„Molim SPC da obrati pažnju na to da neko śutra ne bi rekao da naši manastiri pripadaju Mitropoliji ili eparhiji".
Vučić je, potom, pojasnio da se plaši da se „polako briše ime Srpske crkve u Crnoj Gori, i da će u toj državi ostati nekakve mitropolije, eparhije ili savjeti”.
Mitropolit Amfilohije Radović tvrdi: „Kada sa nama pregovaraju to je isto kao da pregovaraju sa Beogradskom patrijaršijom, tu nema nikakve razlike”. Da li je tako?
„Treba imati u vidu da ovo nije borba za imovinu SPC, jer je ona samo posredno vlasnik iste, preko Mitropolije crnogorsko-primorske, zato što ništa u Crnoj Gori nije popisano na SPC, osim nekih svetinja Mileševske i Budimljansko-nikšićke eparhije'', napisao je dr Zoran Đurović, sveštenik, osoba bliska Amfilohijevim oponentima: episkopu bačkome Irineju Buloviću i episkopu kruševačkome Davidu Peroviću, članovima Sinoda SPC.
Tvrdnja je – tačna, provjerljiva uvidom u katastar. Čak se i crkve ili manastiri sagrađeni poslije 1918. u Crnoj Gori ne vode na SPC, nego je, kako tvrdi o. Zoran, „sva imovina uknjižena na crnogorske eparhije, nema srpskoga imena, a narodom manipulišu da brani imnovinu SPC”.
S obzirom na tijesne veze vrha Srpske patrijaršije sa Vučićem – a uzevši u obzir da je ta Patrijaršija, osobito njezin Sinod, već duže vrijeme u svojevrsnome konflitku sa mitropolitom Amfilohijem Radovićem, koji je, opet, iz svojih razloga neprijateljski nastrojen prema Vučiću – jasno je da citirano upozorenje srpskoga predśednika ima naročitu težinu na pozicioniranja unutar SPC u odnosu na dalji razvoj događaja u Crnoj Gori.
S tim u vezi, provjerljive činjenice koje u nastavku predočavam vjerovatno osvjetljavaju faktičko stanje…
Imovina
SPC sada koristi crkve, manastire i pripadajuća dobra na teritoriji Crne Gore, koje je do 1918. koristila autokefalna Mitropolija crnogorska – Crnogorska pravoslavna crkva, a na području Boke Kotorske (Herceg-Novi, Kotor, Tivat, Budva) autokefalna Bukovinsko-dalmatinska crkva sa śedištem u Černivici (Чернівці), sadašnja Ukrajina. U različitim epohama, autokefalna Mitropolija sa Cetinja je prethodno imala jurisdikciju nad Bokom kotorskom – posljednji put od 1718. do 1814. godine.
Do 1912. i crnogorskoga oslobođenja savremenih opština Mojkovca (dijela na desnoj obali Tare), Pljevalja, Bijeloga Polja, Petnjice, Rožaja, Berana, Plava i Gusinja – jurisdikciju nad tim područjima je imala Vaseljenska patrijaršija. Nakon toga – Crnogorska autokefalna crkva.
Crkvena imovina je, od osnivanja Mitropolije na Cetinju 4. januara 1485, uvijek vlasništvo države Crne Gore, ustupljena samo na korišćenje Crkvi – uz različite forme nadzora države. Takvo stanje potvrđeno je odlukama Crnogorske narodne skupštine (1868), Opštim imovinskim zakonikom (1888), te drugim zakonima i aktima.
Nikakvih vlasničkih promjena u katastru nad crkvenom imovinom u Crnoj Gori nije bilo do 1990-ih. Od tog perioda, Mitropolija crnogorsko-primorska, odnosno eparhije SPC, najveći su nedržavni zemljopośednici u Crnoj Gori, a vrijednost nepokretnosti se procjenjuje na milijarde eura.
