu od Lovćena do Avale“.
Udvorički, svečani govori na ceremoniji prenošenja Njegoševih ostataka najadekvatnije prikazuju onu drugu stranu crnogorske etike u kojoj glorifikacija nasilnika i neprijatelja suverenističke Crne Gore, dostiže grotesknu dimenziju. U toj nacionalističko-šovinističkoj burleski najstrastveniji glasnogovornik bio je Gavrilo Dožić mitropolit koji nadahnuto veliča Aleksandra Karađorđevića, akcentujući ga kao „našeg najslavnijeg vladara, koji je svojim velikim djelima i tekovinama daleko premašio i najslavnijeg u starini srpskog vladara Dušana Silnog".
KTITORSKI NATPIS
Ideolog svetosavskog klerikalizma i konzervativni srpski nacionalista Nikolaj Velimirović, hiperbolično i neistinito počinje svoje obraćanje: „Vaše Veličanstvo, praunuče proslavljenog i besmrtnog Vladike Njegoša". U duhu gradacionog veličanja crnogorskih vladarskih dinastija počev od srednjovjekovnih pa sve do tadašnjih, Velimirović katartičnim prološkim diskursom interpretira: „Mi se klanjamo i Tebi Gospodaru i Kralju Crne Gore, našljedniče svih ovih prestola i dinastija, našljedniče ovoga zlatnog majdana, koji se zove Crna Gora“.
Aleksandrov ktitorski zapis, isklesan u kamenoj ploči i postavljen iznad ulaza u kapelu predstavlja vrhunac cinizma: „U ime Oca i Sina i Svetoga Duha Amin. Mi Aleksandar I Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca, praunuk Karađorđa Petrovića, vođe i početnika oslobođenja Srbije, unuk kneza Aleksandra Karađorđevića, a sin Kralja Petra I Velikog Oslobodioca i Ujedinioca našega naroda i Knjeginje Zorke Petrović-Njegoš, obnovismo ovaj sveti hram, koji je na Lovćenu, blizu Cetinja, podigao i za vječnu kuću izabrao slavni Naš predak Petar Petrović-Njegoš, Vladika i Gospodar Crne Gore, poklonik heroju topolskom Karađorđu, besmrtni apostol i vjesnik jedinstva Našega naroda, a koji bi godine 1916. razoren u ratu za oslobođenje i ujedinjenje. Neka je mir pepelu Petra II Petrovića-Njegoša i neka je slava Njegovom velikom imenu. Njegov sveti blagoslov neka se izlije na Naš dom i Naš narod kroz sve vijekove. Amin. Na Lovćenu 21. septembra 1925. godine".
Sam ktitorski natpis nesumnjivo svjedoči da je riječ o „Aleksandrovoj kapeli", a ne o Njegoševoj koju je srušio izgradivši na njenim temeljima novu građevinu. Aleksandar Karađorđević uvodi još jednu novinu, tačnije mijenja svetački kult kapele, pa umjesto Sv. Petra Cetinjskog, u čiju slavu je i podignuta 1845. godine, novoizgrađenu kapelu (1925) posvećuje Sv. Đorđiju, inače svecu-zaštitniku porodice Karađorđevića.
MAUZOLEJ
U periodu tokom II svjetskog rata i nakon njega „Aleksandrova kapela“ ostaje neoštećena. Stogodišnjica Njegoševe smrti u vrijeme komunizma (1951) obilježena je velikim brojem kulturnih događaja posvećenih ovom crnogorskom i južnoslovenskom književnom velikanu. To je bio period u kojem su se svi jugoslovenski republički nosioci vlasti, na čelu sa Josipom Brozom Titom, usaglasili da se Petru II Petroviću Njegošu sagradi mauzolej na Lovćenu. Već sljedeće, 1952. godine, tadašnji jugoslovenski ambasador u SAD, Crnogorac Vladimir Popović Španac, počinje korespodenciju sa slavnim hrvatskim vajarom Ivanom Meštrovićem koji je, takođe, boravio i stvarao u Americi, ali kao emigrant i neistomišljenik Titove ideologije.
Meštrović prihvata izradu idejnog projekta i ubrzo dobija zvanične inpute od strane tadašnjeg premijera vlade NR Crne Gore Blaža Jovanovića, koji u oficijelnom dijelu pisma navodi i sljedeće: „Spomenik Njegošu mi zamišljamo u vidu divnog i veličanstvenog mauzoleja. Taj mauzolej postavili bi na vrhu Lovćena, tamo gdje je sada kapelica“. Ovim je jasno pokazan stav neutralisanja i eliminisanja monarhističkih, velikosrpskih i svetosavskih ideologija koje su se nadvijale nad Njegoševim grobom. Kao motiv programskog koncepta mauzoleja Meštrović apoteozira pjesnika Njegoša „koji je svojim intelektom i pjesničkim darom sakupio i dao umjetničku formu vijencu filozofije i duhovitosti naroda Crne Gore“, čime je jasno ukazao na apolitičku i sekularnu estetsku formu svog budućeg, umjetničkog projekta. Izgradnja mauzoleja počela je iste te godine (1952), a njegov završetak bio je planiran za 1963. godinu, kada bi se proslavilo jubilarnih 150 godina od Njegoševog rođenja.
