Besjeda Sekule Drljevića
Dr Sekula Drljević održao je na Saboru dužu besjedu, u kojoj je istakao:
»Crnogorski Sabore! Počevši od vladike Danila, do kralja Nikole crnogorski sabori donosili su odluke o svima pitanjima, koja su bila od životnoga značaja za crnogorski narod i njegovu slobodu. Onaj, u istoriji Crne Gore, najpoznatiji Sabor, koji je održavao svoje sjednice pod vođstvom vladike Danila, kada se je uvjerio da nema drugoga izlaza, odlučio je da u krvavi povoj povije maloga Boga i priredio je Badnje veče, koje je Crnoj Gori i crnogorskome narodu dalo život, slobodu i slavu.
Sabor pod Ostrogom u planini donio je odluku, koja je crnogorskome narodu dala Vučedolsku slavu, a Blaženopočivšem Kralju Nikoli titulu, ljepšu od svih na svijetu, titulu cara junaka.
Znamo, da je vazda bila misao i da je danas nepokolebljiva odluka crnogorskoga naroda, da svoju budućnost veže neposredno i čvrsto za tu svoju najslavniju prošlost. Vjerni toj misli i toj odluci mi smo sazvali ovaj Crnogorski sabor i otvaranjem njegovih sjednica omogućili mu, da da izjavu, koja će biti vjeran tumač želje i volje crnogorskoga naroda.
Crnogorski Sabore,
Nema nikoga u Crnoj Gori, ko ne zna, kome pripada prva riječ ovoga Sabora. Nema nikoga u Crnoj Gori ko ne zna, čija je zasluga, da su se krajem prošloga stoljeća natjecali najveći pjesnički geniji Evrope, koji će ljepšim stihovima pozdraviti Crnu Goru i njena djela. Svi Crnogorci znaju, kome se ima zahvaliti poznata izjava ondašnjega moćnoga Ruskoga Imperatora, da je mala Crna Gora u slavi veća od carske Rusije. Stvaraoc crnogorke slave, otac crnogorske Kraljevine, prvi crnogorski Kralj, umro je van svoje domovine boreći se do potonjeg časa za Crnu Goru i njenu slobodu, prvo sa ratnim neprijateljem, a kasnije sa nekim nevjernim saveznicima. Umro je kao mučenik, kao žrtva izdajstva i nevjere. Ne odrekavši se nikada Crne Gore i njene slobode danas, kroz ovaj Sabor, postaje pobjednik.
Pozivam Vas, da odamo poštu uspomeni Velikoga Kralja ustajanjem i usklikom: Slava Mu!
Jednako nam je dužnost sa pijetetom sjetiti se vjerne saputnice besmrtnoga Kralja, Kraljice Milene, i odati poštu njenoj uspomeni usklikom: Slava Joj!
Ne bismo bili vjerni tumači osjećaja crnogorskoga naroda, kada se ne bismo sa poštovanjem i pijetetom sjetili svih vitezova, koji ostadoše do kraja crngoorstvu vjerni i dadoše svoje živote u borbi za Crnu Goru i njenu slobodu. Neka im je vječna slava!
Crnogorski Sabore! Rado ispoljavam časnu dužnost, da pozovem Sabor, da svoj rad počne zahvalnošću onima, koji omogućiše sazivanje ovoga Sabora i uspostavu nezavisne Crnogorske Države.
Neka je hvala Njegovom Veličanstvu slavnome Kralju i Caru moćne i prijateljske italijanske Imperije Viktoru Emanuelu III.
Neizmjerna je naša sreća i radost što sa slavnim Kraljem i Carem dijeli sjaj prijestola Vječnoga Grada Vila naših gora Njeno Veličanstvo Kraljica i Carica Jelena.
Crnogorski narod je ponosan što je uspostava slobodne Crne Gore spojena sa besmrtnim djelima Dučea, genijalnog stvaraoca Fašističke Imperije i sa djelima slavne i pobjedonosne italijanske vojske.
Naročito ističem da se Duče od početka borio protivu nepravde učinjene Crnoj Gori uništenjem njene državne egzistencije i da nije prestajao boriti se protivu te nepravde do uspostve Crne Gore svojim pobjedonosnim mačem.
Svojim djelima stekao je pravo na našu trajnu zahvalnost.
Duče i njegov vjerni saradnik, njegova Ekselencija grof Ćano, specijalno su nas obavezali, što su za Visokoga Komesara u Crnoj Gori izabrali Njegovu ekselenciju konta Macolinija. Mi hoćemo da vjerujemo, da je njegova i njegovih uvaženih saradnika dokazana ljubav prema Crnoj Gori vjerni izraz ljubavi italijanskog naroda prema crnogorskome narodu.
Crnogorski Sabore! Crnogorski narod, kao i svi narodi na kugli zemljinoj, istorijska je tvorevina. Cnogorstvo su stvarali i stvorili daleki vjekovi. Njegova država i njena vjekovna pobjedonosna borba izgradili su političku i kulturnu izrazitost njegovoga lika. Tako izgrađeno i samo zbog toga, što je tako izgrađeno, crnogorstvo je moglo voditi onu nejednaku borbu, kojoj je teško naći takmaca kod ostalih naroda. Crnogorstvo nije zaziralo od borbe sa Stambolom, čak ni onda, kada su se pred njegovom silom tresli zidovi carskoga Beča. Tu borbu crnogorstvo je izdržalo, jer se nikada nije htjelo odreći sebe i svoje državne slobode.
Uvjeren sam, da govorim iz duše cijelog naroda, kada ped ovim saborom ponovim stihove besmrtnoga Kralja: »Ko crnogorstvu ne bio vjeran, Bogom i ljudima svud bio tjeran«.
Biti crnogorstvu vjeran znači imati crnogorsku nacionalnu svijest i biti vjeran crnogorskoj državnoj ideji. Tu misao besmrtnoga Kralja crnogorski narod danas preko ovoga sabora uziđuje u temelje svoga narodnoga i državnoga života za sve buduće vjekove.