Pojedinačno najvrijedniji je kompleks od 30 hektara u Buljarici. Mitropolija crnogorsko-primorska SPC tu je ucrtala za planiranu gradnju turističke vile, poslovno-stambene objekte, javnu garažu, sportske i rekreativne terene, park i hotel „na pjeni od mora”. U Buljarici je ukupno planirana gradnja od 11,5 miliona kvadrata; ukoliko se uzme najminimalnija prodajna cijena od 1.000 eura po kvadratu, investicija donosi najmanje 11,5 milijardi eura; etc.
Međutim, upis u katastar nije sâm po sebi dovoljan dokaz o vlasništvu. A svaka država može, bilo koje pravno ili fizičko lice, na zakonom utvrđen način, pozovati u bilo koje vrijeme da objasni porijeklo svoga bogatstva. Postoje veoma ozbiljne i javno dostupne indicije da su upisi u katastar od 1990-ih u korist eparhija SPC, vršeni mimo zakona – bez prilaganja pravno valjanih dokaza o osnovu za upis vlasništva.
Na primjer, Uprava za nekretnine je zvanično prije desetak godina objavila da je Risto (Amfilohije) Radović, građanin, tj. u svojstvu fizičkoga lica, vlasnik 35 crkvenih nekretnina u Podgorici, suvlasnik 15, a u katastarskim knjigama upisan i kao korisnik šest nekretnina u podgoričkoj i bjelopoljskoj opštini!
Ipak, prema nekim procjenama, većina crkava i manastira i danas su u vlasništvu države Crne Gore, uključujući Cetinjski manastir, zatim sakralne objekte sagrađene prije 1918. na područjima opština Kolašin, Mojkovac, Žabljak, Šavnik ili Plužine, ili manastiri Reževići i Gradište u budvanskoj opštini.
Crkva Srbije
Osnivačke akte SPC iz 1920, 1929. i 1931. ozakonila je ondašnja državna vlast Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Kraljevine Jugoslavije – sve ih je potpisao regent/kralj Karađorđević. Sadašnja Republika Srbija je sukcesorka Kraljevine SHS/Jugoslavije.
Śedište SPC je u Beogradu, Ulica kralja Petra, br. 5. Iz Srbije se upravlja sa SPC. Po Ustavu SPC, Sabor je najviše jerarhijsko predstavništvo i crkvenozakonodavna vlast, a Sinod je najviša izvršna, upravna i nadzorna vlast SPC – ovim tijelima predśedava Patrijarh SPC.
Eparhija sa katedrom na Cetinju je jedna od desetina područnih eparhija SPC, bez ikakvih posebnih prava. Nema nikavu drukčiju autonomiju koja bi je isticala u odnosu na ostale eparhije SPC.
Eparhijski arhijerej SPC, ima punu jerarhisku vlast u poslovima vjere i morala, sveštenodjejstvovanja i arhipastirskoga staranja u svojoj eparhiji i on je neposredni poglavar i predstavnik svoje eparhije, upravlja i svestrano rukovodi cjelokupnim, unutrašnjim i spoljašnjim, vjerskim i crkvenim životom u eparhiji.
Amfilohije je samo jedan od četrdesetak arhijereja jednakopravnih u SPC. Sve eparhije SPC su, između ostaloga, obavezne da Saboru podnose godišnje finansijske izvještaje, etc.
Eparhijski arhijereji SPC i van Srbije, uključujući i one u Crnoj Gori, postavljaju se odlukom srpskih crkvenih vlasti. Iz Beograda se postavlja i arhijerej na Cetinju – što je suprotno višestoljetnoj tradiciji crnogorskoga pravoslavlja. Prema službenoj biografiji, „odlukom Svetoga arhijerejskoga sabora SPC episkop banatski Amfilohije je decembra 1990. izabran za mitropolita crnogorsko-primorskoga na Cetinju”.
