Prije skoro dva vijeka, istorija kruzing industrije počela je plovidom parodbroda sa drvenim trupom, pod imenomSS Great Western, koji je krenuo iz Evrope prema Americi, davnog 8. aprila 1838. godine. Bio je to tada najveći putnički brod na svijetu, a plovio jerevolucionarnom brzinom, otprilike dva puta brže od tadašnjih jedrenjaka. Imao je motor od 350 konjskih snaga, a put od Avonmouth-a (Bristol) do New Yorka trajao je 13 dana i 9 sati, što je značilo brzinu od oko 9.55 čvorova. Bio je to prvi veliki korak ka savremenom kruzing turizmu.
U XXI vijeku, dok raste i broj ovih plovećih gradova i broj putnika, navika savremenog čovjeka da uživa u prizorima Mediterana, Kariba, pacifičkih ostrva i arhipelaga, odavno već se podrazumijeva, ne samo bogatim već i srednjim klasama. Današnji kruzeri zapravo su spoj savremenih tehnoloških čuda i novih zanimanja, poput specijalno ovlaštenih “ekoloških oficira” ili softver inženjera, kao pratećih članova posade.
Život na obalama turističkih atrakcija, od burnog razvoja kruzinga, već godinama ima novu energiju, toliku da je terminoverturismpostao zamjena za pojam masovnog turizma. U stručnoj javnosti Evrope i Amerike, smatra se da je ta riječ pogrešno skovana (incorrectly equated with mass tourism).
Primorski gradovi, posebno stare antičke i srednjovjekovne naseobine, mjesta turističkih hodočašća, razapeta su između dobre strane dolazaka kruzera i brige za očuvanjem starina. Došlo je poslednjih godina i do pravljenjadistance,pa se sidrenja obavljaju dalje od obala (Barselona, Venecija, Dubrovnik…), a broj ulazaka turista u te gradove je ograničen.
Kotor, u “skrivenom zalivu” kako su ga nazvali globalni turoperateri, još odoljeva masi od preko pola miliona ljudi koja ga godišnje posjeti.
Domaća, Nacionalna turistička organizacija, u jednoj od prethodnih godina, saopštila je podatak da je Crna Gora od kruzera zaradila oko 12,5 miliona eura, dok stručnjaci za ekologiju mora razmatraju koliko njihovo sidrenje utiču na živi svijet u moru.
Sa druge strane, nema nikakve sumnje da su savremeni kruzeri ekološki čistiji od bilo kojeg grada u Crnoj Gori, pa i na dobrom dijelu jugoistočne Evrope. Današnji kruzeri su potpuno zatvoren sistem a otpadne vode idu u posebne crne tankove u kojima se stavljaju određene vrste bakterija koje doprinose bržem razlaganju čvrstih materija.
Ima država koje sebi mogu da dozvole neke luksuze, poput Norveške, koja je nedavno uvela zabranu uplovljavanja u dva njena najljepša (i najosjetljivija) fjorda, za sve brodove manje od 10.000 tona ukoliko nemaju nulte emisije štetnih gasova.
Nadležni iz ovog podneblja kažu da se Kotor, kao grad koji je domaćin tolikom broju kruzera, suočava sa ogromnim izazova, jer ima oko 22 hiljade stanovnika, a tokom sezone kroz njegovu luku prođe i do 700 hiljada posjetilaca i to “na maloj teritoriji i uz infrastrukturu koja nije projektovana za toliki pritisak“, te da je “ekonomski aspekt kruzing turizma ogroman”, jer je samo na osnovu procjene potrošnje putnika i članova posade, zarada potencijalnih 60 do 80 miliona eura godišnjeg prihoda. Ali, šta Kotor od toga ima?
Crna Gora ni do danas nije uradila ozbiljnu studiju ekonomsko-socijalnog uticaja od razvoja kruzing industrije u zalivu koji godišnje pohodi blizu 500 manjih i velikih brodova na turističkim putovanjima kojima u zaliv Boke uđe oko 700.000 ljudi godišnje. Da nevolja bude veća, ova država se nedavno našla na vrhu liste birokratskih zemalja svijeta, objavljenoj na World of Statistics (lista sastavljena sa platforme Yahoo Finance).
Zvaničan podatak da oko 50.000 ljudi radi u javnoj upravi, a nezvaničan oko 80.000, doveo je do ideje nadležnih o racionalizaciji i optimizaciji, šta god to značilo u budućnosti. Jedno je sigurno: čitavih 80 odsto turističkog profita ove male mediteranske i planinske države, ostvaruje se na prostoru priobalja, manjem od 200 kilomatara.
Zašto je iz kabineta i “kanabea” tako teško razumijeti da su sve “dobitne karte” na toj obali, na njenim prirodnim potencijalima? I kako razumjeti sumanutu ideju uništenja tih prirodnih darova?
Jer, kruzing kompanije ne stavljaju zaliv Boke Kotorske na svoju mapu, sa idejom da se dive skandaloznom građevinskom nasilju, betonskim dvorcima nepoznatih multimilionera i novim, skaradnim naseobinama koje se doslovno rugaju tradicionalnoj, filigranskoj estetici ovog podneblja.
Statistika one već pomenute Nacionalne turističke organizacije Crne Gore, kaže da turisti sa kruzera, kad se nađu u Kotoru, u starom gradu i oko njega, potroše u prosjeku oko 43 eura po osobi, a članovi posada broda oko 29 eura.