Crnogorski Sabore! Ugodno je govoriti o slavnoj prošlosti. Ali današnji istorijski trenutak nameće mi obavezu, da nešto kažem i o našoj jučerašnjici, koja je ne samo teška nego i neslavna. Infandum me iubes regina renovare dolorem. Govoriti o nemiloj prošlosti znači malo ne nanovo ju preživljavati.
Godine 1914. Austro-ugarska Monarhija napala je Srbiju. Zna se zbog čega. Srbija je pozvala u pomoć Crnu Goru. Vjerna svojoj vjekovnoj gotovosti na borbu za slobodu Crna Gora joj je protekla u pomoć ne postavljajući nikakve uslove za ulazak u rat. Ne samo to, nego je udovoljila i zahtjevu Srbije, da vrhovnu komandu nad crnogorskom vojskom preda srpskim oficirima.
To Srbiji i tim njenim oficirima ipak nije smetalo da za vrijeme cijeloga rata pripremaju uništenje crnogorske države. Kako su to pripremili poznato je. Nakon rata, pri kraju godine 1918, srpska vojska pod komandom ondašnjeg pukovnika a današnjeg generala i potonjeg pretsjednika jugoslovenske vlade okupirala je Crnu Goru. Pukovnik, komandant okupacionih trupa pozvao je izvjestan broj srpskih agenata u Podgoricu i proglasio ih Velikom Narodnom Skupštinom. Među njima je bio ne mali broj srbijanskih državljana. Oni su izglasali rezoluciju, koju je napisala srpska vlada na Krfu i kojom se prihvaća okupacija Crne Gore proglašenjem pripojenja Crne Gore Srbiji. Podvlačim, da je u tom trenutku postojala redovna crnogorska narodna skupština, koja je po crnogorskom Ustavu jedina, u zajednici s Kraljem, mogla raspolagati sudbinom Crne Gore. Nakon te okupacije nastalo je mučenje Crne Gore, kome nema ravna u istoriji. Popaljeno je na hiljade crnogorskih domova i poubijeno, po podacima beogradske vlade, preko 2000 Crnogoraca, vjernih crnogorstvu i njegovoj državnoj slobodi. Desilo se je i nešto, što istorija nije zabilježila da se desilo za vrijeme 500 godina vladavine turske nad Balkanom. Spaljena je majka sa đecom u svojoj kući u Cucama. Taj zločin izvršili su službeni organi, žandarmerijski major sa 12 žandarma.
Stojeći na zgarištima svojih domova, stojeći skamenjeni pred zločinima u Cucama i drugim bezbrojnim teškim zločinima, mi smo ipak, do zadnjega trenutka, bili gotovi na zajednicu zemalja južnih Slovena, ali samo pod uslovom, da ta zajednica bude tako organizirana, da sve zemlje ostanu slobodne i ravnopravne. Kroz svih prošlih 22 godine taj uslov su jendodušno odbijale sve srpske stranke i svi srpski političari. Time su pokopali misao zajednice zemalja južnih Slovena, i balkanskih zemalja uopšte. Time je nametnuta dužnost svakoj pojedinoj od njih, da se sama brine, kako može i umije, o svojoj sudbini.
U takvoj situaciji sastao se je ovaj Crnogorski Sabor, da se brine o sudbini Crne Gore i da obnovi temelje njene narodne i državne budućnosti.
Crnogorski Sabore,
Prošli svjetski rat završen je Versajskim diktatom. Kao njegova neminovna posljedica nastala je pometnost političkih i moralnih pojmova u prvim godinama nakon rata, koju je prekinuo dolazak na čelo italijanskog naroda genijalnog tvorca i vođe fašizma Benita Musolinija. Kasnije, uzeo je u svoje čvrste ruke vođstvo njemačkog naroda Adolf Hitler identifikujući poglede na Evropu i na nužnost njene reorganizacije sa pogledima Benita Musolinija. Oba Velika Evropljanina nijesu prestajali upozoravati na nužnost stvaranja nove Evrope. Nijesu ih shvatili oni, na čiju su adresu njihove opomene bile upućene. I tako je došlo do današnjeg rata.
Tvorevine Versajskog Diktata srušile su jedna za drugom pobjedonosne armije Sila Osovine. Nestalo je i Jugoslavije, i time je stvorena mogućnost, da bude ispravljena nepravda učinjena Crnoj Gori godine 1918. i da Crna Gora, kao nezavisna država, bude ukopčana u novi evropski sitem koji izgrađuju dva evropska genija savremnika i njihove nepobjedive armije.
Crnogorski Sabore! Politička i kulturna orijentacija pojedinih naroda određena je u najvećem stepenu njihovim geopolitičkim položajem.
Podgorička skupština i Petrovdanski sabor
Poslije govora Sekule Drljevića, predsjednik Savjetodavnog vijeća Crnogoraca i član predsjedništva Sabora Jovo Popović, crnogorski diplomata iz doba nezavisne Knjaževine i Kraljevine Crne Gore, pročitao je Deklaraciju Petrovdanskog sabora, praćen aplauzima. Evo njenog sadržaja:
»Crnogorski Sabor koji se sastao na Cetinju na Petrovdan 12. jula 1941. godine, u ime Crngoorskog naroda, kao vjerni tumač njegovih želja i njegove volje daje ovu
DEKLARACIJU:
I. Okupacija Crne Gore od strane Srbije, koju je protvno volji Crngoorskog naroda prihvatila tzv. Velika Narodna skupština u Podgorici svojom odlukom od 26 novembra 1918. godine prestala je.
II. Stavljeni su van snage: režim koji je bio stvoren u Crnoj Gori od bivše Kraljevine Jugoslavije i dinastije Karađorđevića. Vidovdanski Ustav i Ustav od 3. septembra 1931. godine, koji su potjecali od pomenutog režima, ukinuti su.
