Uvod
Ruski maligni uticaj nastoji da eksploatiše svaku slabost i društvenu podjelu unutar date zemlje. Savjetnik ruskog predsjednika Vladimira Putina, Vladislav Surkov, nedavno je izjavio da „strani političari pričaju o ruskom miješanju u izbore i referendume širom svijeta. Stvar je, zapravo, još ozbiljnija: Rusija se miješa u vašu zdravu pamet, mijenja vašu svijest i ne možete ništa da uradite povodom toga.“ Mora biti jasno da sve počevši od religije, istorije, činjenica, informacija, rasnih i etničkih tenzija, pa do institucionalnih i ekonomskih slabosti može koristiti kao oružje.
Mobilizacija pravoslavne crkve (u Crnoj Gori preko Srpske pravoslavne crkve) predstavlja jedno takvo oružje u nastojanjima Kremlja da oživi panslavizam i ujedini slovenski svijet pod okriljem Rusije. To podupire narativ Kremlja da je samo ruski predsjednik Vladimir Putin istinski „branilac vjere,“ i svega što je tradicionalno i konzervativno. U praksi ruska i srpska pravoslavna crkva „mute zdravu pamet i mijenjaju svijest pojedinca“ jer crkva dotiče mnoge aspekte svakodnevnice, od blagosiljanja kola i kuća, do ohrabrivanja svojih sljedbenika da se bore protiv dekadencije i liberalizma sa Zapada. Preplitanje finansijske podrške i punktova za humanitarne akcije crkava se često vodi nazad ka ruskim ultra-nacionalističkim oligarsima, sa tijesnim političkim vezama sa Kremljom. Jedan naročito aktivan akter u ovoj oblasti je Konstantin Malofejev koji je osnovao Humanitarnu fondaciju sv. Vasilija velikog, čija je misija između ostalog i širenje ruske pravoslavne vjere. Duhovni savjetnik Malofejeva, pravoslavni sveštenik episkop Tihon je takođe duhovni savjetnik Vladimira Putina. Izvještavano je o tome da Malafejevi Surkov tijesno koordinišu svoje aktivnosti.
Pravoslavna crkva
Kremlj eksploatiše religijski i kulturološki uticaj preko pravoslavne crkve. Velika većina Crnogoraca su pravoslavni hrišćani, i vjerske vlasti u zemlji (Crnogorskoj i obalskoj Mitropoliji) su i dalje ekumenski vezane za Srpsku pravoslavnu crkvu. Postoji međutim i Crnogorska pravoslavna crkva koja je proglasila autokefalnost (slično kao i Ukrajinska pravoslavna crkva), ali ona nije priznata od strane drugih pravoslavnih crkava. Srpski patrijarh je takođe predstavljao jedan od kanala ruskog uticaja u Crnoj Gori. Na primjer, u jednoj svojoj nedavnoj posjeti toj zemlji, u svojoj pratnji je imao ozloglašene pro-Putinovske bajkere, Noćne vukove.
Kremlj je u dva navrata koristio pravoslavnu crkvu da utiče na spoljnu politiku Crne Gore: tokom crnogorske kampanje za nezavisnost 2006. i prilikom pristupanja NATO-u 2016.
Kako se Prvi svketski rat bližio kraju, Crna Gora je postala dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca koja će kasnije postati Jugoslavija. Nakon što se Jugoslavija raspala u etničkim sukobima, 2002. postignut je sporazum, u čijem sklapanju je posredovala Evropska Unija, kojim je stvorena državna zajednica Srbije i Crne Gore. Nakon toga je uslijedilo veće zalaganje za nezavisnost u Crnoj Gori i premijer Milo Đukanović se zalagao za nezavisnost i eventualno članstvo u Evropskoj uniji. U 2006 godini, nakon referenduma koji je sa stopom izlaznosti od 55 odsto tijesno ispunio uslov za valjanost referenduma, Crna Gora je proglasila nezavisnost. Tenzije su rasle prije referenduma, budući da je većina crnogorskih Srba snažno podržavala zajedničku državu sa Srbijom. Tokom kampanje Srpska pravoslavna crkva je predstavljala najglasnijeg zagovornika zajedničke države, igrajući na strah da bi nezavisnost imala ekonomske i političke posljedice po Crnogorce koji žive u Srbiji. Uprkos njegovom usvajanju, mnogi i dalje ne prihvataju referendumske rezultate, time podgrijavajući narativ podijeljene zemlje podložne ruskom uticaju koji jedan dio stanovništva huška na drugi. Kremlj je kritičan prema bilo kakvom projektu koji fragmentira ujedinjeni slovenski i pravoslavni entitet zbog čega se i protivi nezavisnosti Kosova.
