Tokom godine organizovano je ukupno 14 izložbi i prezentacija arhivske građe - 11 u Crnoj Gori i tri u inostranstvu; objavljeno je pet izdanja, a šesto je u pripremi i uskoro ulazi u štampu. Kroz niz uspješnih projekata, međunarodnih partnerstava, publikacija te manifestacija koje su okupile hiljade građana, Državni arhiv Crne Gore (DACG) potvrdio je svoju ulogu ključne institucije u očuvanju nacionalnog identiteta i kulturno-istorijskog nasljeđa.
Direktor Državnog arhiva Crne Gore Danilo Mrvaljević ocijenio je da su 2025. obilježile aktivnosti koje su instituciju snažno pozicionirali u javnosti i potvrdili njen razvoj na više nivoa.
„Godina za nama predstavlja prekretnicu u istoriji Državnog arhiva Crne Gore. Povratak crnogorske arhivske građe iz Beča nakon više od vijeka nije samo važan trenutak za našu instituciju, već događaj od trajne vrijednosti za crnogorsku istoriju i identitet, odnosno povratak dijela našeg državnog pamćenja. U ovoj godini unaprijedili smo organizacionu strukturu, standard i procese rada i učinili arhivsku građu dostupnijom javnosti i istraživačima, uz snažan odjek naših programa kroz saradnje u zemlji i inostranstvu. Ponosni smo što je Državni arhiv Crne Gore danas prepoznat kao savremena ustanova koja čuva najvrijednije tragove prošlosti, a istovremeno aktivno doprinosi kulturi i znanju države. Ovi uspjesi obavezuju nas da nastavimo istim intenzitetom, sa jasnom vizijom razvoja i odgovornošću prema građi koju čuvamo i generacijama koje dolaze“, kazao je Mrvaljević.
Istorijski trenutak - povratak crnogorske arhivske građe iz Beča
Jedan od najznačajnijih događaja 2025. godine, ali i u cjelokupnoj istoriji DACG, jeste povratak arhivske građe iz Beča nakon više od jednog vijeka, koja predstavlja nezamjenjiv izvor za razumijevanje političkog, administrativnog i društvenog razvoja Crne Gore u ključnom periodu njene istorije. U junu, u Austrijskom državnom arhivu svečano je potpisan akt o primopredaji građe nastale radom institucija Knjaževine i Kraljevine Crne Gore iz perioda 1906–1916. Na svečanoj prezentaciji preuzete građe u novembru, u Vladinom domu na Cetinju, direktor DACG Danilo Mrvaljević i generalni direktor Austrijskog državnog arhiva dr Helmut Vonut potpisali su i Sporazum o saradnji, čime je formalizovano partnerstvo i otvoren prostor za dalju razmjenu građe i stručnih iskustava.
Dodatno, Državni arhiv Crne Gore je Biskupiji kotorskoj, Crkvi sv. Ivana Krstitelja u Budvi, vratio matične knjige iz perioda XVIII–XX vijeka, koje su nakon zemljotresa 1979. bile samo privremeno preuzete radi zaštite. Nakon višedecenijskog čekanja,matične knjige su konačno vraćene čime je DACG pokazao profesionalnu odgovornost i poštovanje prema stvaraocima građe.
„Neđelja arhiva“ – manifestacija koja je oživjela arhivsku baštinu
Manifestacija „Neđelja arhiva“, održana od 26. do 30. maja širom Crne Gore, bila je jedan od najuspješnijih projekata Državnog arhiva u ovoj godini. Kroz više od sto događaja u 21 gradu okupila je hiljade građana i potvrdila Arhiv kao živ prostor susreta sa istorijom, uz izložbe uživo i online, stručna predavanja, promocije publikacija i edukativne programe. Posebno su zapažene izložbe „Učiteljska škola Cetinje 1922–1945“, „Privreda u Rožajama“, postavka „Jevto Miletin Nikolić“ u Nikšiću i retrospektiva Arhivskog odsjeka Ulcinj, kao i internet izložbe „Sreski Narodni odbor Titograd 1945–1959“ i „Učiteljsko društvo u Baru 1919–1935“. U okviru manifestacije, u saradnji sa Nacionalnom bibliotekom Crne Gore „Đurđe Crnojević” i Narodnim muzejem Crne Gore, 28. i 29. maja na Cetinju je održana i V međunarodna konferencija bibliotekara, arhivista i muzealaca - LAM 2025. Konferencija je okupila na desetine autora iz regiona.
