Nepovoljan tok događaja po crnogorske ustanike
Na skupu nekolicine organizatora Ustanka, na Bokovu, 13/26/ XII 1918. godine, kojem nijesu prisustvovali ni Krsto Popović ni Jovan Plamenac (ali su o njegovom radu bili obaviješteni i tražena je njihova saglasnost) odlučeno je da se pozovu srpske trupe da do 20. XII 1918/ 2. januara 1919. godine napuste Crnu Goru, a ako to ne učine da će ih Crnogorci silom protjerati. Dogovoreno je i da crnogorski ustanici osvanu oko Cetinja i da ga opsadiraju 21. XII 1918/3. I 1919. godine.
Komandant ustanika Krsto Popović smjestio se sa svojim štabom kod Barutane, u Bajicama. Sa sobom je imao 180 vojnika (100 koji su pripadali Zapadnom sektoru, i 80 sa prostora Istočne kolone). Štab Krsta Popovića sačinjavali su ljudi iz raznih crnogorskih plemena. U njemu su bili narodni poslanik Savo Krivokapić, četiri komandira, četiri kapetana i dva sekretara koji u bili tumači za francuski, italijanski i engleski jezik (jedan od njih bio je Ilija Martinović).
Jedan od učesnika tih dramatičnih zbivanja, bjelaš Vukašin Božović, u svom dnevniku navodi da je oko Cetinja bilo između 1.500 i 2.000 ustanika. A francuski general Pol Venel navodi da ih je bilo oko 1.000-1.500. Drugi izvori govore da je bilo od 3-5 hiljada. A neki izvori u propagandne svrhe predimenzionirali su broj ustaničkih snaga. Kada se zbroje snage ustanika, koji su uzeli učešće u borbi i onih koji su mobilisani, a nijesu uzeli učešće u sukobima sa prostora Katunske, Riječke, Lješanske, Crmničke nahije, okoline Podgorice, Nikšića i Rovaca dolazimo do brojke oko 5.000 ustanika. Međutim, moglo bi se tvrditi da je aktivno učešće u oružanim sukobima tokom januarskog ustanka crnogorskog naroda 1919. godine uzelo nešto više od 2.000 ustanika.
Glavni organizator Božićnog ustanka na prostoru Riječke nahije bio je komandir Đuro Šoć. Pored njega, u vodeće organizatore ustanka spadaju kapetan Jovan Belov Vujović i serdar Joko Jovićević. Održavao je prepisku i komunikaciju sa ustaničkim vođama Jovanom S. Plamencem, serdarom Jokom Jovićevićem, Jovanom B. Vujovićem, Ristom Hajdukovićem i drugima. Jovan Plamenac mu je 15. i 16. XII 1918. godine izdao upustva i naredbe o rasporedu trupa i o planu akcija koje treba preduzeti za zauzimanje Rijeke Crnojevića. U Dubovi, selu u kojemu je živio Đuro Šoć, susreo se, u noći između 19. i 20. XII 1918. godine, sa Plamencom, sa kojim se dogovarao o planu akcija. On je Vujoviću davao sugestije i uputstva iz Dubove 17. XII 1918. godine oko opsadiranja i oslobađanja Rijeke Crnojevića.
Prepiska o stanju među ustaničkim prvacima i o planu akcije, vođena između Đura Šoća i Jovana Vujovića, odvijala se intenzivno 18. i 19. XII 1918. godine. On je 19. XII 1918. davao uputstva o vojnim akcijama kao i obavještenja o vojničkim ustaničkim stažama na Debeljaku (iznad Kosijera). Barjaktar Pero Vučković sa Prekornice pisao je 19. XII 1918. godine Đuru Šoću o prikupljanju grupe od 20 Prekorničana i njihovoj spremnosti na borbu u ustaničkom taboru.