Iako je Republika Srbija po slovu svoga Ustava sekularna, SPC je de facto dio srpske države i instrument velikosrpske politike Beograda prema većini suśednih država, prije svega prema bivšim jugoslovenskim republikama. SPC je podložna različitim aspektima uticaja pravne, političke, finansijske i kadrovske prirode od strane države Srbije.
Drugim riječima, SPC je de facto – Crkva Srbije. Ova činjenica, najočiglednija u Crnoj Gori, kao nikada ranije je demaskirana tokom posljednjih događaja.
U važećem Zakonu o crkvama i vjerskim zajednicama Republike Srbije iz 2006. godine, koji je SPC „blagoslovila”, „Srpskoj pravoslavnoj crkvi priznaje se kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne Skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o Srpskoj pravoslavnoj crkvi (‘Službene novine Kraljevine Jugoslavije’, br. 269/1929)” (čl. 11, st. 1).
Navodi se i sljedeće: „Srpska pravoslavna crkva ima izuzetnu istorijsku, državotvornu i civilizacijsku ulogu u oblikovanju, očuvanju i razvijanju identiteta srpskog naroda” (čl. 11, st. 2).
Dakle, porijeklo pravnoga subjektiviteta SPC, kojim je legitimiše Republika Srbija, najranije je iz 1836. godine. Nota bene, tadašnja Srbija je u Osmanskoj carevini samo vazalna kneževina, a Mitropolija u Beogradu samo samoupravna eparhija Vaseljenske patrijaršije; autokefalija joj je od Carigrada priznata tek 1879. godine.
Kada je osnovana SPC?
Vjerska ustanova, docnije poznata pod nazivom Srpska pravoslavna crkva, osnovana je 17. juna 1920. kao: Avtokefalna Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca („Službene novine Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca”, II, 137, Beograd, 1920).
Kanonska nadležnost nad Crnom Gorom za novoosnovanu Crkvu Kraljevine SHS odobrena je od Vaseljenske patrijaršije, kako se naglašava, po postupku ikonomije – svjesnoga odstupanja od kanonskih načela – tomosom iz februara 1922. godine.
U tomosu nema pomena o nekakvoj vezi ili kontinuitetu SPC sa Žičkom ili Pećkom arhiepiskopijom („patrijaršijom”), koje, uostalom, nikad od Carigrada i nijesu dobile tomos o autokefaliji, niti su za takve bilo kada smatrane, već su bile samoupravni dio Ohridske arhiepiskopije ili Vaseljenske patrijaršije.
Pećka arhiepiskopija je 1766. trajno ukinuta, i kako je navedeno u aktu Vaseljenske patrijaršije, „kao da nije ni postojala, niti će ikad postojati”.
Tomos za SPC iz 1922. je na snazi – ali, Vaseljenska patrijaršija, budući da je majka-Crkva, ima kanonske prerogative da, ako to nađe za potrebno, taj tomos podvrgne reviziji ili ga opozove. Naime, sve odobrene autokefalije – liše za Carigradsku, Aleksandrijsku, Antiohjsku, Jerusalimsku i Kiparsku crkvu – tek čekaju da budu potvrđene kao trajne ukoliko se odobre Vaseljenskim saborom, koji od 787. nije održan.
Sadašnji naziv – Srpska pravoslavna crkva, prvi put u istoriji, promovisan je i ozakonjen 16. novembra 1929. godine („Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, XI, 269, Beograd, 1929).
Kada su osnovane eparhije SPC u Crnoj Gori?
Eparhija crnogorsko-primorska, sa rangom mitropolije i śedištem na Cetinju, osnovana je 24. novembra 1931. godine (Ustav Srpske pravoslavne crkve, čl. 12, st. 1, t. 20 i st. 2, „Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, XIII, 275, Beograd, 1931).
Nikad prije nije postojala vjerska ustanova, eparhija ili Crkva – Crnogorsko-primorska; i često se, igrom riječi, namjerno ili iz neznanja, neosnovano povezuje sa istorijskom, viševjekovnom Crnogorskom ili Cetinjskom mitropolijom (arhiepiskopijom), koja je autohtnona viševijekovna Istočno-pravoslavna crkva Crne Gore.