III. Proglašava se suverena i nezavisna Država Crna Gora u obliku Ustavne Monarhije.
IV. Crnogorski sabor izjavljuje da su svi Crnogorci blagodarni fašističkim Oružanim Silama, čijom se zaslugom ostvarilo oslobođenje njihove Domovine i sjećajući se uskih veza koje postoje između dinastije Petrović Njegoš i Italijanskog Kraljevskog Doma, sa povjerenjem u djelo obnove dato uvijek i svuda od Dučea i od fašisitičke Italije – riješeni da sjedine život i sudbinu Crne Gore sa sudbinom Italije, uspostavljaući sa njom veze uske solidarnosti. Naknadno će se pristupiti sklapanju sporazuma između Crne Gore i Italije, prožetim duhom ove solidarnosti i saglasni ulasku Crne Gore u akcionu sveru Rima.
V. Crnogorski sabor, u pomanjkanju nosioca Vrhovne vlasti šefa Države, riješio je da uspostavi kraljevsko namjesništvo i da umoli Njegovo Veličanstvo Italijanskog Kralja i Cara da blagoizvoli odrediti Namjesnika Kraljevine Crne Gore koji će proglasti Ustav«.
Nedugo nakon usvajanja Deklaracije Petrovdanski sabor je završio zasjedanje.
Kada bi se pravila komparacija ili upoređenje između »Podgoričke skupštine« održane 26. novembra 1918. godine i »Petrovdanskog sabora« od 12. jula 1941. godine, onda, jedna realna, minuciozna analazi tih burnih zbivanja u vjetrovima i vihorima rata, ukazuje na određene sličnosti između ta dva događaja, ali i na očigledne razlike, pa i suprotstavljenosti.
Najprije, da navedemo tekst rezolucije Podgoričke skupštine 1918. godine. Naime, na II redovnoj sjednici održanoj u Podgorici 13/26. novembra 1918. godine »Srpska Velika Narodna Skupština u Crnoj Gori« odlučila je:
»1. Da se Kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci s crnogorskog prijestola;
2. Da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjena stupi u zajedničku otadžbinu troimenog naroda Srba, Hrvata i Sloveneca.
3. Da se izabere Izvršni Narodni Odbor od 5 lica, koji će rukovoditi poslovima, dok se ujedinjenje Srbije i Crne Gore ne privede kraju; i
4. Da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti bivši Kralj Crne Gore Nikola Petrović, Vlada Kraljevine Srbije, prijateljske Sporazumne Sile i sve neutralne države«.
O sličnostima i razlikama između Rezolucije “Podgoričke skupštine” od 26. novembra 1918. godine i Deklaracije “Petrovdanskog sabora” od 12. jula 1941. godine, evo nekoliko konstatacija.
Prvo, poslanici »Podgoričke skupštine« bili su srpski agenti i plaćenici Vlade Nikole Pašića i dvora Karađorđevića. Dakle, bili su, ako se uzme u obzir crnogorsko pozitivno pravo, to jest ustavne i zakonske (a dominantno krivično-pravne) norme pravnog poretka Kraljevine Crne Gore, crnogorski izdajnici, renegati ili otpadnici, dok su delegati »Petrovdanskog sabora« bili autentični crnogorski patrioti, koji su, u velikom broju slučajeva, ostali lojalni kralju Nikoli, dok je bio u egzilu, kao i pravnom i političkom sistemu nekadašnje Kraljevine Crne Gore. Oni su, 1941. godine, nastavili onu borbu koju su bili primorani silom međunarodnih i unutrašnjih prilika i okolnosti da prekinu, dominantno, tokom 1921. i 1922. kao emigranti. Za poslanike «Petrovdanskog sabora» se, u najvećem broju slučajeva, ne može reći da su bili agenti ili plaćenici Musolinijeve Vlade, ili, pak, italijanskog dvora Savoja.
Drugo, »Petrovdanski Crnogorski sabor« 1941. godine je donio odluke kojim se poništavaju odluke i posljedice »Velike narodne skupštine srpskog naroda u Podgorici« (»Podgoričke skupštine«) iz 1918. godine. To će reći da je »Petrovdanska skupšina« bila reakcija, otpor i pobuna u odnosu na stanje u Crnoj Gori koje je stvoreno donošenjem, prihvatanjem i sprovođenjem odluka »Podgoričke skupštine«.
Elem, »Podgorička skupština« iz 1918. godine, bila je izrazito srpska i prosrbijanska. Jedan od njenih glavnih aktera je poručio: »Mi od sad nijesmo više Crnogorci, nego Srbi«. »Petrovdanski sabor« je, međutim, bio naglašeno crnogorski i proitalijanski, a njegovi glavni akteri su forsirali zasebnost identiteta Crnogoraca, u odnosu na Srbe, s parolom »Mi smo Crnogorci, a ne Srbi«.
Dakle, »Podgorička skupština« iz 1918. godine je imala za cilj da negira, potre ili istrijebi državnu i nacionalnu crnogorsku svijest, a »Petrovdanski sabor« iz 1941. godine je pledirao da je vasksne, oživotvori ili podigne iz pepela.
Treće, na »Petrovdansku skupštinu« 1941. godine došli su ljudi koji su decenijama ispaštali, trpjeli surove posljedice odluka “Podgorčke skupštine”, kojima je bilo zabranjeno i ukinuto sve što je imalo crnogorski državni i nacionalni predznak. Deklaraciju Petrovdanskog sabora 1941. godine prihvatili i usvojili su ljudi lojalni crnogorskoj državnoj misli i nacionalnoj samobitnosti Crnogoraca, koji su nastojali povratiti crnogorska državna i nacionalna obilježja, zabranjena i progonjena od 1918. do 1941. godine.
Dakle, »Petrovdanska skupština« bila je naglašeno crnogorska, sa podizanjem na jarbol crnogorske zastave i sa pretenzijama da se afirmiše kakva-takva Crna Gora, dok su »Podgoričku skupštinu« sačinjavali ljudi koji su bili dominantno anticrnogorski nastrojeni, odnosno, ljudi koji su izglasali ukidanje Crne Gore kao države, odbacili, ponizili i oskrnavili crnogorsku zastavu, te oni koji su forsirali nacionalnu asimilaciju i posrbljavanje Crnogoraca. »Podgorička skupština« je snažna u negaciji svega što je crnogorsko, a »Petrovdanski sabor« je jak u nacionalističkoj afirmaciji onoga što je crnogorsko.