Najnoviji primjer ruskog korišćenja pravoslavne crkve dogodio se 2016. dok je Crna Gora pristupala NATO-u. U pokušaju da podstakne domaću opoziciju u Crnoj Gori, patrijarh Ruske pravoslavne crkve Kiril javno je izskazao zabrinutost zbog mogućnosti pristupanja Crne Gore NATO-u. Ubrzo nakon toga i Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori je izdala svoje saopštenje u kom podražava ruske zahtjeve da se odluka više promisli. U saopštenju je bilo objašnjeno “da je naša dužnost da u ime crkve (naglašeno je italikom) koja je rodila Crnu Goru... kažemo da je neophodno da se takva istorijska odluka, kao i odluka o nezavisnosti, donese od strane svih građana na slobodnom referendumu, a ne pod pritiskom vladajuće klike.“(5) Protivljenje crkve su pratila agresivna saopštenja iz Kremlja, koji je okarakterisao članstvo u NATO-u okarakterisao kao „otvoreno neprijateljski korak,“ „nesmotreno proširenje“ i „uvod u novi Hladni rat.“
Pravoslavna crkva je isto tako nastojala da podgrije društvene tenzije koristeći istoriju kao oruđe. Tokom svoje posjete Crnoj Gori u oktobru 2018, patrijarh srpski Irinej evocirao je sjećanje na zajedničku srpsko-crnogorsku državu, objašnjavajući da „smo jedan narod, iako smo podijeljeni.“ Istom prilikom je ukazivao i na nepravde nad srpskom manjinom u Crnoj Gori, poredeći tretman Srpske pravoslavne crkve i Srba u Crnoj Gori sa načinom na koji su tretirani tokom otomanske okupacije i „u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj“ –aludirajući na surov progon od strane pro-nacističke vlade koja je tolerisala ubijanje stotina hiljada Srba, Jevreja, Roma i Hrvata antifašista.
Takve izjave su izazivale unutrašnje podjele koje su podrivale povjerenje u lidere i demokratske institucije. Kako su mnoge zemlje u regionu veoma nove i krhke demokratije, komplikacije koje se tiču nezavisnosti i demokratizacije – pitanja predstavljanja, zaštite manjina i odgovornosti vlasti – politički su destabilizujuće, što ove zemlje čini neprivlačnim za dalje evroatlantske integracije, dok istovremeno podvlače i unutrašnju poruku da zapadne demokratije prosto nisu kompatibilne sa slovenskim identitetom i pravoslavnom vjerom. Štaviše, identitet i religija se preklapaju i snažno podupiru maligni ruski uticaj i interese Kremlja.
Uspješno oblikovanje panslovenskih stavova
Zapadni Balkan predstavlja istorijsku okosnicu ruskog uticaja i ruske želje da ujedini slovneske zajednice širom Evrope. Pre Prvog svjetskog rata, procjenjivalo se da slovenskog življa u Evroaziji ima 150.000.000: 100.000.000 u Rusiji, 25.000.000 u Austrougarskoj, dok je preostalih 25.000000 živjelo na Balkanu. Ideja panslavizma sugeriše da su granice irelevantne kada je u pitanju trasncedentna potreba za etničim ujedinjavanjem naroda. Predsjednik Putin se često zalaže za ovu potrebu, naorčito kada je u pitanju ponovno ujedinjenje sa ruskom manjinom iz susjednih zemalja. Nedavni primjer je konstrukt iz 2014. „Nove Rusije“ ili Novorusije, što je predstaljalo politiku Kremlja da ponovono ujedini ruski narod koji se našao izvan granica Rusije. Neka rana dinamika ove politike mogla se uočiti u ruskoj politici sredinom devedesetih godina. Obnavljanjem istorijske uloge ruskog carstva u odbrani slovenskog življa Rusija može ponovo ući u ulogu velike sile zaštitnice regiona.
