Risan ili ilirsko naselje Rizinium pretpostavlja se da je osnovano od ilirskog plemena Rizonita. Vjekovima je bilo glavno naselje u Boki, koja se tada po njemu i nazivala Sinus Rizonikus. U Risnu je bila ilirska kovnica novca, najstarija u Crnoj Gori. Pred najezdom Rimljana u Risan se 228. godine prije n. e. sklonila ilirska kraljica Teuta, koja je, nemoćna da im se odupre, kako predanje kaže, našla smrt u moru ispod Risna.
Višegodišnja arheološka istraživanja u Risnu, na lokalitetima Carine i Gradina do sada su dala veoma značajne rezultate.
Istraživanja su vršena na lokalitetima Gradina i Carine. Pronađeni su ostaci ilirskog grada iz helenističkog i rimskog perioda. Rezultati istraživanja bili su predstavljeni javnosti izložbom ΣYNÉXEIA – CONTINUUM – TRAJANJE čiji je cilj bio da otkrije nova saznanja o Rizonu, odnosno, Risiniumu.
Fantastično otkriće
Tako je prije nekoliko godina crnogorska javnost saznala za fantastično otkriće vezano za Risan. Tim poljskih arheologa sa Varšavskog univerziteta u saradnji sa domaćim arheolozima iskopao je u Crnoj Gori prvu ikada otkrivenu palatu ilirskih kraljeva.
Otkriće su stručnjaci ocijenili kao izuzetno važno, jer predstavlja prvi uvid u funkcionisanje kraljevske vlasti kod drevnih Ilira. Iako još traju analize, arheolozi navode da je posrijedi palata kraljice Teute, koja je vodila Prvi ilirski rat 229. godine p.n.e. Iskopavanja na lokalitetu traju od 2000. i do sada su dovela do saznanja koja su omogućila istoričarima uvid u period vladavine ilirskih kraljeva.
Arheolog iz Poljske, prof. Pjotr Dižček tada je, povodom otkrića palate, za portal ''Science'' kazao:
''Svi podaci koje smo prikupili do sada pokazuju da smo otkrili palatu, kompleks vladara Risna. Ovo otkriće je veoma važno jer smo sada zaista dobili prvi konkretan dokaz postojbine Ilira. Sve do sada su bila nagađanja i nijesmo znali da li je to zaista stvarno'', kazao je on.
Dodao je da, iako su ranije pronađeni novčići kralja Balajosa, ova studija i pronalazak, otkrivaju mjesto gdje su živjeli ilirski kraljevi i kraljice. Kako je tada saopštio profesor Dižček, tehnike korišćene za izgradnju palate, značajno se razlikuju u odnosu na ranije ilirske iskopine.
''Zaista je posrijedi jedinstven slučaj. Obično nijesmo u mogućnosti da identifikujemo specifične i konkretne lokacije važnih događaja u prošlosti, zato je ovo veoma važno otkriće'', kazao je on.
Dodao je kako se pretpostavlja da je prva palata spaljena u teškom nasilnom napadu, a druga je sagrađena na temeljima stare. Pretpostavlja se da su prostorije bile prostrane, sa širokim ulazima i drvenim vratima. Pronađeni su čak i ostaci velikih alki za vrata. Risan leži na slojevima ilirske, grčke, rimske, slovenske, turske, venecijanske i austrougarske kulture. Ilirsko pleme Risoniti prodrlo je u tom dijelu obale na more i tu osnovalo naselje, koje je po njima dobilo ime.
Glavno središte ilirske države
Središte ilirskog naselja bila je gradina koja se nalazi iznad današnjeg Risna. Naselje se prvi put pominje sredinom 3. vijeka p.n.e. u doba države ilirskoga plemenskog saveza pod vođstvom plemena Ardijejaca. Nakon smrti kralja Agrona, tvorca tog plemenskog saveza, savez je preuzela njegova žena, kraljica Teuta.
U vrijeme Teute, ilirsko naselje Risan doživljava vrhunac kao glavno središte ilirske države. Iz Risna je vodio najpogodniji put u zaleđe, a samo naselje postalo je čvorište puteva. Teuta je vrlo često boravila u Risnu i tu primala predstavnike Grka i Rimljana. Ilirsko pleme Risoniti kovalo je u naselju vlastiti novac, koji je otkrio slavni engleski arheolog Artur Evans.