Četvrto, »Podogrička skupština« je proglasila aneksiju, pripajanje, prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, u uslovima okupacije Crne Gore od strane srpskih i savezničkih trupa, to jest izvršila je aklamativnu, mitingašku proklamaciju ukidanja suvereniteta Crne Gore, dok je »Petrovdanska skupština« upravo suprotnost i negacija svega onoga što je u simboličkoj ravni predstavljala “Podgorička skupština” iz novembra 1918. godine. Crnogorski indipendisti nijesu mirovali sve dok ne pokušaju da spelju ljagu 26. novembra 1918. godine, datuma, kojeg su smatrali rodnim mjestom svih crnogorskih patnji i tragičnosti za crnogorski narod. Zato postupanje poslanika «Petrovdanskog sabora» može da se tumači i kao njihov plemeniti, ali naivni i uzaludni napor, to jest pokušaj da se povrati državnost i suverenitet Crne Gore i nacionalna sloboda Crnogoraca.
«Petrovdanska skupština» po karakteru odluka koje je aklamativno izglasala ničim nije pokazala da s Crna Gora pripaja, prisajedinjuje Italiji, niti se njome čak ni u aluziji ne naslućuju motivi ili tendencije da ona od strane Italije tada bude aneksirana.
Dakle, »Petrovdansku skupštinu« sačinajvali su crnogorski rojalisti, doduše, sa posebnim simpatijama prema Italijanskom kraljevstvu, dakle, radikalni crnogorski indipendisti, a »Podgoričku skupštinu« činili su crnogorski renegati, beogradski janjičari, unionisti ili aneksionisti, kao i rojalisti, ne samo sa posebnim simpatijama prema srpskom kraljevskom dvoru Karađorđevića, nego i u vazalnom ili poslušničkom odnosu prema njemu. »Petrovdanska skupština« nije proglasila aneksiju, prisajedinjenje Crne Gore Italiji, kao što je »Podgorička skupština« proglasila aneksiju Crne Gore Srbiji. To jedna od ključnih razlika između njih.
Jedni su željeli da unište, drugi da očuvaju državu
Peto, »Petrovdanska skupština« se oslanjala na državnu tradiciju Kraljevine Crne Gore i ona je u neregularnim okolnostima tražila njenu restauraciju kao monarhističke države i njeni delegati bili su privrženi dinastiji Petrović Njegoš (ali kralj nije mogao biti izabran, jer je princ Mihailo Petrović odbio krunu). Zato su se njeni protagonisti sa crnogorske strane, silom prilika, okrenuli privrženošću kruni italijanskog dvora Savoja. To će reći da je »Petrovdanska skupština« bila monarhistička. Monarhistička je, uistinu, bila i »Podgorička skupština«, ali ne u smislu odanosti ili opstanka na vlasti dinastije Petrović Njegoš. Naprotiv, ona je detronizovala kralja Nikolu i Petroviće s crnogorskog prijestola i predala, bez ikakvih uslova, to jest poklonila Crnu Goru u prćiju Karađorđevićima. Dakle, monarhizam izražen u “Podgoričkoj skupštini” bio je antipetrovićevski i skroz karađorđevićevski, a monarhizam izražen na »Petrovdanskoj skupštini« bio je petrovićevski i savojski, kombinovano.
Šesto, »Petrovdanska skupština« je patila od hroničnog nedostatka legitimiteta, jer njene odluke nijesu doživjele referendumsku provjeru niti su prihvaćene od većine građana Crne Gore. Znači, ona nije bila, iako je pretendovala da bude, izlaz suvereniteta naroda. Odluke «Petrovdanskog sabora» nijesu realno mogle zaživjeti, jer, tada, u Crnoj Gori, nije bilo definisano ni riješeno crnogorsko nacionalno pitanje. Unutar Crne Gore stvarna, životna, percepcija crnogorskog nacionalnog identiteta radikalno je bila polarizovana, s jedne strane, u pogledu njegove negacije, a s druge strane, u pravcu njegove afirmacije.
Tada je, unutar Crne Gore, u odnosu na pripadnost crnogorskoj naciji postojala ne samo heterogenost i dualitet, nego antagonizam. To će reći da veliki broj građana Crne Gore, ne samo da se tada nije osjećao Crnogorcima u nacionalnom smislu, nego Crnu Goru nije doživljavao kao svoju državu. Takođe, »Podgorička skupština« je patila od hroničnog deficita ili odsustva legitimiteta. Ona nije bila izraz volje crnogorskog naroda, a njene odluke nijesu prošle kroz plebiscitarnu ili referendumsku provjeru. Naprotiv, u svemu su predstavljale negaciju principa suvereniteta naroda.
Sedmo, odluke »Podgoričke skupštine« primijenila, sprovela je srpska okupaciona oružana sila, vojska, žandarmerija i bjelaši, to jest crnogorski aneksionisti, a odluke »Petrovdanske skupštine« nikad nijesu sporovedene u djelo. Nije ih sprovela ni italijanska okupaciona vojska, kao ni crnogorski independisti (federalisti ili zelenaši).
Osmo, odluke »Petrovdanske skupštine« nijesu priznali i prihvatili ili spoveli u djelo ni sile Trojnog pakta, a kamoli sile antihitlerovske koalicije, a odluke “Pogoričke skupštine” su, priznate od strane Srbije i sprovedene od strane njene vojske, a prizanjem pripajanja Kraljevini SHS Crne Gore odlukama Versajske mirovne konferencije, 1919. godine, i prekidom diplomatskih odnosa velikih sila i drugih država sa Crnom Gorom, u periodu od 1919. do 1922. godine, u stvari, na indirektan način, priznate su od strane sila pobjednica (Antante) u Prvom svjetskom ratu.