Ustaničke snage pod komandom Šoća i Vujovića 20. XII 1919. godine okupile su se oko Rijeke Crnojevića, opkolile je i držale u opsadnom stanju. Kako je naredio Šoć, snage kojima je komandovao Vujović imale su zadatak da posjednu položaje od Dvorca do blizu Košćela. Ustaničke snage pod komandom Blaža Pejovića trebalo je da budu na njegovom desnom krilu i da ovladaju novim mostom. Prema planu nešto dalje od Pejovićevih snaga trebalo je da se nalazi Pero Đurašković koji je iznad novog mosta i Jovanovog brijega trebao da ima snažnije straže.Ljubotinjani su jednim dijelom bili raspoređeni na Košćelama, a glavnina je Ljubotinjana trebala da bude iznad Riječkog Grada, a na samom Riječkom Gradu jedna jaka izvidnica i pregovarači. Ali, u ustaničkim snagama iz Riječke nahije pod komandom Šoća i Vujovića od samog početka akcije osjećao se izvjesni pasivizam, kolebljivost i neodlučnost, odnosno, kod određenog ne malog broja oficira i vojnika koji su pripadali ustaničkom taboru nije postojalo raspoloženje i energičnost za oružanu borbu. Uprkos tome, uslijedila je ustanička opsada Rijeke Crnojevića. Ustaničke snage imale su oko 600 ljudi.
Vujović i Šoć su sa svojim snagama opsadirali Rijeku Crnojevića u noći 20 i 21. XII 1918. godine sa dvije strane, u pravcima prema Cetinju i Podgorici.
Jedan od glavnih bjelaških vođa u Riječkoj nahiji, pristalica srpske okupacije i uništenja crnogorske državne nezavisnosti brigadir Niko Pejanović je, 21. XII 1918. godine, poslao pismo Jovanu B. Vujoviću i njegovom društvu i tražio je od njih da odustanu od napada, ustaničke akcije, na Rijeku Crnojevića. Međutim, ustaničke snage pod komandom Đura Šoća i Jovana Vujovića nijesu se odazvale tom pozivu nego su pristupile opsadi Rijeku Crnojevića.
Brigadir Đuro Šoć je, kao komandant ustaničkih snaga, ili kako se potpisuje »komandant sektora ustaške vojske« u pismu sreskom načelniku – Čista Strana, 21. XII 1918. godine, ističući političke stavove i ciljeve ustanika, kao i postavljajući zahtjeve i uslove, napisao i sljedeće:
»Od nazad dva mjeseca prodata je naša mila Crna Gora za Judine srebrenjake, kupili su je oni za čiju smo slobodu toliko naše krvi prolili i koji su kao komordžije u tuđinskoj vojsci dolazili da vojuju protiv naše slobode i našega svetog barjaka. To se nasilje nije moglo podnositi, jer su nas ti novi Gospodari priđe nego su sjeli na stolicu, počeli šamarati i kandžijati i to baš u vašoj varoši.
Čaša žučnosti protiv tih nasilnika prelivena je. Stoga jutros ustalo je 35.000 organizovanih Crnogoraca da odbrane svoja prava i vaspostave Crnu Goru u svima svojim suverenim pravima, a na nečelu ustavno-parlamentarnih principa crnogorskih.
Nama je u dio palo da blokiramo vašu varoš te stoga vas pozivamo da od Vaše vojne posade pošljete tri taoca kod naših izvidnica na Riječki grad u roku od jedan sat kao znak da protv nas nećete upotrebljavati oružje. Naravno, činovništvo, žandarmerija i vojništvo vaše, koje ne bude diglo ruku protiv naših vojnika, ono će ostati na svoja mjesta, jer mi ne idemo nikoga da uzurpiramo, nego samo tražimo da uskrsnemo naša pogažena prava i podigmemo naš sveti barjak – oko kojega su i vaši preci dosta svoje krvi prolili.
Stoga Vas pozivamo, kao brata Crnogorca, da naš zahtjev ispunite i tijem pretečete prolijevanju bratske krvi, koju bi uzalud prolijevali, jer biste ipak morali podleći ovolikoj sili pošto vas opkoljava 600 vojnika a do doveče biće i 1500, jer dolaze k nama i Crmničani koji su još sinoć Vir očistili od nasilnika.
