Jedan od najmoćnijih ljudi Srpske pravoslavne crkve, mitropolit crnogorsko primorski Amfilohije, preminuo je danas u 83. godini od posljedica koronavirusa, trideset godina pošto je postao mitropolit crnogorsko primorski, piše BBC na srpskom.
Amfilohije se prilikom dolaska na službu u rodnu Crnu Goru najavio kao pomiritelj i “svjedok božje ljubavi”. Od njegovog postavljenja za mitropolita 1990. godine, politička karta Balkana potpuno se promijenila, a on je odigrao jednu od važnih uloga.
Nove države su ucrtale granice, smjenjivali su se političari, komandanti, čak se i patrijarh promijenio, ali ne i Amfilohije, piše BBC na srpskom.
Za genocid u Srebrenici govorio je da je “to bila osveta”, na ratištu u Dubrovniku tokom rata u bivšoj Jugoslaviji uz gusle je pjevao dobrovoljcima, a u Cetinjskom manastiru je 1991. godine blagosiljao paravojne formacije Željka Ražnatovića Arkana optuženog za ratne zločine.
Odlikovao je vođu Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja, ali je održao i opijelo na grobu ubijenom premijeru Srbije Zoranu Đinđiću.
Sa aktuelnim predsjednikom Crne Gore Milom Đukanovićem prošao je put od “saradnika” do najvećeg neprijatelja.
Upravo su Amfilohije ili “Đedo”, kako su ga iz milošte zvali oni koji su ga slijedili, i Milo Đukanović na posljednjim parlamentarnim izborima u Crnoj Gori bili glavni rivali, iako je Mitropolija uporno ponavljala da se ne miješa u političke stvari.
“Poslije izbora u Crnoj Gori na kojima je Đukanovićeva Demokratska partija socijalista (DPS) izgubila vlast, Amfilohije je postao još značajnija ličnost”, kaže za BBC na srpskom vjerski analitičar Željko Injac u pisanom odgovoru neposredno pošto se Amfilohije razbolio.
“Sem duhovne vlasti, može se slobodno reći da je, ako već nije zadobio političku vlast, sasvim sigurno postao politički arbitar u Crnoj Gori bez koga se ne može formirati ni Vlada niti rukovoditi državom”, dodaje Injac.
I zaista, pregovori o novoj Vladi, uz prisustvo predstavnika pobjedničke koalicije, među kojima je bio i predsjednik Građanskog pokreta URA Dritan Abazović, održani su u prisustvu vladike Amfilohija u manastiru Ostrog.
Promjeni vlasti doprinio je, smatra se, prije svega podrškom ideji da se organizuju litije na kojima su mjesecima učestvovale desetine hiljada građana Crne Gore protiv spornog Zakona o slobodi vjeroispovijesti.
Crkva je smatrala da se njime otvara put ka “otimanju ili podržavljenju njene imovine”.
Početkom oktobra potvrđeno je da mitropolit ima koronavirus.
Ubrzo po objavljivanju vijesti da je Amfilohije preminuo, mandatar nove Vlade u Crnoj Gori je zatražio da se proglasi dan žalosti, a predsjednik Srbije Aleksandar Vučić uputio je telegram saučešća Mitropoliji, patrijarhu i SPC.
Bio kod Miloševića u Hagu, govorio na sahrani Đinđića, odlikovao Šešelja
Preplitanje duhovne i svjetovne vlasti obilježilo je životni put ovog vladike u koji su utkani gotovo svi politički lideri i van granica Crne Gore, s obje strane Drine.
“Posljednji koji su u Crnoj Gori imali i duhovnu i svjetovnu vlast su bili vladike iz porodice Petrović, od koje je kasnije nastala crnogorska dinastija”, podsjeća Injac.
Slobodana Miloševića, bivšeg predsjednika Srbije i Jugoslavije tokom devedesetih godina, posjetio je u zatvoru pred izručenje u Hag i odnio mu Jevanđelje.
Posthumno mu se izvinio što nije svjedočio u njegovu korist.