Dakle, saveznici, tvorci Versajskog sistema međunarodnih odnosa, nikada, pojedinačni ili skupno, nijesu formalno ili eksplicitno priznali odluke «Podogričke skupštine», ali svojim odnosom prema Crnoj Gori jesu, pojedinačno i skupno, to učinjeli indirektno i prećutno.
Deveto, »Petrovdanska skupština« je održana u uslovima italijanske ratne okupacije (relativno blagog oblika okupacije, ali ipak okupacije), a i »Podgorička skupština« je takođe održana u uslovima okupacije Crne Gore od savezničke, ali u prvom redu srpske vojske, koja je nakon povlačenja savezničkih trupa, nastavila da sprovodi okrutni okupacioni režim nad crnogorskim narodom.
Dakle, italijanska okupacija Crne Gore, od aprila do polovine jula 1941. godine, bila je “mekši”, blaži vid okupacije, koji se jedva osjećao, jer skoro da nije bilo većih represivnih mjera i postupaka prema narodu, a srpska okupacija je bila rigidni i okrutni oblik okupacije Crne Gore. Dalje, italijanska okupacija Crne Gore, od aprila do polovine jula 1941. godine, nije bila teška i surova, već izrazito blaga (tek od izbijanja 13-julskog ustanka promijeniće svoje lice i poprimiti jak represivni karakter surove odmazde, koja je skupo koštala crnogorski narod), dok je srpska okupacija Crne Gore, koja je trajala od 1918. do 1941. godine, bila ugnjetačka, surova i tragična po ukupnim posljedicama za crnogorksi narod.
Od aprila do polovine jula 1941. godine italijanske vojne i civilne vlasti propagandno su isticale da ne dolaze kao okupatori, već kao »oslobodioci«, da pomognu i ostvare pravo Crne Gore da bude nezavisna država (tek od jula će promijeniti svoju retoriku i praksu), a srpska okupacija je propagandno i stvarno imala za cilj da Crnu Goru obezdržavi i pretvori u najobičniji srpski posjed, oblast ili region.
Deseto, »Podgoričku skupštinu« sazvali su strani državljani, odbacujući i gazeći Ustav Crne Gore i nacionalno zakonodavstvo, derogirajući i zaobilazeći državne organe Crne Gore i primijenjući zakone i propise strane države (Srbije), dok su »Petrovdansku skupštinu« sazvali udruženi strani i domaći državljani (italijanski civilni komesar Macolini i Savjetodavno vijeća Crnogoraca), oslanjajući se, u određenom smislu, da neka rješenja Ustava Kraljevine Crne Gore i nacionalnog crnogorskog zakonodavstva do 1918. godine.
Jedanaesto, »Podgorička skupština« održana je u uslovima vojničke okupacije Crne Gore, a njeni akteri bile su reakcionarne i revanšističke anticrnogorske snage, dok su »Petrovdansku skupštinu« činjeli, crnogorski državljani i to oni koji su bili konstantno zapostavljani, degradirani i progonjeni od režima koji je na prostoru Crne Gore vladao ognjem i mačem od 1919. do 1941. godine. “Petrovdansku skupštinu” sačinjavali su oni Crnogorci koji su željeli, u uslovima italijanske vojne okupacije, da promijene dotadašnji ropski položaj Crne Gore i da je izvuku iz sindžira u kojima je bila svezana u tome periodu. Učesnici »Petrovdanskog sabora« uglavnom su bili oni Crnogorci koji su se, na različite načine, permanentno borili protiv režima Karađorđevića, koji je od 1919. do 1941. godine tlačio njihovu zemlju i njihov narod. Njihov pokušaj da 1941. godine povrate već davno oduzeto dostojanstvo Crnoj Gori bio je istovremno revanš i reakcija na položaj Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji.
»Podgoričkom skupštinom« likvidirana je i zbrisana Crna Gora, tako da od tada do 1941. nije postojala ni kao geogarfski pojam, a kamo li kao konsitutivni, ravnopravni činilac nove južnoslovenske državne zajednice. »Petrovdanskom skupštinom« 1941. godine pokušala se uspostaviti Crna Gora, ne samo kao geografski pojam, već kao država, ali to nije uspjelo. »Petrovdanskom skupštinom« se željelo pošto-poto ukinuti i staviti van snage stanje koje je vladalo od 1919. do 1941. godine, to jest formalno i faktički nastojale se poništiti odluke “Podgoričke skuštine”, Vidovdanski ustav iz 1921, te Ustav iz 1931, u kojima nije bilo mjesta za Crnu Goru i njena prava. Dakle, »Petrovdanska skupština« je željela da uspostavi kakvu-takvu Crnu Goru, a »Podgorička skupština« nije željela opstanak nikakve Crne Gore.
Dvanaesto, »Podgorička skupština« je proglasila nestanak Crne Gore, njenu aneksiju Srbiji, a »Petrovdanska skupština« je progasila povratak, obnavaljanje Crne Gore pod pokroviteljstvom Italije. No, «Petrovdanska skupština» pod stranom okupacijom nije mogla vaskrsnuti državnost Crne Gore. To je bila klasična zabluda.
Italija željela Crnu Goru kao svoj protektorat
Trinaesto, »Podgorička skupština« je izazvala, isprovocirala rekciju nezadovoljnog naroda, odnosno, oružani ustanak (Božićnji ustanak 24. decembra 1918/6. januara 1919. godine). “Petrovdanska skupština” je takođe isprovocirala, bolje reći ojačala oružanu reakciju nezadovoljnog naroda, odnosno, 13-ojulski ustanak 1941. godine.
Četrnaesto, odluke »Petovdanske skupštine« nikad nijesu žaživjele, nijesu nikad primijenjene u Crnoj Gori i nijesu prihvaćene od strane ni Sila Osovine, ni sila koje su stajale nasuprot njima, a odluke »Podgoričke skupštine« zaživjerle su i provođene od 1918. do 1941. godine.
