>> Piše: Prof. dr Božidar ŠEKULARAC
Prve vijesti po dolasku Skender-bega u Crnu Goru sredinom decembra 1513. godine nalazimo u dubrovačkim aktima, gdje dubrovačko Vijeće odlučuje o pretvaranju akči u dukate i zatim obdaruje Skender-begovog poklisara, inače kotorskog plemića.
Najbrojniji su, ipak, mletački izvori o Skender-begu Crnojeviću. U pitanju su dokumenta koja govore da je Skender-beg po dolasku u Crnu Goru nastojao da uspostavi dobre odnose sa Venecijom, a da istovremeno štiti svoje interese i interese Turske.
U rješavanju tih odnosa najmanje su bili zastupljeni interesi Crnogoraca. S jedne strane Mlečani su uzimali Crnogorce, koji su bježali na mletačku teritoriju ispred turskog zuluma, na galije, a s druge strane, stalne su bile turske najezde i pohare neposlušne Crne Gore. Skender-begovo nasilje i gramzivost kao da nijesu imali granica. U pismu kojim se obraća duždu i Sinjoriji 1523. godine, Skender-beg se žali da se Mlečani ne pridržavaju mira sklopljenog sa sultanom, kada je dogovoreno da se isporučuju podanici koji izbjegnu na mletačku teritoriju, pozivajući se na tradicionalno prijateljstvo Crnojevića sa Venecijom.
Osim toga, on se žali da Mlečani prodaju so sultanovim podanicima i time ugrožavaju careve interese i štetu nanose, jer se careva so ne prodaje. I, na kraju, Skender-beg preporučuje Mlečanima djecu svoga brata Đurđa Crnojevića „starogradskog kneza“ presvjetle palače venecijanske, uz ljubazne pozdrave velikom duždu i svoj presvijetloj gospodi mletačkoj. Slijedi drugo pismo 1523. godine koje Skender-beg upućuje mletačkom duždu u kojem ga obavještava da mu šalje poklon po vojvodi Skenderu u znak dobrosusjedskog prijateljstva i dobre volje. Zatim piše da vojvoda Skender nosi hiljadu i pet stotina dukata da kupi raznu robu za potrebe dvora, moleći ga da ih oslobodi plaćanja carine, koju ni do sada nijesu uzimali.
Pored ova dva pisma duždu, Skender-begov izaslanik vojvoda Skender nosi u Veneciju još pet pisama na staroslovenskom jeziku: dva vlastelinu Andreji Gritiju i po jedno zetu Jerolimu i sestri Antoniji, snahi Izabeti (Jelisaveti) i njenom sinu Solomonu, te prijatelju, knezu Štefanu. Gospodina Andreja Grita podsjeća da mu je pisao tri puta moleći ga da mu pošalje jednoga sindika koji bi vidio koliki su prihodi i rashodi njihovih gradova i da duguju caru pet stotina dukata, ali da još neće obavještavati cara oko ovih rabota zbog ljubavi i prijateljstva sa njim, a da je dužan da to ispravi. Istovremeno ga obavještava da po vojvodi Skenderu šalje 1.500 dukata da kupi raznu robu i moli da ta roba ne bude carinjena, jer carinu nijesu ni ranije uzimali.
U drugom pismu Skender-beg piše Gritu da je poslao svog kneza Štefana i moli ga da mu pomogne da sredi pitanje imovine umrlog Svile. Svome zetu Jerolimu i sestri Antoniji šalje „dva sira tvoriona i dvije pastrve rasplaćene“ moleći ih da pišu o sebi i svojim potrebama kao svome prijatelju. Snahi Izabeti i sinu joj Solomonu šalje „dva mijeha sira, pet miljara ribe i tri sira tvoriona“ podsjećajući ih da mu pišu o svom životu. Osim toga, piše im da vjeruju sve što im reče njegov vojvoda Skender, jer su to njegove riječi. Pismo završava poetski: “Tko na sunce ne ishodi, sunce ga ne grije“. Posljednje pismo iz 1523. godine upućeno je knezu Štefanu, kojim preporučuje svoga vojvodu Skendera da mu pomogne u kontaktima kod Mlečana.
Njemu takođe šalje „dvije pastve“ u znak pažnje, ali ako mu što bude potrebno neka „zapovidi kako brat i prijatelj“. Skenderove izaslanike, njihov brod, presrele su austrijske vlasti u Maranu, tako da poslanstvo nikada nije stiglo u Veneciju. Otuda i obrazloženje da je pomenuta pisma 1886. godine Franc Miklošić našao u Carskokraljevskom dvorskom arhivu ističući njihov značaj za proučavanje istorije Mletačke Republike i zemalja na obali Jadranskog mora.