Uostalom, Ustav SPC iz 1931, osnivački akt Mitropolije crnogorsko-primorske, ne navodi vezu ili sukcesiju sa autokefalnom Mitropolijom crnogorskom – Crnogorskom pravoslavnom crkvom, ili nekom od njezinih eparhija.
Iste, 1931. godine, kada je osnovana Mitropolija crnogorsko-primorska SPC, arondirane su sve tri eparhije autokefalne Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve: Arhiepiskopija cetinjska, Episkopija zahumsko-raška i Mitropolija pećka.
Sada Mitropolija crnogorsko-primorska SPC obuhvata parohije i manastire u opštinama Cetinje, Danilovgrad, Kolašin, Podgorica, Tuzi, Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg-Novi (najveći dio).
Eparhija budumljansko-nikšićka SPC osnovana je 2001. godine, sa śedištem u Manastiru Đurđevi stupovi (Berane), de facto u Nikšiću. Obuhvata parohije i manastire u opštinama Nikšić, Šavnik, Plužine, Žabljak, Mojkovac, Bijelo Polje, Petnjica, Berane, Rožaje, Andrijevica, Plav, Gusinje.
Eparhija mileševska SPC, osnovana 1992. sa śedištem u Mileševi (Prijepolje, Srbija), ima parohije i manastire i na teritoriji Crne Gore – Opština Pljevlja (Arhijerejsko namjesništvo pljevaljsko).
Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska, sa śedištem u Mostaru (Bosna i Hercegvina), jednu parohiju ima u Crnoj Gori, u zaleđu Opštine Herceg-Novi (Sutorina). Ta eparhija je 1918. dio Vaseljenske patrijaršije i tada nije imala parohije na prostorima savremene Crne Gore. Parohiju u Sutorini je „dobila” u novija vremena…
Pravni status SPC i eparhija SPC u Crnoj Gori
Niti jedna od četiri eparhije SPC, ni SPC kao jedinstven entitet, nijesu registrovane u svojstvu vjerske zajednice u Crnoj Gori.
Ali, Mitropolija crnogorsko-primorska SPC, na primjer, objavila je da pośeduje izvod (obavještenje o razvrstavanju) Monstata – Uprave za statistiku Vlade Crne Gore od jesenas – „uslužne djelatnosti – podgurpa: djelatnost vjerskih organizacija”. Naznačen je osnov: Ustav SPC z 1929. godine (što je pogrešno datiranje, jer taj akt je donijet dvije godine kasnije).
Takođe, Mitropolija crnogorsko-primorska SPC ima rješenje Poreske uprave Vlade Crne Gore o registraciji za PDV iz 2004. godine. Jedna ili više firmi ove eparhije su registrovane kao privedni subjekti.
Ista eparhija SPC obavlja novčane transakcije ili je investitor ili suinvestitor u komercijalne nekretnine čija vrijednosti iznosi milione (hotel „Podostrog” u Budvi; stambeno-poslovni kompleks u centru Podgorice, ispod brda Gorica, veličine 9.921 metra kvadratna, nezvanična cijena kvadrata; 1.800 eura); zatim, rentira zemljište (npr. u Malim Rosama, izdala je u u zakup na 99 godina 2.570 kvadratnih metara za 590.000 eura) ili pod egidom vjerske organizacije dnevno ubira nepoznatu novčanu gotovinsku masu kroz „uslužne djelatnosti”; oko sakralnih objekata obavlja i druge komercijalne djelatnosti, na primjer pored hrama u Podgorici, ima i ugostiteljski objekat; etc.