Dozvolite li, ipak, da se krv prolijeva, ista neka pane na Vas i na Vašu đecu«.
Šoć je slično pismo poslao istoga dana i predsjedniku opštine varoši Rijeka, u kojemu, takođe, govori o izdaji i prodaji Crne Gore od strane ovdašnjih Juda. U tome pismu on navodi i ovo: »Naš sveti barjak pogažen je, naše tradicije i svetinje za koje smo se 600 godina borili, su sve porušene«. U tome pismu on ističe ustaničke zahtjeve i poziva protivnike da se uzdrže od prolijevanja krvi.
Prvi neuspjesi ustanika i nagovještaji kraha
Brigadir Đuro Šoć je sa crnogorskim oružanim snagama pokušao oslobađanje Rijeke Crnojevića i okolnih mjesta. Sa ustanicima je opsadirao Rijeku 19. i 20. decembra 1918. godine. Pod njegovom komandom bilo je oko 800 ljudi.
O situaciji oko Rijeke Crnojevića, o pregovorima koje su ustanički predstavnici vodili sa srpskim vlastima i bjelaškim licima u njihovoj službi, kao i o jačini okupatorskih oružanih snaga, pisali su Đuru Šoću, sa Šinđona, 22. XII 1918. godine, komandir S. Jovićević i kapetan Jovan B. Vujović. O rasporedu crnogorskih ustanika iz Boguta i Prekornice prema Cetinju Šoću pišu Niko Vučković i Pavle Drecun 25. XII 1918.
Prilikom opsade Rijeke Crnojevića Šoć je, u ime ustaničkih snaga, tražio od komande mjesta da se srpske i jugoslovenske trupe protjeraju iz Rijeke, da im se ona preda u ruke i da se na Rijeci istakne crnogorski krstaš barjak. Ali, ti njegovi zahtjevi nijesu zadovoljeni, pa je opsada Rijeke uslijedila. No, ostala je bez uspjeha, pa ni oslobađanje Rijeke Crnojevića nije uspjelo. Srpska vojska i domaći bjelaški odredi, pod komandom brigadira Nika Pejanovića i drugih bjelaških vođa razbili su blokadu Rijeke, pa su ustaničke snage primorane da se povuku i razbježe. Jovan B. Vujović je emigrirao u inostranstvo, a serdar Joko Jovićević je uhapšen i zatvoren.
Treba reći i da je, pošto se ta ustanička akcija završila porazom, postignut sporazum između ustaničkih pregovarača sa Ljubotinja i komande mjesta Rijeka, čiji je komandant bio Petar Isakov, po kome su se ustaničke vođe predale vlastima, a ustanici - vojnici razišli svojim kućama. Bilo je to 27. XII 1918. Vlasti su 28. XII 1918. godine uhapsile brigadira Đura Šoća i utamničile ga. Potom je Šoć robijao u podgoričkom zatvoru »Jusovača« više od dvije godine, sve do 1921. godine.
Na prostoru Rijeke Crnojevića i okoline, srpska vojska i bjelaši predvođeni brigadirom Nikom Pejanovićem, brigadirom Đuzom Đuraškovićem, komandirom Markom Đuraškovićem i kapetanom Markom Radunovićem odnijeli su i pregovačku pobjedu. Ustanici su se povukli bez borbe, potisnuti jačinom bjelaških snaga iz Lješanske nahije i okoline Podgorice. Rijekom Crnojevića sasvim su ovladali srpska vojska i bjelaši.
Razbijeni ustanici su se morali povući, a Jovan Vujović je bio prinuđen da spas traži u emigraciji. Najprije za San Đovani di Medua, a odatle u Italiju...