Kraljica Teuta nastojala je osigurati taj dio zaliva pa je prema legendi samo nekoliko kilometara istočno od Risna naselila dio plemena Pirusta, po kojima sadašnje naselje Perast nosi ime. Risan je bio polazna tačka mnogih gusarskih pohoda Ilira kojima su oni ugrožavali grčko-rimske trgovačke puteve na Jadranu. Godine 229-228.p.n.e. izbio je prvi ilirski rat, u kojem su Rimljani odlučili zaustaviti širenje moći Teutine ilirske države.
Nakon pretrpljenog poraza od Rimljana, prema legendi, kraljica Teuta sklonila se u Risan i našla smrt u moru pred naseljem.
Na mjestu uz samu obalu gdje se Teuta po legendi navodno bacila u more nalazi se danas hotel koji nosi njezino ime. Rimski put koji je išao od Dubrovnika do Drača išao je uz more preko Konavala i Sutorine, kotlinom Morinja, pa obalom za Risan, odakle je jedan krak produžavao za Kotor i Drač.
Vrijeme je odavno izbrisalo njegove tragove i sada se pretpostavlja da se na njemu pruža vijugava linija jadranske magistrale, što u širokom luku povezuje gradove Boke Kotorske.
Cvijeće kraljice Teute
Uz magistralu, koja danas prolazi kroz Risan, protežu se divlji zasadi oleandra sa crvenim i roze cvjetovima. To je, kažu legende koje prepričavaju mještani, cvijeće kraljice Teute.
Ovdašnji mještani vjeruju da su oleander u ovaj kraj donijeli Teutini ratnici, a možda i Grci ili Rimljani, kako bi njegovim otrovnim sokom premazivali ratničke strijele.
Zato oleander ovdje ima i svoje drugo ime. Zlojesina! Raste posvud slobodno, rijetko ga ko uzgaja, pa ipak mogu se vidjeti zasadi svuda na obali.
Teutin grad oleandara, po narodnom vjerovanju, potonuo je usljed jakog zemljotresa, još u antička vremena, u more. Tako se za vječita vremena pridružio svojoj legendarnoj kraljici koja je 228. godine (prije naše ere) izvršila samoubistvo, sunovrativši se sa njegovih zidina, kada više nije mogla da se odupre rimskim legijama.
Plinije Mlađi ga pominje kao Rhizinium, „utvrđeni grad rimskih građana, koji je mogao brojati oko 10.000 stanovnika“. Svakako da je za pomenuto vrijeme grad predstavljao dosta veliko, značajno i utvrđeno mjesto. Najveći urbani centar zadugo na današnjoj crnogorskoj teritoriji.
Najviše podataka o Teuti bilježi grčki istoričar Polibije. Njegovim se tekstom poslužio Dimitrije Demeter za dramu Teuta.
Pod rimskom vlašću
Poslije poraza Teute, nakon kratkotrajne stagnacije Risan ponovno doživljava oporavak kao rimsko naselje. Naselje je pod rimskom vlašću steklo položaj municipija, a u izvorima se spominje kao Rhizon ili Resnium, a Rimljani su zbog važnosti grada cijeli zaliv nazivali Sinus Rhizonikus (Risanski zaliv). Kroz prvi i drugi vijek nove ere naselje doživljava vrhunac kao lučko-trgovačko središte za vezu s romaniziranim Ilirima.
Ovaj grad je u doba Rima imao oko 10.000 stanovnika i unutar svojih bedema krio je skladne trgove i brojne raskošne palate. O tome govore i arheološki ostaci koji su sačuvani uprkos strašnom potresu koji ga je krajem VI ili početkom VII vijeka potpuno razorio. Pretpostavlja se da je tada veći njegov dio utonuo u more. Iz toga vremena naročitu vrijednost predstavljaju risanski mozaici iz II vijeka n. e.
Otkopavanja su otkrila blokove obrađenog bijelog grčkog mermera, granitne i mermerne stubove, temelje jedne rimske palate koji jasno ocrtavaju pet njenih odjeljenja, čiji su podovi ukrašeni figurama u mozaiku. Od njih se po umjetničkoj ljepoti ističe ona koja prikazuje Hipnosa, mitološkog boga sna. Po bijeloj osnovi mozaika su elegantne linije kvadratića i polukrugova koje predstavljaju cvjetnu stabljiku. U sredini je krug u kojem je izrađen bog Hipnos, u ležećem položaju. To je jedini sačuvani lik ovoga boga u mozaiku.