»Podgorička skupština« je donijela zlo Crnoj Gori i crnogorskom narodu, imala je, dakle, negativne posljedice, što je potvrdila tragična sudbina Crogoraca od 1919. do 1941. godine. O zlim ili negativnim implikacijama, ili konsekvencama odlukama »Petrovdanske skupštine« ne može se govoriti, jer one nijesu imale kad da zažive – trajale su samo jedan dan. A Italija se, kao tvorac Deklaracije Petrovdanskog sabora ubrzo, poslije izbijanja i ugušenja 13-ojulskog ustanka, odrekla svoje dotadašnje odluke da prizna nezavisnu Crnu Goru, pa i same Deklaracije Petrovdanskog sabora.
O pozitivnim stranama odluka »Petrovdanske skupštine« može se govoriti s aspekta njihovog uticaja na buđenje ili oporavak crnogorske državotvorne i nacionalne svijesti, u događajima kako u doba rata tako i poslije njegovog kraja, a o potitivnim reakcijama u pogledu crnogorskog državnog integariteta i nacionalnog identiteta kada je u pitanju «Podogrička skupština», jasno je, ne može biti nikakve priče.
Petnaesto, sličnost između deklaracija »Podgoričke skupštine« i »Petrovdanske skupštine« je u tome što je prva napisana od strane srpske Vlade, a druga od strane italijanske Vlade, i što su i prva i druga usvojene bez prigovora, debate ili osporavanja njenog teksta. I na jednoj i na drugoj skupštini opoziciono, oprečno reagovanje nije dolazilo u obzir. Ni jedna i ni druga nijesu bile ni po čemu demokratske, niti su u tim okolnostima to objektivno i mogle biti.
Šesnaesto, učesnici »Petrovdanskog sabora« bili su u stvarnoj i pravnoj zabludi, vjerujući u naklonost Italije prema Crnoj Gori, kao i u snažnu podršku tih odluka od strane crnogorskog naroda, koja je izostala, dok učesnici »Podgoričke skupštine« kad su se okupili i usvajali odluke nijesu bili ni u stvarnoj ni u pravnoj zabludi, već su svjesno promovisali stvarnu i pravnu prevaru sa ciljem da se po svaku cijenu izglasa ukidanje Crne Gore.
Sedamnaesto, »Petrovdanskom skupštinom« želio se uspostaviti državni kontinuitet sa samostalnom državom Kraljevinom Crnom Gorom, koja je trajala do 1918. godine. »Petrovdanska skupština« je bila zamišljenja kao čin ili akt restitutio in integrum, povraćaj na pređašnje stanje, odnosno, na uspostavljanje državno-pravnih prerogativa Crne Gore, analogne pložaju crnogorske države, prije 1918. godine. No, ta koncepcija crnogorskih indipendista nije mogla biti realizovana u apsolutnom smilu, jer je Italija tada sve to relativizovala, znatno limitirala, ili maksimalno reducirala rješenjima sadržanim u petrovdanskoj Deklaraciji, kao i u nacrtu Ustava Kraljevine Crne Gore iz 1941. godine.
»Petrovdanska skupština« je donijela odluku o autiranju i anuliranju, to jest prestanku važenja pravnog porekta i cjeloklupnog zakonodavska Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije u odnnosu na Crnu Goru. »Petrovdanska skupština« je nastojala poništiti stanje u kojemu je tavorila Crna Gora od 1918. godine. Glavni akteri »Petrovdanskog sabora« tvrdili da se Crna Gora, prestankom srpske okupacije i aneksije, ponovo uzdiže kao nezavisna država. Poslanici »Petrovdanskog sabora« pledirali su na državni kontinuitet Crne Gore, dakle, na to da ona ponovo treba da bude subjekt međunarodnog prava, odnosno, na poništenje stanja u kojemu je Crna Gora tamnovala od 1921. do 1941. godine, kada je, faktički i formalno, prestala da bude subjekt međunarodnog prava, jer se na njenoj teritoriji pojavio novi subjekt, a to je Kraljevina SHS i Kraljevina Jugoslavija.
Na prostoru Crne Gore Kraljevina SHS i Kraljevina Jugoslavija (koje su samo bile firme i fasada za “veliku Srbiju”) vršile su od 1918. do 1941. suverenu vlast, koju su crnogorski indipendisti nazivali s pravom »dvadesettrogodišnjim ropstvom Crne Gore«. Poslanici »Petrovdanskog sabora« su govorili o državnoj egzistenciji Crne Gore, suprotstavljaući se politiici nestanka i brisanja Crne Gore, koja je sistematski i sukcesivno vođena od 1918. godine.
Osamnaesto, u odlukama »Podgoričke skupštine« nema ni pomena o očuvanju crnogorske državnosti, a u odlukama »Petrovdanske skupštine« govori se o nezavisnoj Crnoj Gori. A zapravo, to je bila, kako je dobro napisao Vinjoli »nepostojeća nezavisnost Crne Gore«. Jer, odlukama »Petrovdanske skupštine« Crna Gora je, u uslovima ratne okupacije, bila indirektno tretirana kao država pod stranim protektoratom, a to nije nezavisna i suverena država u punom kapacitetu.
Odlukama »Petrovdanskog sabora« je suverenitet Crne Gore u manjoj ili većoj mjeri bio ograničen od strane Italije. Bila je to pravna situacija koja je bila najbliža po definiciji protektoratu. Naime, taj protektorat, iako on izričito nije naveden, ali se implicira, bio je označen u pravnom i faktičkom odnosu, koji je od aprila do jula 1941. godine postojao između Crne Gore i Italije. Sadržina tog odnosa bila u osnovi u tome da se Crna Gora javlja kao slabija država, a Italija kao jača država. U ovom slučaju, slabija država, Crna Gora, pod pritiskom italijanske vojne sile, stavlja se de facto pod tutorstvo jače države Italije. Iako to crnogorksi indipendisti nijesu intimno željeli, to su u suštini prihvatili kao namentuto rješenje.