Ustanički vođa Krsto Zrnov Popović u svom dnevniku navodi da su se crnogorski oficiri iz Katunske nahije okupili na Milušinom Počivalu 17.(30) XII 1918. godine na tajnom sastanku, radi dogovora o načinu izvršenja naređenja i zadataka koje je bio postavio Jovan S. Plamenac. Na tom sastanku bilo je 12 crnogorskih oficira. Posebno je bilo riječi o tome kada i na koji način treba da zauzmu položaje oko Cetinja, odnosno kako da se rasporede ustaničke jedinice.
Tada je, uz ostalo, odlučeno da jedna četa ustanika ostane na Njegušima, da zaustavi i blokira napad i kretanje srpskih trupa iz Kotora, potom da u Cuce ostane nekoliko vojnika koji bi motrili na Grahovljane, a Čevljani su imali zadatak da kod Sušice paze na Bjelopavliće. Naime, u cilju slamanja ustanika, iz Kotora su 21. XII 1918/ 3. I 1919. godine, po nalogu komandanta tamošnjih srpskih okupacionih snaga, pukovnika Dušana Simovića, upućen je bataljon Drugog jugoslovenskog puka, pod komandom majora Antonovića.
Takođe je donijeta odluka da se pod prismotrom ustanika drži crnogorski divizijar Janko Vukotić, koji je bio njihov politički protvnik, a koji se nalazio kod svoje kuće, na Čevu. Odlučeno je i da se sa Cetinjem prekine svaka vrsta saobraćaja, kao i da se svakome zabrani ulazak u grad, do daljnjeg. Jedna od odluka bila je i da se u Pipere, kod đenerala Milutina Vučinića, pošalje kapetan Abramović, a poručnik Andrija Dragutinović kod Jovana Plamenca, oba sa zadatkom da Vučinića i Plamenca informišu da će Katunjani 21. XII 1918/3. I 1919. godine biti na utvrđenim položajima oko Cetinja, kao i o drugim dogovorenim detaljima.
Međutim, stvari su krenule stranputicom. Izaslanici ustanika, Abramović i Dragutinović, vratili su se 19. XII 1918/1. I 1919. godine. Abramović je saopštio da su vlasti u Podgorici već uhapsile đenerala Vučinića, dok se, s druge strane, Jovan Plamenac bio sklonio u Ljubotinj, poslije bjekstva od okupatorske vojske sa Cetinja. On je, naime, prethodno odbio da se sastane sa srpskim generalom Milutinovićem, u štabu Jadranskih trupa.
Jedan od aktivnih učesnika u ustaničkoj akciji i vrlo značajna ličnost zelenačkog pokreta, raniji crnogorski diplomata i pristalica kralja Nikole, Jovo Popović Jabučanin je 18(31) XII 1918. godine, sa Cetinja izbjegao za Kotor, đe je sa Italijanima održavao vezu i od njih tražio određenu pomoć i podršku i obavijestio ih o pripremama ustanka u Crnoj Gori. Članovi Cetinjskog odbora ustanka, Petar Lompar i Risto Popović istoga dana su uhapšeni od strane srpske vojske.
Politički vođ ustanka Jovan S. Plamenac sa Lubotinja je preko poručnika Dragutinovića 18(31) XII 1918. godine ustanicima iz Katunske nahije poslao određene naredbe vojničke i političke prirode. Napisao je Plamenac pismo komandiru Blažu Vrbici, kojim ga je postavio za šefa štaba ustaničkih trupa, a za njegovog zamjenika odredio Krsta Popovića. Plamenac je u istome pismu saopštio da akcije na oslobođenju Cetinja treba da počnu 21. XII 1918. /3. I 1919. godine. Poslao je i pismo bratu od strica generala Anta Gvozdenovića komandiru Petru Gvozdenoviću u kojemu navodi da je komandira Blaža Vrbicu postavio da šefa štaba ustaničkih trupa, i da će operacije prema Cetinju krenuti kada je dogovoreno i da će on sa svojima doći. Ovo Krsto Popović navodi u svom Dnevniku.