Ubijenom premijeru Zoranu Đinđiću, prvom demokratskom predsjedniku Vlade u modernoj istoriji Srbije, održao je govor na sahrani.
Tada je ostala upamćena rečenica Amfilohija da je Đinđića “ubila bratska mržnja, kratkovida i slijepa, koja previđa vječnu istinu da ko se mača maši – od mača će i poginuti”.
Amfilohije je odlikovao lidera radikala Vojislava Šešelja za “kosovsko rvanje” i borbu za pravdu pred međunarodnim sudom.
Čedomira Jovanovića, lidera Liberalno-demokratske partije i nekada jednog od najbližih saradnika Zorana Đinđića, krstio je u manastiru Ostrog u Crnoj Gori.
Imao je dobre odnose sa nekadašnjim predsjednikom Republike Srpske Radovanom Karadžićem, osuđenom za genocid i zločine protiv čovječnosti marta 2019. godine pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju.
Na sahrani majke Radovana Karadžića uporedio ju je sa majkom Jugovića i majkom Jevrosimom – koje su “svoj porod vaspitavale da na svetim načelima hrišćanske etike žive i umiru”.
Služio je opijelo i na grobu bivše jugoslovenske prve dame Jovanke Broz, a tom prilikom okadio i grob maršala Josipa Broza Tita.
“Ja sam malo kandilo i prema Titu bacio. Velim: toliko je grijeha i zla na sebe natovario, pa da ga malo okadim”, rekao je u jednom intervjuu.
Ko je bio Amfilohije?
Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije (Radović) je rođen na Božić 7. januara 1938. godine, kao peto od 15 djece Ćira i Mileve u Barama Radovića u Donjoj Morači.
Svetovno ime mu je bilo Risto.
Potomak je po srodstvu vojvode Mine Radovića, jednog od prvih crnogorskih plemenskih kapetana, koji je prisajedinio Moraču Crnoj Gori 1820. godine, navodi se u njegovoj zvaničnoj biografiji.
Odrastao je u patrijarhalnoj porodici.
Ime Amfilohije dobiće prilikom monašenja, jer je njegov duhovni otac Justin Ćelijski u to vrijeme prevodio Žitije Amfilohija Ikonijskog.
“Ovo ime pominje se već kod Homera u Odiseji, a znači onaj koji predviđa ili onaj koji predvodi dva voda vojske”, kaže u biografskom filmu „Dostojan” profesor doktor i prota Boris Brajović.
U tom filmu navodi se i podatak da se među teolozima doktorska disertacija Amfilohija Radovića smatra jednom od deset najboljih knjiga napisanih na grčkom u posljednjih 100 godina.
Amfilohije je govorio grčki, ruski, italijanski, njemački i francuski jezik.
Prema biografiji, u naučim radovima koristio je i starogrčki, latinski i crkvenoslovenski.
Biblioteku od nekoliko hiljada knjiga, među kojima je i njegovih 40, zavještao je manastiru Stanjevići.
“Amfilohije se prilikom dolaska na službu u rodnu Crnu Goru najavio kao pomiritelj i ‘svjedok božje ljubavi’. U skladu s onim kako je radio, međutim, pomirenja nema…
“Kraj je dočekao, onako kako je i radio – bez pomirenja… Od jednih obožavan, kod drugih kao simbol svega anticrnogorskog”, kaže za BBC na srpskom novinarka i jedna od autorki filma o njemu “Svjedok božije ljubavi” novinarka Radio-televizije Crne Gore Tanja Šuković za BBC.
Ovaj dokumentarni film, sačinjen od arhivskih snimaka i kratkih komentara uredništva crnogorskog javnog servisa, već mjesecima izaziva oprečne reakcije.
Ratnici i mantija
Počinje proročkom izjavom mitropolita, koji je uoči rata na prostoru bivše Jugoslavije rekao: “Ako nema mira među mrtvima, neće biti ni među živima”.
Mnogo godina kasnije govoreći o genocidu u Srebrenici tokom kojeg je ubijeno više od 8.000 bošnjačkih muškaraca i dječaka rekao je da je “to bila osveta”.