Sama Deklaracija Petrovdanskog sabora, napisana je u Rimu i ona je prevashodno vodila računa o interesima Italije na prostoru Crne Gore. Iako nikada zvanično nije potpisan međunarodni ugovor vizmeđu Crne Gore i Italije, kojim bi se regulisali međusobni odnosi, sam teskt Deklaracije i upliv i presudan uticaj Italije u rješavanju crnogorskog pitanja dovoljno govori o uspostavljanju svojevrsnog atipičnog protektorata Italije nad Crnom Gorom.
Naime, Italija se de facto, ako ne de jure javila u tom odnsu kao država protektor, a Crna Gora kao država nad kojom je uspostavaljen protektorat. Neusvajanje i nesprovođenje već pripremljenog u Rimu Ustava Crne Gore, kao i nedostatak ugovora o odnosima Crne Gore i Italije, koji je praniran da se napravi u duhu Deklaracije Petrovdanskog sabora, u tom smislu, kako u njoj stoji »da se sjedine život i sudbina Crne Gore sa sudbinom Italije, uspostavljaući sa njom veze uske solidarnosti«, te da će se »naknadno pristupiti sklapanju sporazuma između Crne Gore i Italije, prožetim duhom ove solidarnosti i saglasni ulasku Crne Gore u akcionu sveru Rima«, s jedne strane, ukazuje da je Italija željela Crnu Goru kao svoj protektorat, a s druge, ukazuje da u suštini nije došlo ni do realizacije odluka Petrovdanskog sabora, a time niti do uspostavljanja zvaničnog protektorata nad Crnom Gorom. U stvari, Italija je i sama priznala svoj odnos prema Crnoj Gori: zvanično je saopštila da je Crna Gora okupirana zemlja na osnovu ratnog prava.
Treba reći da je Italija i poslije 12. jula 1941. godine nastavila svoju ratnu okupaciju Crne Gore i nije uradila ništa opipljivo i konkretno da zaživi odluka Petrovdanskog sabora, nije je sačinjen, a kamo li sproveden, ugovor o protekoratu. Da je, recimo, ustanovljen potektorat Italije nad Crnom Gorom, država zaštitinica, u ovom slučaju Italija, bi bila dužna da stupa u međunarodne odnose u ime i za račun države pod protektoratom, u ovom slučaju Crne Gore. Ali, to se od donošenja Deklaracije Petrovdanskog sabora nije dogodilo, jer nije sačinjen ugovor između Crne Gore i Italije i ako je bio planiran, ali nije zbog promijenjenih okolnosti u unutrašnjem stanju u Crnoj Gori, kao i zbog strateške izmjene kursa italijanske politike u odnosu na Crnu Goru u pogoršanju situacije koja je uslijedila nakon Petrovdanskog sabora.
Tragična zabluda i strateška politička greška
Po pravilu – мada je praksa zaključivanja ugovora o protektoratu veoma različita i individulanog karaktera – u ugovrima o protektoratu se predviđa da država protektor ima obavezu da štiti državu pod protektoratom u slučaju napada, u smislu pružanja joj oružane pomoći radi zaštite njenih interesa. Ali, to se u ovom slučaju nije dogodilo, jer ugovorni odnos kojim bi se uredile recipročne obaveze i prava između Crne Gore i Italije nije zaključen. U principu, države pod protektoratom nijesu prost, sastavni dio države protektora, ili države zaštitnice, i njeno ugovorno pravo u odnosu na treće države nijesu međunaodne obaveze ipso facto države pod protektoratom.
Da li bi, u tom smislu, bio sačinjen ugovor između Crne Gore i Italije ne znamo, ali bi bilo logično da tako bude. U ugovorima o protektoratu ne predviđa se aneksija države pod protektoratom državi zaštitinici (protektoru). Logično je bilo očekivati s obzirom na tekst Deklaracije Petrovdanskog sabora i Nacrta ustava Crne Gore da to ne bi bilo predviđeno ni u međunarodnom ugovoru između Crne Gore i Italije, da je kojim slučajem napravljen, potpisan i ratifikovan.
Dakle, država pod protektoratom ima određeni stepen suvereniteta, ograničenog tipa, ili autonomije i u suštini ona zadržava svojstvo subjekta međunarodnog prava. Deklaracijom Sabora takva pozicija predviđena je za Crnu Goru, jer joj ona ne odriče suverenitet, iako ga u izvjesnom smislu reducira ili limitira, niti negira da Crna Gora ne treba da bude subjekt međunarodnog prava.
Odukama “Petrovdanske skupštine” nije predviđena aneksija Crne Gore Italiji, niti je predviđeno gubljenje crnogorskog državnog subjektiviteta, nego naprotiv njegova restauracija, iako ograničena, ali te doluke nijesu nikada ostvarene, tako da se o njima može govoriti jedino s teorijskog, a ne s praktičnog stanovišta. Doduše, na “Petrovdanskoj skupštini” nije izričito rečeno i odlučeno da se Crna Gora stavlja pod protektorat Italije, ali to se posredno i prećutno implicira iz njenih odluka.
U Petovdanskoj deklaraciji govori se odnosima bliske solidarnosti Crne Gore sa Italijom i o ulasku Crne Gore »u akcionu sferu Rima«, što upućuje da nije u pitanju klasični, već atipični oblik protektorata. U stvari, u Deklaraciji se indirektno se govori o pristupanju Crne Gore silama Trojnog pakta i savezništvu sa njima, kao i o vezivanju sudbine Crne Gore sa sudbinom Italije. Taj dio teksta Deklaracije ukazuje na namjeru Italije da od Crne Gore napravi marionetsku državu. Italijani su, prvo govorili da su oslobodili Crnu Goru i da im je cilj da Crna Gora ponovo bude nezavisna država, da hoće da joj pomognu, ali su ubrzo od tih planova odustali, napravili su salto mortale i konačno tretirali su Crnu Goru kao okupiranu zemlju – zemlju pod ratnom okupacijom (occupatio bellica).