Međutim, Blažo Vrbica je odbio da se prihvati onoga što ga je Plamenac postavio, sa motivacijom da ne želi da se proliva bratska krv i da se vodi bratoubilačka borba. Kako je Blažo Vrbica odbio Plamenčevo naimenovanje, to je komandovanje ustaničkim snagama, odnosno, položaj šefa štaba ustaničkih trupa preuzeo kapetan Krsto Popović, koji je ranijom Plamenčevom naredbom bio postavljen za Vrbičinog zamjenika.
Crnogorski ustanici iz Katunske nahije su 20. XII 1918. |2. I 1919| godine krenuli prema Cetinju i postepeno zauzimali određene pozicije, prema ranijem dogovoru. Njihovu kontrolu, međutim, uspio je 2. januara da izbjegne serdar Janko Vukotić i da iz kućnog pritvora sa Čeva neopaženo pođe na Cetinje i tamo se stavi pod zaštitu srpskih okupacionih trupa.
Položaje oko Cetinja crnogorski ustanici su zaposjeli 21. XII 1918/3. I 1919. godine. Međutim, ispostavilo se da se se događaji odvijali više nego nepovoljno po ustanike. Tako se rasplet oko Rijeke Crnojevića odigrao brzo i bez borbi. Rijekom su, naime, ovladali srpska vojska i bjelaši, pa je plan za zauzimanje Rijeke i produžavanje za Cetinje propao. Potom je, umjesto ustanika - koji su se razilazili kućama, odbjegli u šumu ili su pohapšeni - u Cetinje krenulo oko 500 bjelaša. Isto tako, ni ustaničke snage, koje su se pripremale za borbu oko Virpazara 22. XII 1918/ 4. I 1919. godine, nijesu uspjele. I tu je ustanička akcija sasječena. Tako je Božićni ustanak, na startu, bio osuđen na propast.
Slom ustanika na Rijeci i oko Virpazara bio je težak udarac ustaničkim trupama oko Cetinja, jer je prostor oko crnogorske prijestonice, koji su trebali zauzeti Crmničani i Ljubotinjani, ostao nepokriven ustanicima.
Neuspješni pregovori i nagovještaj oružanih sukoba
Komandant okupacionih srpskih snaga general Dragutin Milutinović je, u razgovoru sa kapetanom Đurom Draškovićem i poručnikom Grujičem, odbio ustaničke zahtjeve. Tražio je da u štabu srpskih trupa pod njegovom komandom bude 4-6 ustaničkih oficira, koje bi on tretirao kao svoje, a koji bi imali zadatak da mu ukažu na sve dotadašnje propuste i promašaje policijskih vlasti i obećao je da će ih pozvati na odgovornost i primjereno kaznati krivce i da će se pobrinuti da se više ne čine nikakve nepravilnosti. Obećao je i da će ustaničke zahtjeve dostaviti svojim pretpostavljenim, a da je njeogov zadatak da čuva »red i mir« i da će na eventualni pokušaj ulaska ustanika u Cetinje oni biti oružjem dočekani.
U pismu Krstu Popoviću general Milutinović je istoga dana te svoje stavove i pismeno saopštio, kao odgovor na ustaničko pismo i program.
Kapetan Drašković i poručnik Grujičić su, nakon razgovora sa Milutinovićem, vodili pregovore sa predstavnicima Izvršnog narodnog odbora u vezi sa ustaničkim zahtjevima, ali je Izvršni narodni odbor te zahtjeve, takođe odbio. Sve u svemu, pokušaj Krsta Popovića da se pregovorima dođe do rješenja bio je bez ikakvog pozitivnog rezultata.
Crnogorske ustaničke snage, koje su opkolile Cetinje 21. decembra 1918. odnosno 3. januara 1919. godine, pokidale su telefonske i telegrafske veze Cetinja sa ostalim mjestima, ali toga dana nijesu preduzele vojničku akciju. Istoga dana došlo je do uspostavljanja određenih kontakata između ustanika i okupacionih vlasti sa ciljem izbjegavanja oružanog sukoba i pokušaja mirnog rješenja problema. Do tih kontakta sa pobunjenicima došlo je incijativom srpskih vlasti i predstavnika tzv. Izvršnog narodnog odbora.