Po raspadu zapadno-rimskog carstva (476) Risan i dalje ostaje glavni grad za Boku. Prvenstvo u Boki ustupio je Kotoru negdje krajem vizantijske vladavine u ovim krajevima. Ekonomsko i kulturno slabljenje Risna, naročito se naglo nastavlja za vrijeme turskog gospodarenja od 1482. do 1687, kada ga prisvaja Venecija pod kojom je ostao do njenog pada (1797).
Pominjanje Risna u mnogim djelima antičkih pisaca, izazvalo je interesovanje stranih naučnika, arheologa i istoričara. Neki od njih su: Viala de Somier, Anri Kons, Hanrih Rihli i Artur Evans, koji su dolazili u Risan i obavljali arheološka istraživanja na kopnu i moru.
Slučajni nalaz iz 1939.
Oni su u XIX vijeku upoznali svjetsku stručnu javnost sa Risnom kao važnim antičkim lokalitetom. Prilikom ovih iskopavanja, a i kasnije, nađeno je mnogo arhitektonskih i dekorativnih fragmenata sa više rimskih objekata, nadgrobnih spomenika, sargofaga i žrtvenika, statueta u bronzi, torzo jednog rimskog imperatora, mnogo ilirskog i rimskog novca.
Treba pomenuti slučajni nalaz iz septembra 1939. godine. Kopirajući kanalizaciju za risansku bolnicu, radnici su naišli na arhitektonske ostatke rimskog doba. U toku okupacije 1942, italijanski arheolog dr Valenti vršio je iskopavanja na Carinama, koja su dosta dugo trajala i urodila plodom. Na carinama je pronašao: lakrimarije, statuete, novac, fragmente mermera, kipove, stubove. Svi nađeni materijali su premješteni i poslati u Italiju. Gdje se to blago danas nalazi nije poznato, čak se i smatra da je Risan u to doba opljačkan.
Da se doista današnji Risan razvio na temeljima nekadašnje ilirske prestonice, potvrdila su i istraživanja Džona Artura Evansa, koji je na Carinama, na dubini od nekoliko metara, 1878. naišao na temelje starog grada. Francuski naučnik E. Kons svjedoči slično o gradskim zidinama, odavno potonulim u more, obraslim algama i drugim morskim rastinjem. Tako se ovaj grad pročuo i kao važno arheološko nalazište.
Artefakti pohranjeni u kutije
Hiljade artefakata pronađenih tokom arheoloških istraživanja mogu da ispričaju istoriju Risna, ali su oni, zbog nedostatka adekvatnog izložbenog prostora, za sada pohranjeni u kutije, sakriveni od očiju javnosti. Za sada eksponati stoje u Kotoru, na Cetinju, nešto je spakovano, nešto se konzervira. Dio je otišao u Poljsku na konzervaciju.
Priču o Risnu priča iSatir, bog plodnosti izvajan na bronzanom zvekiru, za koji se pretpostavlja da je bio na vratima Teutine palate, figuraPana, zaštitnika pastira, amfora iz drugog-trećeg vijeka p.n.e, hiljade novčića iz doba kralja Balajosa nađeni u jednom ćupu, zlatni prsten sa dragim kamenom od ahata, sa predstavomArtemide, zaštitnice trudnica, kopija Praksitela iz Atine, poklopci od amfora sa Sicilije, 3. vijek p.n.e, tegovi od gline za ribarske mreže, ključ iz turskog doba, 17. vijek, nađen na Gradinama, staklene posude iz balzamarijuma nađene u grobovima na Carinama, žišci koje su stari stanovnici Risna koristili kao noćno osvjetljenje...
Međutim umjesto originala najčešće ih možemo vidjeti u ponekoj izložbi i na fotografijamaJanuša Reclava, člana poljskog arheološkog tima, koji ih je ovekovječio prilikom pronalaska u istraživanjima ekipe poljsko-crnogorskih arheologa na raznim lokalitetima u Risnu.
Zaista je čudno i neobjašnjivo koliko je izgleda za institucije kulture irelevantno postojanje ovakvog kulturnog dobra i neprocjenjivih arheoloških artefakata. Koliko se malo ulaže u njihovu prezentaciju.
Mada, u stvari, nije ni čudno ako znamo da se već vjekovima sa prostora Crne Gore odnose arheološki nalazi, fragmenti sa Zlatice, Martinića Gradine, Ciborijum iz Ulcinja, staklo, keramika i zlato iz Budve, Duklje i pune vitrine muzeja u okruženju i svijetu.