U Crnoj Gori etnički Srbi čine skoro 30 odsto stanovništva i mnogi se poistovećuju sa svojim slovenskim nasljeđem, neki čak i nastoje da uspostave Veliku Srbiju i prodube odnose sa Moskvom. Anketa koju je u oktobru 2017. sproveo Međunarodni republikanski institut (IRI) utvrdila je da 42 odsto Crnogoraca ima veoma povoljno mišljenje o Vladimiru Putinu i da ga 42 odsto njih vidi kao branitelja tradicionalnih evropskih vrijednosti. Štaviše, nedavno sprovedena anketa od strane Nacionalnog demokratskog instituta naglašava da se unutar Crne Gore Rusija najbolje kotira među stranim državama i međunarodnim institucijama. Kina je na drugom mjestu, a iza nje su Evropska Unija i SAD. Crnogorci takođe smatraju da je Rusija vojno superiornija u odnosu na NATO.
Skepticizam, ako ne i direktna netrepeljivost kada su u pitanju bliži odnosi sa Zapadom i NATO-om, predstavljaju ključnu komponentu narativa Kremlja. Kako Balkan obilježava 20. godišnjicu NATO intervencije na Kosovu i kampanje bombardovanja srpskih snaga koja je trajala 78 dana, mnogi Srbi vide NATO kao agresora koji je postupao bez međunarodnog odobrenja. Anketa sprovedena u maju 2017, mjesec dana prije nego što je Crna Gora zvanično pristupila savezu, sugerisala je da je 47 odsto Crnogoraca bilo protiv članstva u NATO-u, dok je 45 odsto vjerovalo da je u pitanju pozitivan razvoj događaja. Uprkos pristupanju savezu, debata oko NATO-a i njegovog značaja nastavlja da bude tema polarizacije u crnogorskom društvu. Protivnici često ističu da je Crna Gora jedina zemlja koja je pristupila savezu nakon što je bila meta NATO-ovih vojnih operacija.
Aktivna ekspolatacija društvenih podjela i apelovanje na etnički identitet i istorijsko pamćenje uspješno je „promijenilo njihovu svijest“ ali u konačnici nije uspjelo da spriječi pristupanje Crne Gore NATO-u kao njegove 29. zemlje članice, uprkos navodnim pokušajima Kremlja da podstakne nasilje i inicira državni udar. Nivo javne podrške Rusiji otvara mnoge sfere uticaja za ostvarivanje njenih spoljno-političkih ciljeva.
Ruski uticaj na djelu: Pokušaj puča 2016.
Apeli na kulturne, istorijske i religijske afinitete pretočeni su u djela u oktobru 2016. kada je neuspjeli pokušaj puča usmjerenog na sprječavanje Crne Gore da se učlani u NATO stvorio političku krizu.
Dan uoči parlamentarnih izbora 16. oktobra 2016. podgorička policija uhapsila je bivšeg komandanta srpske žandarmerije i još 19 lica na osnovu sumnje da su planirali da svrgnu vladu i ubiju premijera. Umiješani su bili i srpski državljani kao i, prema tvrdnjama crnogorskih zvaničnika, agenti FSB-a i GRU. Agenti su trebalo da budu prerušeni u crnogorske policajce koji bi napravili nerede ispred parlamenta, pucali na demonstrante i eventualno došli do premijera, sve vrijeme kriveći vladu za ubijanje nevinih. Par dana kasnije, premijer Srbije Aleksandar Vučić potvrdio je da su policijske snage uhapsile pojedince povezane sa ovim pokušajem puč, pružajući tako potporu teoriji da su bili umiješani i pojedinci iz neke treče zemlje. (9) Navodno je Srpska pravoslavna crkva bila domaćin organizatorima neuspjelog puča u manastiru te godine prije održavanja izbora. (10) Prvostrpena presuda navodnim organizatorima puča trebalo bi da bude izrečena 9. maja 2019.
