Četrdeseto, jubilarno, izdanje Festivala internacionalnog alternativnog teatra (FIAT) zatvorila je predstava ,,Na vrhu Olimpa" (Peak Mytikas) čiji je režiser Jan Fabre, jedan od najznačajnih savremenih avangardnih umjetnika, koji je prethodno posjetio Crnu Goru januara 2024. kako bi na FDU Cetinje održao masterclass glume.
Predstava je trajala osam sati, što je čini trostruko kraćom nego njeno 24-satno izvođenje na 51. BITEF festivalu 2017. godine.
Mitikas – vrh bogova i ljudskih slabosti
U predstavi su igrali Alma Auer, Annabelle Chambon, Anny Czuper, Cédric Charron, Conor Doherty, Gustav Koenigs, Irene Urciolli, Ivana Jožić, Matteo Franco, Pietro Quadrino i Stella Hottler. Glumci govore mješavinom engleskog, francuskog, italijanskog, njemačkog i flamanskog jezika, sa projektovanim titlovima (ali i pokojom naučenom, prevedenom replikom) na našem jeziku.
Predstava nosi naslov po Mitikasu, najvišem vrhu planine grčke Olimp, po mitologiji prestonice bogova, čije ime znači ,,nos”. Čulo mirisa je glavni motiv u ovoj predstavi, koji spaja istorijske činjenice (drevni Grci su kao žrtvu tokom religioznih rituala spaljivali hranu, vjerujući da će bogovi uživati u opojnom mirisu dima koji se uzdiže do nebesa) i moderna saznanja (mnogostruka neurološka i psihološka sitraživanja ukazuju da je miris čulo najsnažnije vezano za sjećanja i emocije).
Čin mirisanja dominira fizičkom radnjom glumaca; glavni rekviziti na sceni su cvastovi grožđa i šerpa koja konstantno ključa i ispušta paru. Tekst konstantno skreće pažnju na mirise koji okružuju likove, bilo da su u pitanju vino i med na gozbama, ili krv i leševi na bojnom polju.
Mirisi koji bude sjećanja i gađenje
Zapravo, tekst naprosto uživa u detaljnim, živopisnim i poetskim opisima tipično neprijatnih mirisa, poput znoja, kiseline, truleži, uspjevajući da ih dočara i istovremeno ogadi a zaintrigira publiku, u težnji da pokaže divljenje prema punom spektru ljudskog postojanja i njegovog specifičnog “parfema”.
Tekst inače ukazuje preferencu ka oksimoronskim formulacijama kada je u pitanju opisivanje ljudskih iskustava i ostvarenja: užasni užitak, kisela strast, nježni ratovi, blaženi zločinac, ljekovita pandemija, smiješna borba… Predstava sugeriše da se pozitivna i negativna iskustva ne mogu tako lako razdvojiti, i odbacuje binarnosti ,,dobrog” i ,,lošeg”, ,,sigurnog” i ,,opasnog”, ,,srećnog” i ,,tužnog” zarad konstrasta između emocije i umrtvljenosti, strasti i ispraznosti, života u svojoj punoj snazi i spiritualne smrti. Bilo koja intenzivna emocija, ukoliko je autentična, mora istovremeno da nas i opčini i zastraši sposobnošću da preplavi i nadvlada našu svijest i samokontrolu.
Stoga se predstava dodiruje i teme dvopolnosti; i Edipa i Antigonu naizmjenično iz scene u scenu tumače muški i ženski glumci, dok je Dionis (istorijski isto tako polno ambivalentna figura) igran od strane glumice koja nosi i trudnički stomak i vještački falus. Međutim, predstava ne zadire dublje u fenomen svopolnosti i polne ambivalencije, niti njenog konteksta i manifestacije u društvu, bilo savremenom ili antičkom. Ono je primarno vizuelno sredstvo usmjereno na publiku, koje potkrepljuje druge stilske izbore i pitanja predstave.
Tragediju uvijek prati farsa
U jednom momentu, lik Edipa tvrdi da “tragediju uvijek prati farsa”. Ova replika sažeto opisuje kako se princip spajanja suprotnosti manifestuje i u režiji i dramaturgiji. Predstava je podijeljena između monoloških djelova, u kojima likovi sa jakom dozom autoironije iznose rječite, poetske monologe, praćene naglašenom, pre-ekspresivnom glumom koja ide do granica parodije i groteske, podsmijevajući se klasičnoj ideji uzvišene i elegantne tragedije; koreografskih momenata, u kojima s nevjerovatnom snagom i izdržljivošću glumci izvode zahtjevne koreografije koje definišu organska i visceralna igra; i muzičkih, horskih momenata, u kojima se pronalazi balans između ove dvije estetike.
Predstava je inspirisana grčkog mitologijom, posvećujući posebnu pažnju figurama Dionisa, Prometeja, Edipa i Antigone, ali nema namjeru da prepriča mitove, pogotovo ne autentično. Njen Prometej je smrtni čovjek koji je sklopio pakt sa bogovima, nudeći im miris u zamjenu za vatru, umjesto da je i sam božanska figura kažnjena od strane drugih bogova zbog pomoći koju je pružio čovječanstvu.
Sa izuzetkom Dionisa, bogovi se ne pojavljuju kao likovi, niti iskazuju sposobnost za ljubav, mržnju i tendenciju za petljanjem u ljudske živote po kojoj se odlikuju u mitovima, već se samo pominju kao udaljene, bezosjećajne figure, koje ne razumiju ljudske patnje, trijumfe i emocije.