Zbog onoga što naziva mitropolitovom „fascinacijom ratom i ratnicima”, novinar Vremena Momir Turudić nazvao ga je “ratnikom u mantiji”.
U Dubrovniku je 1991. na ratištu uz gusle pjevao crnogorskim rezervistima.
Iste te godine su u Cetinjskom manastiru bili Željko Ražnatović Arkan i pripadnici njegove paravojne formacije Srpska dobrovoljačka garda, kao i na Badnji dan 1992. godine.
Zbog brojnih kletvi, među kojima je i ona “ko ne bio vjeran jednojezičnoj, jednokrvnoj Rusiji, dabogda živo meso od njega otpadalo, bio proklet tri puta i 3.000 puta od mene”, neki su ga nazivali “Risto sotona”.
Posljednjih nekoliko godina otkako je intenziviran dijalog Beograda i Prištine, mitropolit je u više navrata optuživao vlasti u Beogradu da će “izdati Kosovo i Metohiju ako im samo nešto daju”.
Što, kako je svojevremeno naveo, potvrđuje izjava predsjednika Aleksandra Vučića da priznanja Kosova nema bez “kompromisnog rješenja”.
“Sram bilo njega i svakog drugog koji se odriče svoga bića, pamćenja, svetinja… Sramna je to priča”, rekao je Amfilohije, obraćajući se vjernicima ispred crkve Svetih apostola Petra i Pavla u Starom Rasu kod Novog Pazara.
Poslije potpisivanja Briselskog sporazuma održao je opijelo cijeloj srpskoj vladi na čelu sa Ivicom Dačićem.
O homoseksualizmu, abortusu, Končiti Vurst, Rolingstonsima…
Amfilohije je više puta u vrlo negativnom tonu govorio o pripadnicima LGBT zajednice, a neposredno pred usvajanje Zakona o istopolnom braku u Crnoj Gori jula 2020. godine, izjednačio je homoseksualizam sa čedomorstvom.
Ostala je upamćena i njegova izjava iz 2017. godine kada je za Srpkinje rekao da su postale “majke čedomorke”.
“One u svojim utrobama pobiju za jednu godinu više djece nego što su pobili Musolini i Hitler i Broz i ovi koji su ovdje na Kosovu i Metohiji”, rekao je Amfilohije tada.
Umio je da komentariše i popularnu kulturu.
Za članove legendarne američke rokenrol grupe Rolingstons rekao je da su “bezbožnici koji pjevaju demonske pjesme”.
A razorne poplave koje su 2014. zadesile Balkan doveo je u vezu sa pobjedom predstavnice Austrije Končite Vurst na Evroviziji.
Pošto se Končita Vurst “afirmiše kao Isus”, poplave koje su pogodile zemlju zapravo su “znak da nas Gospod voli i da nas iskušava kako bismo se vratili na pravi put”, rekao je tada.
Ipak, u nekim situacijama radio je na smirivanju situacije.
Kada je 2004. u Beogradu tokom protesta zbog proglašenja nezavisnosti Kosova paljena Bajrakli Džamija ušao je u razularenu gomilu vičući:
“Izađite djeco, kumim vas Bogom! Ne činite zločin kao oni, pa da i mi ispadnemo zločinci.”
Obnova duhovnosti
I njegov rad kao duhovnika predmet je kontroverzi.
“Mitropolit Amfilohije će definitivno ostati upamćen u istoriji ne samo SPC već i cijelog pravoslavlja, kao neko ko je zaista uradio mnogo za obnovu crkvene duhovnosti poslije pola vijeka komunističke duhovne pustoši, ali i kao čovjek koji je vodio ozbiljnu misionarsku djelatnost širom svijeta”, ističe Injac.
Eparhija Buenosajreska i južno-centralnoamerička je osnovana na njegov prijedlog u maju 2011. i od tada je bio na njenom čelu.
“Duhovnom obnovom” on je utrostručio broj Srba u Crnoj Gori, a većinu njih pretvorio u “fanatične svetosavce”, kaže novinarka RTCG Tanja Šuković.
