Prva crnogorska država, Kraljevstvo Duklja, nastala je na prostoru nekadašnje rimske provincije Prevalitane. Prvom dukljanskom, tj. zetskom/crnogorskom dinastijom, smatraju se Vojislavljevići. Naziv su dobili po knezu Vojislavu, koji je na prijestolju naslijedio Svetog Vladimira.
Za vrijeme vladavine kneza Vojislava odigrao se jedan od najznačajnijih događaja iz crnogorske prošlosti. Bila je to Barska ili Tuđemilska bitka, koja se odvijala u noći 6. na 7. oktobar 1042. godine, između vizantijske, tj. grčke i dukljanske vojske. O ovom događaju izvore nalazimo u spisima Jovana Skilice, vizantijskog hroničara iz 11. vijeka i u djelu Kraljevstvo Slovena, poznatom kao Ljetopis popa Dukljanina.
Madridski kodeks Jovana Skilice (Madrid, Nacionalna biblioteka, vitr. 26-2) je, u stvari, prepis Skiličine Kratke istorije, ilustrovan minijaturama, koje predstavljaju istorijske događaje, propraćene legendama u vezi sa opisanim slikama. Rukopis ima ukupno 574 sačuvane minijature u boji.
Od toga broja samo 518 minijatura prate legende. Minijature su „izvedene“ poslije ispisivanja osnovnog teksta, a legende poslije minijatura. Madridski rukopis je vjerovatno nastao u drugoj polovini 12. vijeka, dok je „Kratka istorija“ napisana krajem 11. vijeka.
Madridski Skilica je značajan za crnogorsku kulturnu baštinu prvenstveno zbog njegovih minijatura. Dvije od njih su ipak vrijedne za rekonstrukciju naše istorijske prošlosti. Minijaturista je događaje i ličnosti morao sa tekstualnog da prevede na likovni jezik
Bitka kod Bara ili Tuđemilska bitka prikazana je na minijaturama 222. i 223. U prvoj (fol. 222v) prikazan je poraz Vizantinaca u Barskoj bici 1041/42. godine „negdje u gudurama Duklje“. Puno je boraca i jedne i druge vojske. Dukljani su prikazani sa kamenjem u rukama i sa stijenjem koje odvaljuju a služe im kao oružje. Na slici je bezbroj glava poginulih u dvjema uvalama, dok je poražena vojska prikazana u trećoj. Scena se završava prikazom konjice koja pokušava da zaustavi panično bjekstvo vizantijskih ratnika. U gornjem lijevom uglu minijaturu prati natpis pisan crvenim slovima.
Scena na fol. 223 je još neobičnija. Ona prikazuje nastavak pogibije vizantijskih vojnika. Vidi se kako oni bježe goli i bosi pošto su uspjeli da umaknu iz dukljanskih čuka i gudura. Vizantijski ratnici su prikazani kako jure podzemnim hodnicima, cik-cak poređanim, i kako iz njih izlaze. Samim natpisom se pojašnjava suština onoga što je rečeno i u Skiličinom tekstu.
Jovan Skilica pohodu na Duklju 1041/42. godine pridaje posebnu važnost i zato u „Kratkoj istoriji“ opširno i detaljno o njoj piše.
O Barskoj ili Tuđemilskoj bici istoričari i istorijski podaci kažu da je u želji da pokori Duklju, vizantijski car Konstantin Monomah (1042-1055) organizovao napad na nju, pridobivši za tu akciju i raškog župana, humskog kneza i bosanskog bana. Na osnovu carske zapovijesti, vojsku protiv dukljanskog kneza Vojislava pokrenuo je namjesnik Dračke oblasti, koji je navodno mobilisao više od 40.000ljudi, a vizantijski istoričar Jovan Skilica tvrdi da je čak bilo 60.000 vojnika. Na čelu vizantijskih odreda bio je vojskovođa Kursilije. O broju vojnika koji je okupio humski knez Ljutovid, predvodnik snaga koji su se stavili na raspolaganje Vizantiji, nema preciznih podataka, isto kao ni o brojnom stanju Vojislavljeve vojske.