Ipak, ta ili neka druga eparhija SPC Crnoj Gori ne tvrde za sebe da su komercijalne kompanije, već da im je prioritetna misija – vjera. Iako im niko nije osporavao mogućnost da se po prethodnome Zakonu pravnome položaju vjerskih zajednica (iz 1977. godine) uredno registruju kao vjerska zajednica – to su odbijale, iz svojih razloga. Prema istome Zakonu, koji je 8. januara o.g. stavljen van snage, SPC i-ili njezine eparhije u Crnoj Gori nijesu bile u obavezi da se registruju.
U istoj situaciji su bile i Rimokatolička crkva i Islamska zajednica. Ali, one su se, po obnovi crnogorske nezavisnosti, naknadno registrovale u Crnoj Gori. Time su stvorile pravnu pretpostavku da sklope temeljne ugovore sa državom Crnom Gorom. Crnogorska pravoslavna crkva, nakon višegodišnjih opstrukcija od strane države Crne Gore, te vođenja više sudskih postupaka, konačno je 2000. godine registrovana na način predviđen prethodnim Zakonom i time je dobila svojstvo pravnoga lica – vjerske zajednice.
Svojevoljno odbijajući da se registruje, SPC ili njezine eparhije, nijesu imale, po spostvenome izboru, pravno svojstvo vjerske zajednice u Crnoj Gori kao prethodni uslov da na zakonit način sklope, slično kao Rimokatolička crkva i Islamska zajednica, ugovor sa državom Crnom Gorom.
Vjerske zajednice, ni po novome Zakonu, nijesu u obavezi da se registruju. Ali, ukoliko nemaju svojstvo juridičkoga lica, ne mogu, kao prethodni uslov, legitimisati svoje aspiracije na sakralne nepokretnosti i pripadajuća dobra sagrađena prije 1918. godine.
Episkopski savjet SPC Crnoj Gori. Što je to?
Prva reakcija SPC na obnovu nezavisnosti Crne Gore – svega pet dana nakon referendumske odluke – bilo je formiranje Episkopskoga savjeta (EP) SPC u Crnoj Gori 26. maja 2006. u Beogradu odlukom Sabora SPC (AS br.95/zap.208), „u duhu očuvanja jedinstva Crkve i vjekovnoga poretka drevne, 1920. godine vaspostavljene [!] Pećke patrijaršije”.
(Napomena: Niti je 1920. obnovljena Pećka „patrijaršija”, niti sada postoji – to je još jedna isprazna igra riječi. Pećka patrijaršija je samo ženski manastir, stavropigijalni, pod ingerencijom Patrijarha u Beogradu)
Kao dužnosti EP SPC u Crnoj Gori, koji se „po potrebi okuplja radi savjetovanja i donošenja odluka”, navedeno je „da u saradnji sa državom Crnom Gorom i njezinim nadležnim organima pokrene i pomaže izradu i donošenje zakona o položaju Pravoslavne crkve i različitih vjerskih zajednica u Crnoj Gori”, zatim da „preduzme sve potrebne mjere u cilju zaštite sveukupne duhovne i materijalne, pokretne i nepokretne imovine” (SPC u Crnoj Gori), „kao i na donošenju zakona o restituciji nacionalizovane i oduzete crkvene imovine poslije Drugog svjetskog rata”.
EP SPC u Crnoj Gori sada sačinjavaju Amfilohije, predśedavajući, zatim episkop Joanikije Mićović, te trojica episkopa iz inostranstva: Atanasije Rakita, Dimitrije Rađenović i Atanasije Jevtić (episkop u penziji). Članovi su bili i episkopi u međuvremenu lišeni eparhija, Jovan Purić i Filaret Mićević
Jedva da je, koliko je javno poznato, desetak sastanaka EP SPC u Crnoj Gori održano od 2006. do prije par neđelja. U obavezi je da izvještava o svome radu Sabor SPC koji odobrava njegove odluke. Jasno je da, prema Ustavu SPC, nije riječ o tijelu koje ima neopozive kompetencije.
EP SPC u Crnoj Gori ne može da odlučuje o iole bitnijim pitanjima mimo Patrijaršije u Beogradu.
