Učesnici su potvrdili ključnu ulogu Berlinskog procesa kao pokretača regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu, u širem kontekstu procesa integracije u EU. Istakli su funkciju Berlinskog procesa kao katalizatora za ekonomske integracije, investicije i projekte povezivanja čiji je cilj podsticanje pomirenja, sigurnosti, rasta, zapošljavanja i prosperiteta. Naglasili su potrebu za nastavkom Berlinskog procesa kako bi se iskoristio puni potencijal poboljšane regionalne suradnje, takođe s ciljem prevladavanja socio-ekonomskih posljedica pandemije kovid-19.“
Ovo su završne tačke (61. i 62) Kominikea koji je rezultat posljednjeg samita Berlinskog procesa. Odlazeća njemačka kancelarka Angela Merkel, kako javljaju mediji, dodala je ovim skromnim porukama, koje neizbježno podsjećaju na mnoštvo sličnih repetitivnih iskaza sa ranijih skupova koje se odnose na balkanski dio Evrope, još skromnije (čitaj: realističnije): ,,Riječ je budućnosti ove regije i želim da naglasim da je interes Evropske unije da ovaj proces krene naprijed. Interes je da se omogući pomirenje, saradnja, kao i da se prevaziđu tendencije razjedinjavanja. Ovo je dio Evrope i mi se radujemo svim novim članovima. Pored svih poteškoća koje postoje u vezi sa prevazilaženjem ratne prošlosti, imamo veliki broj uspjeha koje smo postigli u proteklom periodu“.
,,Posljednji uspjeh“, koji pominje gospođa Merkel, je – ukidanje rominga između zemalja Zapadnog Balkana. To je, svakako, pozitivno i taj je iskorak neporeciv. Ostaje pitanje – da li to može biti dovoljni podsticaj za istorijsko kašnjenje Poluostrva da se priključi Evropi u sagledivoj budučnosti?
,,Radovanje novim članovima“ takođe dobro zvuči. Što izaziva još jedno direktno pitanje: kojim to novim članovima i - kada?
OLAKO OBEĆANA BRZINA I UPOZORENJA
Dobronamjerni čitalac će lako prepoznati ko se i kako odnosi prema korpusu pitanja koja se tiču perspektiva i mogućnosti naše zemlje da se pridruži EU, ali i, mnogo značajnije, kako se (i da li se uopšte) odnose prema evropskoj perspektivi zemalja Zapadnog Balkana.
Na jednoj je strani ceremonijalno-formalna ,,posvećenost“ evropskim vrijednostima, principima, ciljevima… Čuli smo, čak, ovih dana, da je ,,Evropa naša prva i posljednja riječ“, ili takvo što. Utrkivanje zvaničnika, neposredno odgovornih za taj važni segment vladine politike, nije nova stvar. Naslušali smo se, iznova i iznova, blago modifikovanih saopštenja, za koje nam se uvijek činilo da smo to već neđe viđeli i pročitali.
Ti crnogorski zvaničnici, posebno u posljednjih dvije stotine dana nove Vlade, ne trude se mnogo da sakriju tešku nesaglasnost i rastuću diskrepanciju njihovih optimističnih projekcija i političkih, ekonomskih i bezbjednosnih trendova u najmanjem balkanskom aspirantu na članstvo u EU. Takvu praksu im, uz dužno izvinjenje zbog izuzetaka, ne dovode u pitanje - bar ne javno - ni sagovornici iz mnogih EU članica, posebno onih uticajnjih, ali ni iz same briselske administracije.
Efekat već viđenog je, dakle, prisutan i u suprotnom pravcu – iz Brisela prema Zapadnom Balkanu stižu uniformne poruke, insistiranje (s pravom) na poglavljima 23. i 24, prije svega. I tako dalje. Pošto to ,,i ptice znaju“, nema potrebe da idemo u detalje.
O zastoju se, u tim krugovima, i domaćim i inostranim, ne govori – bar ne javno. Ne može se, čak ni i između redova javnih kominikea, naći asocijacija na temu da stvari sa Zapadnim Balkanom i EU stoje loše, godinama. To jest da stoje.