Vojska kojom je komandovao Kursilije okupila se u rejonu Skadra, a vojska kneza Ljutovida u rejonu Trebinja. Zadatak Kursilijevih odreda bio je da pređu rijeku Bojanu i ulogore se u blizini današnjeg Starog Bara, a Ljutovidovi odredi trebalo je da nastupaju dolinom rijeke Zete, i da na prostoru Crmnice zajednički napadnu Vojislavovu vojsku koja je tu bila skoncentrisana. Do odlučujuće bitke dukljanske i vizantijske vojske došlo je početkom oktobra 1042. godine, na planinskom prostoru između Bara i Crmnice. Vojska kneza Vojislava nalazila se raspoređena po planinskim visovima, i ona je u ponoć prva preduzela napad.
Prema Ljetopisu popa Dukljanina, dukljanska vojska je pobijedila vizantijsku zahvaljujući ratnim varkama i korišćenju planinskih klanaca. O tome postoji zanimljivo svjedočanstvo u Ljetopisu popa Dukljanina:
“Sinovi kraljevi, koji bijahu po planinama, isto tako započeše da trube sad tu sad tamo u trube i rogove, i da viču. Zatim, spuštajući se lagano niz padine brda, približavahu se neprijateljima; slično je postupio i kralj. Kod Grka pak zavlada veliki strah; i kako su čuli da se oni lagano spuštaju, a zbog noći ne mogahu viđeti, mišljahu da je velika vojska, kako su bili čuli od Baranina. A kad su čuli da je zvuk truba i rogova i vika blizu i da napadaju na njih, zahvati ih strah i okrenu u bijeg. Kako je kralj sa svojima uvidio da Grci bježe, na pomol zore navale na njihov tabor i stanu ih goneći sjeći i ubijati s leda...”.
Dakle, istorijska je činjenica da je poslije velike pobjede nad vizantijskom vojskom i vojskom njenih saveznika, Duklja bila osigurala političku nezavisnost od Vizantijskog carstva. Ova pobjeda Duklje i njenog oružja je tada u sjećanju Vizantijaca bila duboko urezana, čemu svjedoči i Madridski kodeks Skilice.
Međutim, ono što izgleda očito ne mora u našim uslovima uvijek da znači i ispravno. Posebno kada ga se dohvate istoričari iz “komšiluka”. O atribuiranju u smislu pripadanja dukljanskog (po istorijskim izvorima) srpskom ili hrvatskom kulturnom nasljeđu spor potiče već od početka naše moderne istoriografije i traje sve do danas. Sa naučnim, ali i onim motivima koji nisu vezani za nauku već za prosto – svojatanje.
Evo kako je na to naučno, kroz primjer Skiličinog Madridskog kodeksa gledao Pavle Mijović.
U knjizi „Kulture Crne Gore“ on piše:
“Jedinog ključa za otvaranje vizantijske šifre za nazive jugoslovenskih i drugih susjednih naroda nema. Ključeva, u stvari, ima više. Od njih je jedan koji otkriva similiranje (Dukljani-Srbi i Dukljani-Hrvati), drugi antikiziranje u smislu davanja pogrdnih značenja (Dukljani-Dalmati, Dukljani-Tribali), treći zamjenjivanje imena iz neznanja i komoditeta (»Srbi koje neki i Hrvatima nazivaju«) a riječ je o Dukljanima), četvrti recidiv mode skitomanije (»Neki skitski čovjek po imenu Vojislav«), peti pleonazam (»Hrvati i Dukljani pobunivši se«) a govori se o ustanku makedonskih Slovena pod vođstvom Konstantina Bodina i Đorđa Vojteha) itd, pored nastojanja, počev od Konstantina Porfirogenita, da se za doseljene Južne Slovene objasne, u granicama ondašnjih mogućnosti, etimološka značenja njihovih imena i porijeklo mnogobrojnih naroda na granicama Vizantijskog carstva, što je negdje manje, negdje više mogućno naći i u vizantijskim hronikama nastalim i prije i poslije spisa učenog cara. Osim ovih oblika javljanja etimologije potrebno je uzeti u obzir i njihovu dubljuetnoistorijsku pozadinu.