Raj i pakao, koncepti koji nisu dio helenističke mnogobožačke religije, često se pominju. Figure grčke mitologije su ovdje bitnije kao simboli, a ne karakteri; odskočna daska za diskusiju psiholoških principa i kulturnih fenomena koje njihovi mitovi obrađuju, što i sami potvrđuju, kao kada, na primjer, Antigona sebe predstavlja kao svaku žrtvu, majku svih nesreća.
Ljubav, rat i politička korektnost
Jan Fabre je prethodno bio imenovan za umjetničkog direktora Atina i Epidaur festivala u Grčkoj, 2016. godine, ali je bio primoran da podnese ostavku samo dva mjeseca kasnije zbog kreativnih sukoba i kontroverzi povodom njih, uključujući optužbi da je posvetio većinu festivala rodnoj Belgiji umjesto Grčkoj. U jednom momentu, tekst predstave sugeriše jednakost između ,,napaljenih” drevnih Grka i Flamanaca.
Još jedan bitan motiv jeste sukob intelektualnog, moralnog i sirovog, čulnog svijeta. Režiser se indirektno poziva na teoriju Apolonijskog i Dionizijskog principa, koju je Fridrih Niče iznio u knjizi ,,Rođanje tragedije iz duha muzike (1972)”. Ali, i igra na sukob stereotipa koji većina stanovništva ima o antičkoj Grčkoj (prosvijetljenoj, stoičkoj i uzdržanoj civilizaciji krutih filozofa) sa orgijastičkim, fizičkim iskustvom koje predstava nudi.
Ona tvrdi da je jedan od najvećih kulturnih problema to što je čovječanstvo izgubilo konekciju sa fizičkim i senzualnim, i zamijenilo ljubav prema svojim i tuđim tijelima sramotom, stidom i moralizovanim gađenjem - reprezentovano kroz kostime koje nose svi igrači, teške somotne ogrtače sa kapuljačama, ispod kojih se kriju gaćice i sportski brushalteri čije su prepone i bradavice prekrivene krvlju.
Predstava kao krivce takvog mentaliteta identifikuje ne samo religiju, već i kulturu političke korektnosti, koja zahtijeva da ljubav bude čusta, jasna, korektna i normalna. Ovakav stav, zajedno sa refrenom u songu posvećenom ljubavi, koji pita “Koje je to ne koje zvuči kao da/ Koje je to da koje zvuči kao ne”, može navesti na pomisao da je možda u pitanju komentar na iskustvo režisera, koji je 2018. optužen za neprimjereno ponašanje od strane bivših saradnika. Kritika cenzure, pogotovo preispitivanje toga koliko je linija između antičkih aktova visoke umjetnosti i pornografskog sadržaja ponekad tanka, ostaje aktuelna.
Zajedno s tematikom ljubavi i fizičke strasti, predstava sadrži i anti-ratne momente (prikladno ne samo zbog principa spajanja suprotnosti koji dominira predstavom, već i zato jer je grčka boginja ljubavi, Afrodita, bila ljubavnica Aresa, boga rata).
Zaslužene nagrade na FIAT-u
Predstava se ne pretvara u reklamu o trenutnim problemima i konfliktima u svijetu, već nudi jednostavnu ali čvrstu poruku o ratu kao besmislenoj igri kojom se zabavljaju starci, ali zbog koje umiru mladi, i izražava stav da čovjeka koji je srećan sa svojim životom usrećava i tuđe, i ne treba da ga interesuje ni koje je boje kože neko drugi, niti u šta drugi ljudi vjeruju. Ova poruka biva izdignuta iznad drugih sličnih zahvaljujući bogatoj estetici predstave, kao i njenim specifičnim muzičko koreografskim elementima, koji kombinuju rejv, elektronsku muziku, operu i harfu.
Predstava je nastala kao koprodukcija belgijskih kompanija Troubleyn, Jan Fabre, Vzw, Carnezzeria i Perpodium, uz podršku Flamanske zajednice.
Predstava je osvojila nagradu za najbolju predstavu, kao i nagradu “Slobodan Milatović” za najbolju režiju. Ovo nije moglo iznenaditi nikoga ko je prisustvovao predstavi, i uvidio da je publika više puta spontano i masovno aplaudirala tokom trajanja predstave, i čak se znala pridružiti glumcima u plesu i igri.
Tekst potpisuje Johan de Boose, a dramaturgiju Miet Martens, dok je gostujući dramaturg Sylvia Solakidi. Kostim pot pisuje Kasia Mielczarek, a somotne ogrtače Aravinda Rodenburg. Fotografiju potpisuje Hanna Auer, ton Sam Geerts, koreografiju Jan Fabre i Ivana Jožić, a dizajn svijetla Wout Janssens, koji je služio i kao tehnički direktor.
Za muziku uživo je odgovorna Alma Auer, dok je za prevod s engleskog odgovoran Aleksandar Šupeljak.
Ostala priznanja jubilarnog festivala
Osim Fabreove predstave, priznanja 40. FIAT-a otišla su Jozefu Nađu koji je osvojio specijalnu nagradu za komad “Pun mjesec”. Milošu Kašćelanu pripala je nagrada “Nikola Bošković” za najboljeg mladog glumca za ulogu u predstavi “Smrt u Dubrovniku” reditelja Petra Pejakovića. Glumci iz iste predstave Pavle Prelević i Maša Božović nagrađeni su za najbolju mušku i žensku ulogu.