Ukoliko je za vjerovati tome, to je tačno polovinu onoga što inače troše prosječno u evropskim i vanevropskim lukama. A, zašto je to tako, trebali bi da razmotre oni kojima je lakše da uzmu kalkulator i sabiraju “prihod”, umjesto da se suoče sa istinom: stari grad Kotor i Boka Kotorska nisu i ne mogu biti orijentalni bazar, niti će takvi prizori privući putnike i potrošače sa kruzera.
Da bi to moglo da se promijeni, trebalo bi razumjeti ko su “ljudi sa kruzera”. I, kako izgleda njihovo putovanje na gigantima MSC, ili na skandinavskim brodovima kao što su „Viking Star“, „Island Princess“, „Arethus”.
Može li taj domaći birokrata da zamisli kako izgleda unutrašnjost grdosije Holland America Koningsdam, kompanije Holland America Line,sa debelim tepisima, kožnim stolicama, sa puno skupih umjetničkih djela koja krase zidove i javne prostore, skulpture pop zvijezda, muzičara i instrumenata. Šta takvoj premium klijenteli nudi devastirani Kotor?
Onoj klijenteli koja na brodu hoće da ima tavernu u francuskom stilu i Lido Deck na dva sprata sa staklenim krovom, gdje se prikazuju večernji filmovi, ogromno pozorište sa ogromnimsurroundekranom, porodične i solo kabine…
Ipak, ono zbog čega super-bogati i manje bogati krstare ovim dijelom Jadrana, ne nalazi se na superluksuznom kruzeru, nego u prizorima arhitektonski unikatnih starih zdanja i arheološkog blaga nekadašnje Republike Venecije, ilirske civilizacije i znatno ranijih vremena, a koja se nalaze u sred drevnog grada Kotora i oko njega, širom Boke. Dakle, sve ono što je savremena domaća vlastela neodgovorno prepustila sudbini i “zubu vremena”.
Bez zaštite od uvoznih orijentalnih trgovaca i drskih pokušaja građevinskih mešetara da nešto“dozidaju”u starom Kotoru, i bez ozbiljne konzervaciji cjelokupnog ambijenta, za par decenije ili ranije, Crna Gora neće imati čime da se predstavi svijetu, ne samo onom rafiniranom posmatraču sa kruzera, nego i onom stvaralačkom, svjetskom, umjetničkom, koji pronosi dobar glas na visoka mjesta, a loš na još viša…
Neke lekcije iz istorije treba naučiti kako bi se odredio pravac kojim dalje treba ići. Davnog 17. maja 1861. godine, slavni Tomas Kuk, baptistički misionar, vodič, inovator i čovjek koji je izmislio moderni turizam, osnivanjem prve agencije za organizovanje putovanj aThomas Cook & Son, napravio je prvi turistički „paket aranžman“ u svijetu: šestodnevno putovanje iz Londona u Pariz. Kuk je tog dana za radnike organizovao putovanje brodom u Francusku i po prvi put su u bili uračunati troškovi smeštaja i prenoćišta. Ta njegova nekadašnja turistička imperija, doživjela je nekoliko reinkarnacija, pa je “živa” i dalje, uspješna je i nalazi se u vlasništvu njemačke kompanije C&N Tourist.
Koja domaća, crnogorska kompanija bi danas mogla da ukrca domaću klijentelu na svoj brod, makar i ne bila izumrla radnička klasa? Da li bi mogla, da je ima, da ponudi takozvani paket aranžman i povlaštenu cijenu za šest dana krstarenja susjednom dalmatinskom ili italijanskom obalom?
Umjesto toga, čuje se javnim prostorom Crne Gore, u ljeto gospodnje 2025., jedna utješna uspavanka o “ponovo ostvarenoj vezi sa Italijom”. I ona mirnim taktovima priča o tome da je umjesto nepostojećeg domaćeg, iznajmljen strani feribotza sezonske izlete do Ankone i Barija, sa povratnom kartom koja košta kao pola godišnjeg odmora u Grčkoj.
Ako su u pitanju “rani radovi” jedne nove generacije ljudi ovoga podneblja, oni bi nešto ipak morali razumjeti: ni Tomas Kuk nije imao ništa više od parobroda sa drvenim trupom, pa je napravio kompaniju koja ga je nadživjela.
A, Božo Dabinović, slavni bokeljski brodovlasnik, kad je krenuo iz rodne Dobrote u Švajcarsku, i kad je 1951. godine počeo svoj put uspjeha kupovinom jednog starog parobroda dugog samo 41 metar, rukovodio se jednostavnim receptom: bio je ozbiljno posvećen svojoj poslovnoj misiji i do kraja odan ideji da na svojim brodovima ima pomorce iz Boke i Crne Gore. Zato negova pomorska imperijatraje duže od šezdeset godina, a legende o njemu ostaju za sva vremena.
More nudi mnogo više kad se njegove mogućnosti mudro sagledaju, kad se napravi dugoročna strategija i uzmu u obzir sve prilike i okolnosti. Ali, za takav poduhvat, potrebna je vizija, stručnost, hrabrost i upornost.
(Tekst objavljujemo po dogovoru sa autorom, u okviru saradnje dva portala)