Usresređenost Rusije na Crnu Goru je bila razumljiva: ona je nastojala da spriječi dalje slabljenje svog uticaja na Zapadnom Balkanu kao i da spriječi gubitak posljednjeg dijela jadranske obale koji ne drže NATO snage. Crna Gora je još 2013. odbacila ruski zahtjev da koristi njene morske luke u Baru i Kotoru za privremeno sidrenje njenih ratnih brodova (čime bi ruska flota dobila lak pristup istočnom Mediteranu). Ruska vlada je tada, preko svog premijera Dimitrija Rogozina, izjavila da će se Crna Gora pokajati zbog svoje odluke da pristupi savezu.
Rusko ekonomsko prisustvo u Crnoj Gori kao oružje
Pored kulturoloških problema, ruski uticaj u Crnoj Gori se može ispoljiti i kroz ekonomsku sferu. Strane direktne investcije (FDI) iz Rusije u Crnu Goru predstavljale su oko 30 odsto BDP-a Crne Gore 2016. i 13 odsto svih direktnih investicija (Rusija je te godine bila najveći direktni investitor). Iako je ruski koprporativni otisak manji nakon proglašenja nezavisnosti, investicije su skoncentrisane u nekim sektorima, naročito uslugama i metalurgiji. Turizam i nekretnine su postale ekonomski adut Crne Gore: skoro 25 miliona eura poreza je naplaćeno od prodaje nekretnina 2016. (procjenjuje se da je 70,000 imanja u zemlji u ruskom vlasništvu) dok turizam sada predstavlja 20 odsto BDP-a Crne Gore, pri čemu su Rusi najbrojniji turisti u Crnoj Gori. Ovo predstavlja važnu polugu Kremlja koju je on koristio posljednjih godina; 2017 pokrenuo je medijsku kampanju u kojoj je Crna Gora prikazivana kao opasna zemlja sa rastućom stopom kriminala, zbog čega je opao broj turista iz Rusije.
Primker ruskog prisustva u metalurškom sektoru godinama je vlasništvo Oleg Deripaska u podgoričkoj fabrici aluminujuma (KAP), koju je taj ruski biznismen kupio 2005. Fabrika je bila najveća kompanija u zemlji (sa preko 2,000 zaposlenih i generisala je 15 odsto BDP-a 2005), i u sporazumu o njenoj kupoprodaji Deripaskina kompanija je preuzela sve dugove kompanije u zamjenu za preferencijalne cijene struje. Ekonomska kriza 2008. nanijela je štetu aluminijumskoj industriji i KAP nije bio u stanju da izmiri svoje obaveze prema državi, što je dovelo do njenog bankrotstva i sticanja većinskog udjela u vlasništvu od strane države. Država nije namirila sve dugove, a većina zaposlenih izgubila je svoje poslove zbog finansijskih teškoća fabrike. Deripaska je nakon toga pokušao da tuži Crnu Goru, zahtijevajući nakandu štete koja bi uništila državne finansije, ali bez učinka – iako sada po tom predmetu teče postupak na Kipru.
Zaključak
Uprkos naglašenom javnom fokusu na Crnu Goru nakon navodnog pokušaja puča 2016, rizik ruskog malignog uticaja na Crnu Goru nije se umanjio nakon njihovog članstva u NATO-u i nastojanja da se učlane u Evropsku uniju. Štaviše, možda čak i nastavi da se širi. Rusija će nastaviti da eksploatiše političke tenzije nastale nakon suđenja za neuspjeli pokušaj puča, a postoje i dokazi da će Rusija nastaviti da pojačava legitimne političke proteste u Crnoj Gori protiv premijera i navodne državne korupcije u takozvanoj „aferi koverat“.