„Dani Miloša Miloševića" - novo poglavlje naučne saradnje
U saradnji sa Opštinom Kotor, DACG je 6. i 7. novembra organizovao međunarodni naučno-stručni skup „Dani Miloša Miloševića“, posvećen imenu i nasljeđu dr Miloša Miloševića, kao i naučnoj valorizaciji kulturnog nasljeđa Boke Kotorske nakon zemljotresa 1979. godine i vrednovanju dokumentarnog nasljeđa kroz istraživanja, prezentacije, digitalizaciju i međuinstitucionalnu saradnju. Na skupu je učestvovalo 35 autora iz više zemalja regiona i Evropske unije. Nadovezujući se na raniji skup „Miloš Milošević i kulturna tradicija Boke“, ova manifestacija postavila je temelj da se ubuduće održava svake druge godine, kao trajni prostor okupljanja stručnjaka i predstavljanja najnovijih istraživanja u oblasti arhivske djelatnosti i kulturno-istorijske baštine.
Međunarodna saradnja na najvišim nivoima
U oblasti međunarodne saradnje, DACG je ostvario izuzetne rezultate koji su instituciju postavili na mapu najznačajnijih arhivskih centara. Predstavnici Arhiva učestvovali su na globalnoj konferenciji RootsTech u SAD, gdje su otvoreni razgovori o saradnji u digitalizaciji sa FamilySearch International, najvećom genealoškom organizacijom na svijetu, a zatim je uslijedila i posjeta delegacije ove organizacije Crnoj Gori. Takođe, Direktor DACG Danilo Mrvaljević po prvi je put prisustvovao sastanku Evropskog odbora nacionalnih arhivista (EBNA) u Varšavi, kao i Kongresu Međunarodnog arhivskog savjeta – ICA Congress Barcelona 2025, čime je dodatno osnaženo učešće Crne Gore u međunarodnim temama savremene arhivistike. Pored navedenih događaja na najvišem nivou, više službenika DACG je tokom 2025. učestvovalo i na brojnim konferencijama, seminarima, stručnim obukama i naučnim skupovima u zemlji i inostranstvu, doprinoseći kontinuiranom stručnom usavršavanju i razmjeni iskustava.
Istovremeno, unaprijeđena je saradnja sa udruženjima i nacionalnim zajednicama Crnogoraca u regionu, s ciljem jačanja veza sa dijasporom i podrške očuvanju crnogorske kulture, tradicije, jezika i identiteta.
Značajne sporazume o saradnji DACG je potpisao sa Državnim arhivom Republike Sjeverne Makedonije, nakon zajedničkih izložbenih projekata u Podgorici i Skoplju; zatim je potpisan i Sporazum o naučnoj i istraživačkoj saradnji sa Hrvatskim institutom za povijest u Zagrebu, uz planove za zajedničke projekte, razmjenu stručnjaka i publikacije.
Tokom godine, u okviru jačanja saradnje u Crnoj Gori, potpisani su i memorandumi o saradnji sa Savezom udruženja boraca NOR-a i antifašista Crne Gore (SUBNOR-A), zatim Zajednicom Italijana Crne Gore, koji se odnosi na realizaciju velike međunarodne izložbe „Italija i Crna Gora – dvije zemlje sa zajedničkim Jadranom“, posvećene predstavljanju kulturnih veza, zajedničke istorije i nasljeđa dvije zemlje na jadranskom prostoru. Takođe je potpisan Memorandum o saradnji sa Fakultetom likovnih umjetnosti Univerziteta Crne Gore, kojim je predviđena razmjena stručnih iskustava i zajednička realizacija programa u oblasti zaštite i prezentacije kulturne baštine. Posebno je značajno što će studenti FLU sa programa konzervacija i restauracija od februara 2026. započeti stručnu praksu u Odjeljenju za tehničku zaštitu arhivske građe, čime se stvaraju uslovi za sistematsko osposobljavanje novog kadra u oblasti konzervacije i jačanje kapaciteta Arhiva za budućnost.
Izdavačka djelatnost i promocija kulturne baštine
U 2025. godini snažan pečat ostavila je izdavačka i prezentaciona djelatnost DACG, koja je arhivsku građu približila javnosti kroz izložbe, promocije i nastupe na manifestacijama posvećenim knjizi i znanju. Tokom godine realizovane su promocije zbornika „Izvještaji Mitra Bakića, crnogorskog poslanika u Carigradu“, knjige III i IV, u Zagrebu, Podgorici i Beranama. Uskoro u štampu ulazi i peta knjiga, čime će biti zaokružen važan projekat objavljivanja izvještaja Mitra Bakića, crnogorskog poslanika u Carigradu.