Rijetki glasovi upozorenja - posebno sa zvaničnih adresa - svedeni su na nastupe crnogorskog predsjednika, koji o tome, što je lako utvrditi, govori već godinama, u svakoj prilici, apostrofirajući da zastoj evropskih integracionih procesa neizbježno vodi ka neevropskim uticajima, sa adresa kojih se lako dosjetiti i ka situacijama u kojima je evropska agenda prva žrtva.
Za ostale je, manje ili više jasno, svaka riječ kritike ili pokušaja da se problematizuje zastoj i kriza EU politike na Zapadnom Balkanu, pa i u njenoj integracionoj dimenziji, zapravo izlaganje opasnosti da budu izvrgnuti orkestriranoj optužbi za ,,anti-evropejstvo“. To i ne bi bilo toliko dramatično da nije finalne posljedice tog ,,embarga na kritičko promišljanje“, odnosno gušenja svakog suštinskog dijaloga o stvarnom stanju stvari u kontekstu evropskog članstva za balkanske kandidate.
Godine prolaze u toj repetitivnosti, bez stvarnog napretka na Balkanu – čak se, u mnogim situacijama, može govoriti i o regresiji, tj. nazadovanju, ma koliko to bilo neprijatno priznati – ali i bez želje u mnogim državama članicama da razmišljaju o kompletiranju procesa učlanjenja u Evropsku uniju. Bregzit je ukazao na mnoge ,,insuficijencije“, koje su samo potencirane pandemijom, migrantskom krizom i političkim zaokretom prema populističkoj retorici i isto takvim ,,rješenjima“.
PUZAJUĆA ISTOČNO-ISTOČNA ALTERNATIVA
Na skali razloga zašto je ova poznata situacija baš takva – tehničke i druge konsideracije (uključujući one koji se tiču neophodne borbe prema korupciji i organizovanom kriminalu, slobodi medija i ljudskim pravima) su, zapravo, marginalne. To je ključ balkanskog Problema. Teška opterećenja, upravo nabrojana, samo su izvedenica još težih izazova i nezavršenih poslova i neugašenih kriza na prostorima bivše Jugoslavije. To je ono o čemu se, sa balkanske strane ovog istorijskog kašnjenja, radi.
Zapravo, mogli bismo i dodati: ključni nedostaci, kašnjenja i neuspjesi balkanskih EU-kandidata su posljedica temeljnih bezbjednosnih i sistemskih grešaka i situacija koje opstaju i poslije dvadeset i pet godina od okončanja jugoslovenskog ratnog sukoba.
Da pojasnimo: naši evropski prijatelji sigurno shvataju da uspostavljanje besplatnog rominga za mobilnu telefoniju ne rješava teritorijalne aspiracije, crtanje novih granica, ugrožavanje teritorijalnog integriteta, obnovljeni i osnaženi nacional-šovinizam i lokal-imperijalne pretenzije.
Regionalne krize i žarišta, koji tinjaju, nikada ugašeni, glavni su razlog što proces evropskih integracija i dalje levitira i teoretsko-kontemplativnoj ravni, sa malo dodirnih tačaka sa stvarnim napretkom. Uzalud neki crnogorski zvaničnici (čak i ako ih shvatimo ozbiljno, za potrebe ovog teksta) nominuju godine i datume: i to je jedan od pokazatelja, možda čak i ,,najrječitiji“, dubine krize u kojoj se nalazi evropska ideja na našim prostorima.
Zato naši istočni prijatelji i ,,prijatelji“ ne miruju. Vakuum koji se stvorio od posljednjeg proširenja EU (trik pitanje za čitaoce koji se ne bave direktno ovim rabotama: kada je to bilo i što se tada dešavalo u zemljama koje su i dalje kandidati?), neizbježno se popunjava sadržajima, idejama, projekcijama i vrijednostima koje su direktno suprotstavljenje evropskoj projekciji.
Istina, možda ne tako očigledno kao kada je riječ o NATO, ali bismo one, koji prave tu distinkciju, ,,podsjetili“ da je zapadno-balkanski ne-EU ,,džep“, kojem i mi pripadamo, okružen sve samim članicama EU i NATO - bez izuzetka. Zato je usporavanje, odlaganje ili, čak, otkazivanje procesa evropske integracije suština uticaja tih faktora, bez obzira da li je njihov javni nastup mek ili robustan. Taj cilj opravdava sredstva, koje smo, gotovo sve, do sada vidjeli, uključujući pokušaje i vještine o kojima je davno pisao Kurcio Malaparte (,,Tehnika državnog udara“).