Iako je do 1959. godine Meštrović završio grandioznu crnogranitnu skulpturu Njegoša, kao i ogromne karijatide, zbog loših vremenskih uslova i nepripremljenosti terena došlo je do kašnjenja u realizaciji, čemu je doprinijela i iznenadna umjetnikova smrt 1962. godine. Nakon tog perioda, usljed ogromnih materijalnih troškova koje je iziskivao projekat izgradnje najvećeg mauzoleja u Evropi, ali i usljed evidentnog društvenog konflikta koji su izazvali protivnici izgradnje, dolazi do zastoja u daljem radu.
Pozadina spornog izgleda mauzoleja bila je isključivo pitanje etničkog identiteta Crnogoraca koje su protivnici izgradnje smatrali dijelom srpskog naroda. Najfrekfentnija stigmatizacija Meštrovićevog projekta stizala je iz redova srpske crkve i njenih velikodostojnika, ali i od strane velikog broja poznatih jugoslovenskih intelektualaca. S druge strane, podršku za izgradnju mauzoleja uputili su svi predsjednici republičkih akademija nauka i umjetnosti, kao i sam politički vrh Srbije, ali i svih drugih jugoslovenskih republika. Tužba Mitropolije crnogorsko-primorske, koja je navodeći argumente u pravcu vlasništva nad Njegoševom grobnicom, procesuirana je s federalnog na republički sudski organ gdje je i odbijena.
Skica oštećene kapele prije rušenja
Na Cetinju su organizovani protesti protiv miješanja crkve i osporavanja izgradnje, pa je 9. januara 1968. godine izdat proglas opštinskih vlasti o nastavku radova na mauzoleju čime se pokrenula nova lavina srpske propagandne mašinerije. U svrhu nastavka radova formiran je odbor za izgradnju mauzoleja koji su činili čelni crnogorski funcioneri Veljko Milatović, Peko Dapčević, Svetozar Vukmanović Tempo, Veselin Đuranović i drugi. Tokom jeseni 1971. godine kapela je rastavljena i dislocirana sa Lovćena. Mauzolej je svečano otvoren 28. jula 1974. godine uz veličanstven govor predsjednika predsjedništva Sr Crne Gore Veljka Milatovića, jednog od najzaslužnijih ličnosti u pogledu jačanja, osnaživanja i emancipacije crnogorskog etosa, etnosa, kulture i obrazovanja. Ideološka promjena vlasti u Crnoj Gori (1988/1989) inicirana iz beogradskog političkog vrha koju je vaninstitucionalno sprovodio Slobodan Milošević dovela je do takozvane AB revolucije, pa je shodno njenim „tekovinama" povampireni srpski nacionalizam ponovo pokrenuo pitanje „Njegoševe", tačnije „Aleksandrove kapele".
U cilju zaštite Njegoševog mauzoleja od velikosrpskog nacionalizma i agresivnog srpskog klera koji je propagirao rušenje mauzoleja i vraćanje „Aleksandrove" (kler je pogrešno naziva „Njegoševa") kapele, na Cetinju su se formirale čuvene „Lovćenske straže" čiji su patriotizam, hrabrost i odlučnost poslali jasnu poruku svima onima koji bi pokušali da taknu ovaj sveti crnogorski Partenon.
Tri decenije kasnije, u slobodnoj, nezavisnoj i međunarodno priznatoj državi Crnoj Gori, poglavar srpske pravoslavne crkve, Amfilohije Radović, ponovo pokreće pitanje rušenja mauzoleja na Lovćenu i „vraćanja Njegoševe kapele". Srpski, nacionalistički san o „velikoj Srbiji", ovoga puta iniciran od strane kleronacionalističke, svetosavske bratije po Crnoj Gori govori u prilog činjenici da je „posrbljavanje Crnogoraca/ki" još aktuelan projekat, iako ovo nije XV, već XXI vijek, iako ova država nije „deo Srpskog sveta" već ponosna Njegoševa zemlja čiji hrabri sinovi i šćeri vječno bdiju nad njegovim mirnim snom.
(Autorka je magistar književnih nauka)