DACG je takođe jedan od izdavača kapitalnog enciklopedijskog djela „Povijest Crkve I“ autorke dr sc. Lenke Blechove Čelebić, predstavljenog u septembru u Katedrali Svetog Tripuna u Kotoru, kao i crnogorskog izdanja “Istorija Crkve I” iste autorke, dok je u novembru promovisan i zbornik „Okružni komitet KPJ Cetinje u NOR-u 1941–1945“, knjiga I i II.
U okviru kontinuiranog sistematskog objavljivanja arhivske građe, promovisan je i zbornik dokumenata „Podgorička banka 1904–1949“, koji donosi vrijedne izvore o razvoju jedne od ključnih finansijskih institucija u Crnoj Gori, osnovane 1904. godine kao druge banke u zemlji, nakon nikšićke iz 1901.
DACG je svoja izdanja predstavio na 19. Međunarodnom podgoričkom sajmu knjiga i obrazovanja, Međunarodnom festivalu književnosti u Podgorici, te po prvi put na 68. Međunarodnom beogradskom sajmu knjiga, promovišući bogatu izdavačku djelatnost od ukupno preko 50 izdanja koja svjedoče o kulturnom i istorijskom nasljeđu Crne Gore.
Izložbe i kulturne manifestacije širom regiona
U godini za nama, DACG je realizovao i brojne izložbe dokumenata i tematske postavke u zemlji i inostranstvu. Izložba „Konzularna predstavništva Crne Gore 1880–1914“, autora mr Vukote Vukotića i Jelene Nikolić, predstavljena je u Tirani u okviru Sedmice crnogorske kulture u Albaniji, potom u Kotoru na otvaranju Festivala knjige FesKK, kao i u Skoplju povodom obilježavanja Njegoševog dana, crnogorskog praznika kulture. Dodatno, u okviru obilježavanja praznika, DACG je u saradnji sa Ambasadom Crne Gore u Hrvatskoj učestvovao i u programu u Zagrebu, gdje je u Novinarskom domu predstavljena video-prezentacija „Veze Crne Gore i Hrvatske tokom revolucije 1848/49“, koju je pripremio i izložio arhivski savjetnik mr Vukota Vukotić.
Na Cetinju je, u saradnji sa Državnim arhivom Republike Sjeverne Makedonije, otvorena izložba „ASNOM – Izraz suverene volje makedonskog naroda“, dok je u decembru, povodom 120 godina od donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905, na Pravnom fakultetu UCG otvorena izložba „Ustavi Crne Gore“, autora direktora DACG Danila Mrvaljevića. Na izložbi su predstavljeni originali ustava koji se čuvaju u DACG, kao i dokumenta ustupljena od Nacionalne biblioteke Crne Gore „Đurđe Crnojević“ i Skupštine Crne Gore.
Infrastrukturni iskoraci i bolji uslovi za zaštitu građe
Kroz intenzivne radove i pripremu razvojnih projekata, DACG je tokom godine značajno unaprijedio uslove za čuvanje arhivske građe i podigao nivo usluga korisnicima u više arhivskih jedinica. Sanacijom kompletnog objekta u Beranama i unapređenjem uslova rada u arhivskom odsjeku Kotor, uređenjem i renoviranjem radnih prostorija, ojačani su infrastrukturni kapaciteti institucije. Na Cetinju su pokrenute pripremne aktivnosti i izrada nove projektne dokumentacije za izgradnju savremene arhivske zgrade planiranne u jubilarnoj 2026 godini, kada Arhiv ulazi u 75 godinu od svog osnivanja. Paralelno, obnovom i uređenjem centralnog hola zgrade sjedišta Arhiva na Cetinju dodatno je osnažena institucionalna prepoznatljivost i naglašen kontinuitet arhivske tradicije.
U cilju poboljšanja uslova rada na konzervaciji i restauraciji, iz Njemačke je, za Odjeljenje za tehničku zaštitu arhivske građe nabavljen savremeni mobilni ekstraktor ili otprašivač u vrijednosti od preko 6 hiljada eura.
Na inicijativu direktora Danila Mrvaljevića, Državni arhiv je na kraju godine uputio zahvalnost koleginicama i kolegama koji su svoj radni vijek posvetili Arhivu, a kojima je tokom 2025. godine prestao radni odnos zbog odlaska u penziju. Mrvaljević im je tom prilikom uručio zahvalnice kao i prigodne poklone u znak poštovanja za njihov doprinos struci i razvoju Arhiva.
Zahvalivši se svima koji su podržali rad institucije, Mrvaljević je najavio nastavak uspješnih aktivnosti u 2026. godini, kada će Državni arhiv obilježiti niz značajnih jubileja koji će dodatno učvrstiti njegovu poziciju kao ključne institucije u očuvanju crnogorskog kulturno-istorijskog nasljeđa i nacionalnog identiteta.