U cilju pregovora sa strane Jadranskih trupa i Izvršnog narodnog odbora upućeni su u Bajice kao pregovarači kod ustaničkog tabora brigadiri Milutin Vukotić i Jovo Bećir, koji su od njih tražili da odustanu od ustaničke akcije, ali ti pregovori su propali, jer ustanična strana je te njihove zahtjeve kategorički odbila.
Potom je general Dragutin Milutinović, sa jednim srpskim oficirom u ustanički štab u Bajicama, radi pregovora, poslao divizijara Janka Vukotića, crnogorskog serdara i bivšeg ministra vojnog, koji je već prihvatio i složio se sa aneksijom i okupacijom Crne Gore i bio bjelaški pristalica.
Njegov uticaj na ustanike nije bio nikakav. Oni su mu, ogorčeni na njega što nije ostao lojalan kralju Nikoli i odbrani državne nezavisnosti Crne Gore, javno demonstrirali da je nepoželjan za pregovarača. Kod sebe su ga, zato, ustanici prisilno zadržali i vrijeđali, a srpskog oficira koji je sa njim došao pustili da se vrati na Cetinje.
Ostala je priča, za koju, doduše, nema pisanog pokrića, da su ga u jednoj pojati (štali) svezali i u jaslama mu dali sijeno da jede, a da je Krsto Popović, ne znajući da su mu to učinili, došao i naredio im da ga oslobode rekavši: »Bio mi je pretpostavljeni na Mojkovcu, stoga ga pustite, neka ide novim gospodarima i neka mu služi na obraz mu što sada radi«.
Sve u svemu, serdar Janko je ostao pod stražom kod ustanika sve do njihovog povlačenja, kada je divizijar Vukotić, neopažen od ustanika, pošao u srpsku komandu na Cetinju. Od pregovora, dakle, nije bilo ništa, pa se očekivao početak oružanih sukoba.
Krsto Popović, ipak, još nije odustajao od pokušaja iznalaženja mirnog rješenja. Preko serdara Janka Vukotića, kojega su ustanici jedno vrijeme držali u kućnom pritvoru, u Bajicama, pokušao je da se iznađe miroljubivo rješenje. Krsto je tražio od Vukotića da napiše jedno pismo vojvodi Stepi Stepanoviću i generalu Milutinoviću sa prijedlozima da dozvole ustanicima da uđu u grad. Divizijar Vukotić je to učinio i napisao pismo i pozvao vojvodu Steva Vukotića da dođe na razgovore sa njim u Bajice, što je ovaj i učinio. Razgovorima Steva i Janka Vukotića prisustvovao je Krsto Popović, ali i pored učinjenih molbi od Jankove strane, Stevo Vukotić je ostao nepopustljiv i svi ustanički zahtjevi su od njega odbijeni.
Janko Vukotić je poslao pismo i generalu Milutinoviću, u kojemu je tražio da učine sve da se »bratska krv ne prolijeva«. Predlagao je kao moguće rješenje spora da general Milutinović zaposjedne sa vojskom prostor oko njegove Komande, vojvoda Stevo Vukotić prostor između Bolnice, Zetskog doma i Vojnog stana, a da ustaničke snage, zaposjednu preostali dio prijestonice.
General Milutinović je, međutim, odbio Vukotićeve predloge i odgovorio mu u pisanoj formi, saopštivši mu da će se namjeri ustanika da uđu u grad žestoko oružjem suprotstaviti. Takođe, rekao mu je da je ustaničke zahtjeve dostavio Vrhovnoj komandi i Vladi Kraljevstva SHS u Beogradu.