Poznato je da ratna okupacija predstavlja privremeno i prolazno, a ne stalno stanje, odnosno faktično, a ne pravno stanje. Momentom okupacije Crne Gore ona nije postala sastavni dio Italije. Prema tome, Italija, okupacijom Crne Gore nije stekla suverenu vlast nad okupiranom teritorijom, мada je u mnogim slučajevima prekršila pravila međunarodnog prava koje predviđaju postupanje sa zemljom okupiranom na temelju ratnog prva.
Crnogorski federalisti/indipendisti su prihvatili saradnju sa Italijanima u uslovima ratne okupacije njihove zemlje, tretirajući to kao faktičko, a ne pravno stanje, kao privremeno, a ne stalno stanje, saglasivši se da Italijani vrše privremenu i temporalno ograničenu vlast, a želeći da oni budu nosioci suverene vlasti u zemlji, ali to je bilo u domenu političke fantastike.
Činjenica je, dakle, da su crnogorksi indipendisti bili protivnici aneksije Crne Gore od strane Italije, kao što su bili i protivnici da se prisajedinjuju dijelovi crnogorske teriotrije drugim državama. Doduše, Italija nikada nije donijela, pa time ni provela odluku o prisajedinjenu Crne Gore Italiji, u periodu kada je držala pod svojom okupacionom upravom, od 1941. do 1943. godine, kada je i prestala njena ratna okupacija Crne Gore.
Crnogorski federalisti/indipendisti su italijansku okupaciju Crne Gore shvatali kao realno stanje, koje oni ne mogu promijeniti u tim uslovima, pa su ga prihvatili, vjerujući da je to prolazno stanje, koje bi se završilo oslobođenjem Crne Gore, odnosno, obnavljanjem crnogorske države u kojoj bi suverenu civilnu i vojnu vlast vršile domaće snage. Ali, ti njihovi planovi bili su nerealni i skupo su ih koštali.
Crnogorski federalisti/indipendisti, imali su ambicije da se, oslanjajući se tada, na makar retoričko prijateljstvo Italije i na zaštitu italijanskih trupa koje su zaposjele Crnu Goru, domognu vlasti kako bi ostvarili svoj davnašnji san o obnovi nezavisne i slobodne Crne Gore. U prvom redu, oni su pretendovali da se domognu civilne vlasti, ali i autonomne vojne vlasti, odnosno, željeli su i tražili da imaju svoju vojsku, na čemu su od oktobra 1941. godine posebno radili general Krsto Popović i dr Novica Radović, jer su oni znali da će Italija izgubiti rat, pa su računali da bi bilo dobro da kraj rata dočekaju sa svojim snažnim oružanim snagama, na osnovu čega bi imali zalogu i kapital da vode pregovore sa pobjedničkom stranom, i da pokušaju izdejstvovati rješavanje državno-pravnog statusa Crne Gore na način i u obliku kako su oni zamišljali.
Ali, svi pokušaji Krsta Popovića i Novice Radovića da se, uz pomoć i podršku Italijana formira crnogorska vojska i crnogorska žandarmerija, koja bi imala 6-8 hiljada ljudi i koja bi se starala o održavanju reda i mira u Crnoj Gori, bili su uzaludni. Italija je te njihove prijedloge i zahtjeve odbila, i time, konačno, skinula sa sebe masku i praznoslovnu retoriku o tobožnjoj svojoj oslobodilačkoj misiji u Crnoj Gori. Potom je priznala, da ona nije oslobodilac, već okupator rekavši da je Crnu Goru okupirala na temelju normi ratnog prava.
Crnogorski suverenisti (pogotovo njihovo “tvrdo” krilo, okupjeno oko Sekule Drljevića i vođstva Petrovdanskog sabora), pretendovali su da primjenom odluka Petrovdanskog sabora (do čega nije nikada došlo), donošenjem ustava Kraljevine Crne Gore (čiji je Nyacrt već bio napisan u Rimu u italijanskom Ministarstvu inostranih poslova), kao i sporazumom o odnosima između Crne Gore i Italije (ni do tog sporazuma nikad nije došlo, a njegove skice naziru se u Deklaraciji Petrovdanskog sabora kada se insistira na recipročnom prijateljstvu i solidarnosti) dođu na vlast u Crnoj Gori, vjerujući da je italijanska okupacija privremeno i prolazno, a ne trajno stanje i da će, nakon odlaska italijanskih trupa, sukcesivno, vremenom, kad-tad, konačno, Crna Gora dobiti nezavisnu državu u punom smislu riječi.
Ta koncepcija glavnih aktera Sabora bila je, pokazalo se, nerealna i imaginarno pretenciozna i ona je dokaz da oni nijesu dobro predviđali globalne međunarodne okolnosti i procese, odnosno, da nijesu dobro procijenili kako će se završiti rat. Oni su se nadali da će sile Osovine (a te nade su pothranjivali tadašnji brojni uspjesi i nadiranje sila Osovine na mnogim frontovima), pobijediti u ratu i nijesu predviđali da će se ratna sreća okrenuti na njihovu štetu, odnosno, da će sile iz Antihitlerovske koalicije odnijeti konačnu pobjedu.
U vrijeme zasjedanja Petrovdanskog sabora sile Osovine su nizale uspjehe u ratu i to je, vjerovatno, dodatno motivisalo Sekulu Drljevića i ostale učesnike Sabora da ubrzaju akciju u pogledu usposavljanja Nezavisne Crne Gore pod italijanskim protekcionizmom. To je pothranjivalo njihove zablude u uspjeh njihovog projekta i zato od njega nijesu odustali, već su ga forsirali, koliko su mogli i umjeli. Na kraju se pokazalo da su strateški politički pogriješili. Fatalistički.
To što su oni radili bila je tragična zabluda koja je sa sobom nosila najbolje namjere prema Crnoj Gori. Slobodnu i nezavisnu Crnu Goru nijesu dočekali, iako su se ponadali da je 1941. godine nastupilo doba kada bi mogli da ostvare taj svoj patriotski san.
4