“Kleronacionalizmom, pod firmom širenja pravoslavlja, pocijepao je i do mržnje sukobio pravoslavno stanovništvo Crne Gore. U zanosu graditeljske obnove, mijenjajući izvornu arhitekturu, devastirao je veliki broj hramova i tako trajno uništio tragove crnogorskog kulturnog identiteta”, ocjenjuje Šuković.
Crkva i država. I još jedna država
Ljeta 2005. Amfilohije je izveo jedinstveni crkveno-operativni manevar.
Uz pomoć helikoptera Podgoričkog garnizona postavio je metalnu crkvu na vrhu planine Rumije iznad Bara.
Resorno ministarstvo je najavilo da će crkvu ukloniti jer je postavljena bez potrebnih dozvola.
Amfilohije je prokleo sve koji bi da ruše crkvu, koja i danas stoji na istom mjestu.
Mitropolit je “vrijeđao i proklinjao Crnogorce kao niko nikad”, ocjenjuje Šuković.
Srpska pravoslavna crkva je “bila i još uvijek je glavni promoter i eksponent srpskog velikodržavnog projekta”, smatra Sonja Biserko, predsjednica Helsinškog odbora za ljudska prava iz Beograda.
Tako se, kaže, Crna Gora ne smatra nezavisnom državom, već teritorijom.
“Smatra se da su Srbija i Crna Gora dvije zemlje istog naroda”, rekla je ona za Radio slobodna Evropa.
Kao vrlo zabrinjavajuću ocjenjuje upravo retoriku Amfilohija Radovića kako u predizbornoj kampanji – tako i nakon pobjede opozicije.
Prije referenduma o nezavisnosti Crne Gore 2006. godine, Amfilohije je na pitanje novinarke novosadske televizije: “Šta mislite o crnogorskom državnom projektu?”, odgovorio:
“Ne pravi se pita od onoga.”
Početkom devedesetih, pokrenuo je i crkvenu izdavačku kuću Svetigora, koja je u narednim decenijama postala vrlo značajna.
“Svetigori, koja je djelovala pod rukovodstvom Amfilohija, može se zamjeriti da je promovisala malo tvrđe i konzervativnije religijske stavove.
“Ali se ne može zanemariti značaj uticaj ove izdavačke kuće za buđenje religijske svijesti”, napominje Injac.
U Crnoj Gori su, dodaje, tokom posljednjih 30 godina obnovljene mnoge crkve i manastiri i obnovljen je monaški život.
“Manastir Ostrog je i prije Amfilohija bio hodočasničko mjesto za cio Balkan, ali u njegovo vrijeme on to postaje u rangu sa Svetom Gorom”, dodaje Injac.
Amfilohije, koji je završio postdiplomske studije na katoličkoj visokoškolskoj ustanovi – Papski orijentalni institut u Rimu – među episkopima je koji su zaslužni i za dobre odnose SPC i Vatikana, kaže vjerski analitičar.
Odnos sa Đukanovićem
Pravoslavna crkva tokom svoje istorije je uvijek bila kooperativna sa državom u kojoj se nalazi, bez obzira na to kako se država ophodila prema toj istoj crkvi, to je prosto sastavni dio pravoslavnog etosa – “Bogu Božje, Caru carevo” i “Svaka vlast je od Boga”.
U tom ključu treba gledati dobre odnose Amfilohija i režima Mila Đukanovića, kao uostalom i patrijarha i vlasti u Srbiji.
Uz pomoć crkve u Crnoj Gori Đukanović je pobijedio na izborima, došao na vlast i vladao 30 godina, ali isto tako je zbog crkve njegova Demokratska partija socijalista izgubila vlast.
Za te tri decenije Đukanovićeve vladavine odnosi sa crkvom, tačnije Amfilohijem, bili su promjenljivi, no najčešće dobri, na obostranu korist.
Povremeno je lojalnost Amfilohija Đukanovićevom režimu i Crnoj Gori bila veća od očekivane, pa je stoga češće kritikovao vlasti u Srbiji nego u Crnoj Gori.
Na kraju, nikada u pravoslavnom svijetu nije zabilježen slučaj da se kompletnoj Vladi jedne države održi opijelo – živim ljudima – kao što su to učinili Amfilohije i Atanasije Jevtić, srpskoj Vladi u Beograd.