Dakle, vrlo intenzivni pregovori, vođeni 5. januara 1919. godine, oko nastojanja da se izbjegne oružani sukob, zbog nepopustljviosti obje strane u sporu, završili su bezuspješno. Kompriims dvije u svemu sučeljene strane nije bilo moguće postići i sve je tada govorilo da će uskoro morati da »progovori« oružje.
Kad je Krsto Popović konačno shvatio da od postizanja mirnog sporazuma sa okupacionom srpskom vojskom i bjelašima, koji su bili grupisani na Cetinju, neće biti ništa, zajedno sa ostalim ustaničkim prvacima stupio je u kontakt sa savezničkim trupama, stacioniranim u Boki Kotorskoj. Popović je, zapravo, čvrsto bio riješen da pokuša da izdejstvuje savezničku intervenciju koja bi, kako se smatralo, bila lukrativna, korisna za Crnu Goru. U tom cilju Krsto je, 5. januara 1919. godine, u Kotor poslao kapetana B. Marićevića i sekretara - tumača ustaničkog Štaba Iliju J. Martinovića sa zadatkom da informišu saveznike o ustanku koji je organizovan na prostoru cijele Crne Gore.
Na prilazima Cetinju Krsto Zrnov i ostali ustanički oficiri, koji su bili pod njegovom komandom, imali su katunske, riječke i lješanske oružane formacije. Njihovu vjernost poniženoj domovini i prognanom gospodaru, faktički zatočenom u Francuskoj, tih dana opsade okupacionih posada i utvrđenja, lomila je i cetinjska studen i tanki brašnjenici, kao i slabo naoružanje i municija, spram dobro opremljenih i udomljenih okupacionih trupa i domaćih renegata u njihovoj službi.
Kod ustanika pod komandom Krsta Popovića postojala je i svojevrsna zebnja zbog činjenice da u očekivanim sukobima treba da se puca u svoje potuđene sunarodnike, kao i dojučerašnje saveznike, zbog kojih je, doduše, crnogorska vojska doživjela propast u I svjetskom ratu. No, sve te muke i iskušenja, ubrzo će “prekratiti” teror nad narodom i ponižavanje crnogorskih vrijednosti, čemu su se oni namjeravali i oružjem oduprijeti.
Plamenca uzaludno očekivali ustanici oko Cetinja
Šta je, u međuvremenu, radio politički vođ ustanka i zapovjenik trupa iz Crmnice, Jovan S. Plamenac? On je, naime, 21. decembra (3. januara), sa snagama koje su brojale 400 ljudi, bio opkolio je Virpazar, ali do borbe nije došlo. U Virpazaru je, pod komandom Jagoša Draškovića, toga dana bilo oko 350 okupatorskih vojnika. Poručnik Drašković je bio spreman da se suprotstavi ustanicima, ali Plamenac nije bio odlučan da napadne, već je pozvao Draškovića na pregovore. Oni su izvjesne kontakte imali i dan ranije, kada je Drašković rekao Plamencu da raspusti svoje ustaničke snage i saopštio mu da slobodno može otići na Cetinje.
Plamenac je tražio od Draškovića da primi i proslijedi dalje njegovu političku peticiju i da se ona uruči francuskom i engleskom komandantu u Virpazaru, a poslije toga bi on (Plamenac) otputovao u inostranstvo. Plamenac je, takođe, zahtijevao da mu Komanda Jadranskih trupa odnosno general Milutinović, pismeno garantuju da se njemu i njegovim ljudima neće ništa dogoditi. Milutinović je telefonom Draškoviću prenio obavezu da Plamenac može slobodno doći na Cetinje i da ljudi pod njegovom komandom neće biti proganjani.
U noći 20 i 21. decembra 1918/ 2. i 3. januara 1919. Drašković se vratio da to saopšti Plamencu, ali njega nije našao na ugovorenom mjestu. Dan kasnije, 3. januara 1919. godine (po novom kalendaru) u popodnevnim časovima Plamenac je obnovio razgovore sa Draškovićem i susrio se sa njim, kao i sa jednim od vođa crmničke bjelaške omladine, dr Blažom Lekićem. Drašković je Plamencu predao pismo koje je napisao po ovlašćenju i odobrenju Komande Jadranskih trupa i generala Milutinovića.