Skender-beg se i kasnije javlja pismima više puta. Tako 1526. godine šalje svog izaslanika u Veneciju sa željom uspostavljanja dobrosusjedskih odnosa sa Republikom, koji su bili zahladili prilikom prethodnih sporova i razgraničenja prema Kotoru, Boki i Budvi. Usput, on se interesuje za svoga sinovca Konstantina kojega toplo preporučuje Sinjoriji.
O statusu Crne Gore i samog Skender-bega u vrijeme njegove uprave slikovito kazuju one dvije, već pomenute povelje iz 1527. godine. Skender-bega, kao svog podanika, sultan dovodi na upravu Crnom Gorom, kojoj je tako data autonomija, iako su Turci na taj način željeli da postepenim uvođenjem islama potpuno potčine Crnu Goru. Postavljajući Stanišu, tj. Skender-bega, za sandžaka crnogorskog, sultan je računao da će on, kao sin gospodara Ivana Crnojevića, imati veliki uticaj i mogućnost djelovanja u Crnoj Gori; s druge strane rizik nije bio veliki jer je Staniša primio islam i vaspitavan na sultanovom dvoru.
Tako se Staniša u jednoj povelji u Vranjinskom manastiru iz 1527. godine tituliše kao „Skender-beg Crnojević sandžak crnogorski“, a u drugoj od 5. februara 1527. godine kao Skender-beg Ivanović. Međutim, prije intitulacije upisana je odrednica: “Pri care Sultan Sulejmane“, što svakako govori o dvojnoj upravi. Dakle, u svojoj otadžbini kao turski namjesnik (1514-1528). Ove dvije povelje govore da je bio prijatelj manastira; kao takav on potvrđuje posjede Vranjinskom manastiru sa precizno određenim međama. Interesantno je istaći da se među svjedocima pravnom činu navodi Skender Žarina, knez koji je kao Skender-begov izaslanik 1523. godine pošao za Veneciju. Svjedoci su još Mehmet Plavnica, Mustava Dragoman, Žaver Žabljak, Novak Klisa, Lazar Miloje, Ivan Vuković i Šćepan Dragović.
Ovaj sastav svjedoka potvrđuje konstataciju da je tada Crnu Goru već bio naveliko zahvatao proces islamizacije. Da su Turci već tada uspostavili sistem svoje vlasti u crnogorskom sandžaku vidimo iz činjenice da „gospodar, kako sebe naziva Skender-beg, uze kadiju careva“, pa dođoše na Vir i sakupiše 24 vlastelina iz Crmnice da uz kletvu kažu „kudije su međe crkovne i zabeške“.
Skender-beg je ostao na upravi Crne Gore do 1530. godine, kada mu se gubi trag. Doduše, Cetinjski ljetopis kaže da se Skender-beg po povratku u otadžbinu „kasnije u hrišćanstvo vratio, mnoge pobjede nad Turcima postigao i usamljen umro“. Skender-beg se 2. februara 1523. godine nalazio na „teritoriji Crne Gore“ kada je uputio u Budvu svog izaslanika sa pismom budvanskom kapetanu i molbom da posreduje kod Republike, da uvjeri dužda u Skender-begovu odanost, te da ovaj želi dobrosusjedske odnose, bez obzira što se „ponovo utvrđuju neke granice“.
Budvanski kapetan i podesta Marinus Faletro je prihvatio Sandžakovu molbu i piše pismo duždu, gospodinu Antoniju Grimaniju u kojem ga ponizno preporučuje. Dan kasnije, 3. februara 1523. godine, Budvanin Zuan de Kole piše pismo duždevom dvorjaninu u palati u Veneciji, moleći ga da posreduje kod dužda da ovaj primi Skender-begovog izaslanika Turčina koji će ga izvijestiti da po dolasku Skender-bega više nema trgovine robljem u Budvi, Kotoru i Baru. Pri tome ga obavještava da u pismu koje Skender-beg šalje u Budvu on garantuje da se neće više trgovati robovima, niti vršiti krađa, izražavajući vjernost i mir. Ovo pismo, pored posredničke, ima i porodičnu dimenziju jer se dvorjaninu Luki upućuju pozdravi od cijele porodice Colle. Pored toga, u njemu se iznosi podatak da su se Budvani snabdijevali žitom iz Albanije.