Istoričari su utrošili mnogi truda i vremena da rasvijetle enigmatična etnonimska značenja vizantijskih narativnih izvora dovođenjem s njima u vezu ostalih svjedočanstava, analitičkim istraživanjem i kombinovanjem najvjerodostojnijih vijesti. Pri tome je glavna pažnja poklanjana utvrđivanju hronologije.
Tek odskoro se, za razliku od ranijih pokušaja da se sirniliranje dokaže u korist jednog etničkog pojma a na štetu drugih (u zavisnosti i od nacionalne pripadnosti istraživača), otkrivaju u vizantijskim izvorima tačnija etnička značenja. Od tada se etno-genetske konstrukcije više ne mogu cjelovito istraživati samo hronološkim nego i drugim metodama, među kojima arheološke, paleantropološke, paleolingvističke, a odskoro i teoretsko-književne i istorijsko-umjetničke, sve više s uspjehom popunjavaju interdisciplinarna istraživanja kao garanciju jedinstvenog pogleda na svijet prošlosti.
Za ranije periode (pre-istoriju i antiku) arheološke metode nose veću odgovornost i postižu više uspjeha, od poslovenjivanja Balkana - filološke (toponimika i etnonimika) ih pretiču, a čista hronologija gubi monopol; ona, u stvari, tek u dijahroničnosti s ostalim disciplinarnim postupcima najviše dobija. Time se i tradicionalne hipoteze istoričara svode u realnije okvire. Iako obimom skroman, naš predmet istraživanja upravo to pokazuje.
Što se dosadašnjih rezultata istraživanja naše etničke prošlosti tiče, treba se složiti s novijim gledištem po kome se etnogenezi i etnoistoriji ranije pristupalo s unaprijed odabranom šemom, pri čemu su pokazivana ona fakta koja su tu šemu potvrđivala a ignorisana sva druga koja su joj protivurječila. Pokušaćemo da na ovo pitanje drukčije gledamo.
Ovdje ćemo najprije, ukratko, pomenuti ono što komentatori vizantijskih pisanih izvora iznose kao rezultat dosadašnjih napora da, polazeći od uvažavanja tzv. horizontalne hronologije, otkriju imena stvarnih plemena i naroda.
Podsjetićemo se najprije primjera iz trećeg toma Vizantijskih izvora za istoriju jugoslovenskih naroda. Tamo se (alfabetskim redom ovdje nabrojeni) upotrebljavaju imena: »Besi«, tračko pleme, za Vlahe, »Bugari«, za podanike Samuilove države, »Vetonci«, za Slovene-Neretvljane), »Dalmati«, za Dukljane i Srbe, »Mizi«, za Bugare, za Makedonske Slovene, za Pečenege i za podanike Samuilove države, »Skiti« za Makedonske Slovene, za Pečenege, za Ruse i za Uze, »Tribali«, za Srbe i Dukljane i sl. Slične preglede mogućno je sastaviti i za ostale tomove (I, II i IV) "Vizantijskih izvora”.
Za naš zaključak važno je da se i s ovim može podsjetiti na značaj studiranja problema similacije i antikizacije na koji je prije 60 godina ukazao N. Radojčić sa dvije poznate studije. Od tada je broj sličnih studija znatno narastao. Ne možemo se na sve osvrnuti; mogućno je samo uzeti kao primjer rezultate istraživanja koji i sad već bitno mijenjaju dojučerašnje predstave o vrijednosti narativnih i ilustrativnih izvora za etnonimiju u srednjem vijeku“, piše Mijović.