,,Uzdržani oprez“ i skepticizam – koji danas vladaju, da ih sa razlogom izdvojimo – na briselskoj, pariskoj ili berlinskoj adresi, mogu biti samo pojačani kada, recimo, zemlja-članica EU koja se susrijeće sa najtežim izazovima, ozbiljnim kritikama i nezadovoljstvom na pomenutim adresama, predlaže, kao da se ništa loše ne dešava, za članstvo u EU - baš onu zemlju koja je uključena i suočena sa gotovo svakom kriznom situacijom na Zapadnom Balkanu. Bilo kao njen inspirator, ili kao učesnik, ili kao strana u sukobima/sporovima, od kojih mnogi zadiru u unutrašnje stvari susjednih zemalja, u formi koja neodoljivo podsjeća na začetak drame i tragedije iz devedesetih godina minulog stoljeća.
Tu se, naravno, ne radi o Crnoj Gori - a očigledno nije potrebno dodatno objašnjavati.
(NE)REALISTIČKI SUROGATI
Evropski zvaničnici su odavno shvatili da je proširenje u ozbiljnom zaostatku i da ne postoji mogućnost, u sadašnjem poretku i evropskih i vanevropskih stvari, da se toj stagnaciji nazre kraj.
Berlinski proces, s jedne, i tzv. ,,mini-Šengen“, s druge strane, su bili neproklamovane ponude regionu da se ,,bolje pripremi“, da se ,,stvori osnova“ - a zapravo da se odloži, odnosno, zašto ne reći, suspenduje i otkaže integracija zemalja Zapadnog Balkana u EU.
Neuspjesi ovih modela su vezani za mnoge od pomenutih fenomena. Ne može se graditi ,,EU br. 2“, ,,pridružena mala EU“ – ili kako bismo već mogli nazvati te hipotetičke modele, a da se konzerviraju, da se dopusti očuvanje i opstajanje i teških problema i njihovih promotera na ex-YU prostorima.
Ili, da pojasnimo: njemačko-francusko pomirenje i konsolidacija odnosa, koji su poslužili kao srž projekta ujedinjene Evrope, nisu postignuti, niti bi mogli biti postignuti, da su u Parizu, recimo, vladale političke elite koje bi slavile generala Petena i njegovu kolaboraciju, a da su u Berlinu, odnosno, dugo – u Bonu, stolovali oni koji bi poraz nacizma pripisivali nekakvim tehničkim nedaćama i ,,istorijskim nepravdama prema napaćenom njemačkom narodu, kojeg svi mrze“, a i jedni, i drugi, prvo u potaji, a zatim sve otvorenije, nastavili da gaje teritorijalne aspiracije jedni prema drugima. Ili da potiru pravo na ime, istoriju, kulturu i istinu - pa i o događajima iz tragičnog jugoslovenskog rata. I ođe znamo na što se misli - sa i bez rezolucija o zvjerstvima i genocidima.
U neizbježne razlike, istorijske i aktuelne, situacija na Zapadnom Balkanu liči upravo toj ,,istoriji“ koja se, srećom, nije ponovila poslije 1945. Zato smo i tu đe jesmo, uz sve muke i probleme sa procesom EU integracije koji je … utrnuo.
Potreba za novim političkim realizmom povodom Zapadnog Balkana se nameće. To je neizbježno, pitanje vremena i potrebe za djelotvornim i kredibilnim održivim rješenjima.
Do tada, pozvaćemo se na našeg omiljenog srpskog pjesnika Branka Miljkovića i njegov divni stih ,,lažno kretanje je najbrže“.
Dok se lažno krećemo prema Evropi (ili, kao mi u Crnoj Gori, zbog politike aktuelne vlasti, stagniramo ili nazadujemo) taj osjećaj lažnog napretka i kvazi-diplomatski iskazi o EU ,,na mnogaja ljeta“ pokazuju nam da nas ta prazna retorika, ma koliko naivna ili neznavena, neće ni za korak približiti članstvu u EU. Upravo suprotno.
(Autor je bivši ministar vanjskih poslova Crne Gore, nekadašnji ambasador u Vašingtonu i ambasador pri Svetoj Stolici u Vatikanu i Suverenom Malteškom Redu)