Valja ponoviti – sve, od religije, istorije, informacija, rasnih i etničkih tenzija, nezakonitih finansijskih tokova i institucionalnih i ekonomskih slabosti može se koristiti kao oružje od strane Rusije u cilju uticanja na politiku zemlje. Dokazi za ovo se mogu pronaći u Crnoj Gori. Kulturološki instrumenti i mreže uticaja kako unutar (blagonaklonog srpskog stanovništva) tako i izvan Crne Gore (obavještajnim i kriminalnim mrežama u regionu) su aktivirane i Crna Gora se pretvara u jednu od laboratorija za ruski maligni uticaj.
1"Politicko Javno Mnjenje Crne Gore," CEDEM, October 2009, https://web.archive.org/web/20110722171733/http://www.cedem.me/fajlovi/editor_fajlovi/istrazivanja/CEDEM_oktobar09.pdf.
2Filip Rudic and Dusica Tomovic, “Montenegro Detains Pro-Putin Bikers Escorting Serbian Patriarch,” Balkan Insight, October 16, 2018, http://www.balkaninsight.com/en/article/montenegro-detains-pro-putin-bikers-escorting-serbian-patriarch-10-16-2018.
3BBC staff, “Montenegro country profile,” BBC, May 27, 2018, https://www.bbc.com/news/world-europe-17667132.
4Dusica Tomovic, “Serbian Church Urges Montenegro NATO Referendum,” Balkan Insight, January 5, 2016, http://www.balkaninsight.com/en/article/serbian-church-urges-montenegro-to-hold-referendum-on-nato-01-04-2016.
5Dusica Tomovic, “Serbian Church Urges Montenegro NATO Referendum,” Balkan Insights, January 5, 2016,https://balkaninsight.com/2016/01/05/serbian-church-urges-montenegro-to-hold-referendum-on-nato-01-04-2016/.
6MONSTAT, Census 2011 data – Montenegro, Data, http://www.monstat.org/eng/page.php?id=393&pageid=57.
7Bajrovic et al., “Hanging by a Thread.”
8Damir Marusic, “Did Russia Botch a Coup in Montenegro?” American Interest, October 30, 2016, https://www.the-american-interest.com/2016/10/30/did-moscow-botch-a-coup-in-montenegro/.
9Milivoje Pantovic, “Vucic: Serbia Arrests People Involved in ‘Illegal Acts’ in Montenegro,” Balkan Insight, October 25, 2016, http://www.balkaninsight.com/en/article/serbian-pm-failed-to-explain-coup-in-montenegro-10-24-2016.
10Bajrovic et al., “Hanging by a Thread.”
11“Montenegro refuses Russian request to use port of Bar for military purposes,” The MediTelegraph, December 20, 2013, http://www.themeditelegraph.com/en/transport/ports/2013/12/20/montenegro-refuses-russian-request-use-port-bar-for-military-purposes-VoWWwhslw6MuujizwzMj3K/index.html.
12"Rogozin: Crna Gora će zažaliti zbog odluke da pristupi u NATO,” Vijesti.
13Heather Conley et al., The Kremlin Playbook 2: The Enablers (Lanham: Rowman& Littlefield, 2019), 94.
14“Predrag JELUŠIĆ: Turizam daje petinu BDP-a i čini više od polovine izvoza Crne Gore,” Portal Analitika , September 27, 2015, http://www.portalanalitika.me/clanak/203071/predrag-jelusic-turizam daje-petinu-bdp-a-i-cini-vise-od-polovine-izvoza-crne-gore.
15“Tourist numbers up in Montenegro but Russians stay away,” bne Intellinews, July 31,2017, http://www.intellinews.com/tourist-numbers-up-in-montenegro-but-russians-stayaway-126383/.
16Dusica Tomovic, “Russian Tycoon Sues Montenegro Over Aluminum Plant,” Balkan Insight, November 15, 2016, http://www.balkaninsight.com/en/article/russian-tycoon-sues-montenegrooveraluminum-plant-loses-11-15-2016.