S druge strane Amfilohije nešto slično nije ni pokušao sa vlašću u Crnoj Gori, naprotiv, uvijek je rado isticao prijateljstvo sa Đukanovićem i nadu da će on jednog dana postati vjernik.
To mu sa srpske strane iz Beograda nije previše zamjerano, pa čak ni iz crkvenih krugova.
Vjerovatno se računalo da Amfilohije zbog položaja u kojem se crkva u Crnoj Gori nalazi tako mora da postupa.
Njegovi propusti i snishodljivost prema vlastima u Crnoj Gori su pravdani okolnostima, dok je u međuvremenu njegovo okruženje pravilo kult svetog mitropolita koji se lavovski bori za opstanak pravoslavlja.
Položaj u Crkvi
Sveti arhijerejski sabor Srpske Pravoslavne Crkve (crkvena skupština) izabrao ga je maja 1985. godine za episkopa banatskog.
Decembra 1990. godine izabran za Mitropolita crnogorsko-primorskog sa sjedištem na Cetinju.
Mitropolit je jedna od titula u crkvenoj hijerarhiji. Mitropolit je visoki crkveni dostojanstvenik u pravoslavnoj i katoličkoj crkvi.
U pravoslavnoj crkvi mitropolitom se zove arhiepiskop na čelu manje, nezavisne crkvene provincije. Većima je na čelu patrijarh.
Mitropoliti su ranije imali neku vrstu vlasti nad vladikama na njihovoj teritoriji, danas to nije slučaj.
Mitropolit Amfilohije, recimo, nije imao nikakve vlasti nad episkopom nikšićkim Joanikijem, ili mileševskim Filaretom, čija se eparhija prostire i na dio Crne Gore, navodi sajt Svetosavlje.
Patrijarh SPC ima titulu “mitropolit beogradsko-karlovački”, a titule mitropolita su osim na Cetinju, dobili episkopi u Zagrebu, Sarajevu i Skoplju.
Patrijarh samo privremeno
U više saziva bio je član Svetog Arhijerejskog Sinoda SPC (crkvene vlade), koju čine patrijarh i četiri episkopa.
Predsjedavao je Sinodom i bio zamjenik patrijarha Pavla dok je bio bolestan od kraja 2007. godine do njegove smrti, a zatim i do izbora patrijarha Irineja 22. januara 2010. godine.
Kandidat za patrijarha SPC bio je dva puta.
“Amfilohije Radović izgubio je sve ključne životne utakmice: Crna Gora se odvojila od Srbije i ušla u NATO… Kosovo je postalo samostalno, a on nije postao srpski patrijarh”, kaže novinarka Tanja Šuković i dodaje:
“Jedinu veliku pobjedu dobio je protiv sopstvene domovine – Crne Gore. Ocijenila je da je tokom trideset godina provedenih u stolici Svetog Petra Cetinjskog, kultnog pomiritelja, vojskovođe i crnogorskog državnika, “Amfilohije Radović ojačao srpsku crkvu”.
Vjerski analitičar Željko Injac kaže da se u crkvenim krugovima spekuliše da Amfilohije nije nikad prežalio što nije izabran za patrijarha, mada je on sam to više puta negirao.
“Njegov uticaj i njemu lojalnih episkopa u SPC je toliko velik da praktično crkva u Crnoj Gori funkcioniše gotovo nezavisno od patrijaršije u Beogradu, što se na kraju i ne krije – odobrava se ili ne odobrava dolazak patrijarha i slično”, objašnjava Injac.
Upravo zbog toga su, dodaje, narasle sumnje u mogućnost otcjepljenja tog dijela SPC od Beograda, a “te sumnje su posebno podgrijavali istupi mitropolitovog prijatelja Mila Đukanovića”.
“No, na kraju želja za autokefalnom crnogorskom crkvom je Mila Đukanovića koštala vlasti u Crnoj Gori, dok za takav projekat ipak nije dobio podršku mitropolita Amfilohija, barem ne javnu”, napominje Injac.