Plamenac je Draškoviću kao odgovor dostavio svoje pismo, ove sadržine: “Primio sam upućeno mi pismo od strane gospodina Draškovića, a izdato mi po nalogu gospodina generala Milutinovića, komandanta Jadranskih trupa, koje akceptiram u pogledu održanja reda i mira sa strane mojih ljudi, koje otpuštam kući preporučivši im da ne bi ništa učinjeli, što bi moglo doći do nereda i prolivanja krvi”.
Već 4. januara ustanički pokret na prostoru Virpazara je likvidiran. Toga dana bjelaši su bili u pripravnosti, jer nijesu imali povjerenje u obećanje Jovana Plamenca da će raspustiti svoje ljude i otići na Cetinje.
Na Virpazaru napetost se zaoštravala nakon dolaska iz Skadra Andrije Jagoševa Radovića i njegovog govora na Viru, koji je bio radikalan i koji je vrijeđao osjećaje Crmničana. Iako je prethodno bio raspustio ustaničke snage pod svojom komandom, Jovan Plamenac je zbog govora Andrije Radovića ponovo prikupio oko 70 ljudi. Komandant Virpazara, Drašković, saznavši za ponovnu mobilizaciju koju je učinio Plamenac, sa 150 ljudi, noću 4/5 januara, otišao je u Boljeviće, đe se Plamenac nalazio.
Plamenac ga nije sačekao nego je sa svojim ljudima otišao prema albanskoj granici. Formacije Draškovića gonile su Plamenca i ljude pod njegovom komandom sve dok ih nijesu odbacile preko granice, u pravcu Skadra. Na taj način pokušaj opsade Virpazara i podizanje ustanka na prostoru Crmnice, pod komandom Jovana S. Plamenca, potpuno je propao.
Tako Krsto Popović nije mogao računati da će im se u akciji oslobađanja Cetinja pridružiti Plamenac sa svojim snagama. Umjesto u pravcu Cetinja, kako je bilo planirano, Plamenac je otišao za Skadar i dalje za San Đovani di Medua.
Uz to, Popoviću je poručnik Vlado Vrbica telefonom javio sa Njeguša da sa vojskom na Krstac stiže srpski major Antonović. Krsto je na to poručio: »Stavite do znanja majoru Antonoviću da ako produži pokret da će biti dočekan ognjem iz pušaka«. Potom je naredio poručniku Niku Kašćelanu da se sa ljudstvom kojim raspolaže krene i da se pridruži poručniku Vrbici. Istodobno je u Njegušima, zbog pojačanja ustaničkih snaga, poslao 40 Cuca, pod komandom poručnika Roganovića.
Popović je 22. XII 1918. (4. I 1919) dobio izvještaj da je srpski major Antonović i pored toga što je obećao da neće produžiti kretanje sa svojim formacijama prekršio riječ i noću produžio dalje od Njeguša. Krsto je u odgovoru svojim snagama kako da postupe bio eksplicitan i kategoričan. Izdao je naređenje ove sadržine: »Po cijenu života ne dozvolite mu da nastavi prema Bukovici i Lovćenu«.
Okupacioni srpski oficir, potpukovnik Grgur Ristić, stigavši na Cetinje, pošto je prethodno obmanuo francuskog generala Pola Venela o brojnom sastavu i cilju kretanja srpskih trupa u pravcu Njeguša i Cetinja, izdao je naređenje komandantu srpskog bataljona iz sastava II jugoslovenskog puka, majoru Antonoviću, »da bez oklevanja i pregovaranja odmah nagrne vojskom i artiljerijom, ako se ustaši ne raziđu i ne oslobode put«.
Oružani konflikt nije izbio ni 4. januara 1919. godine, iako je ratna atmosfera bila na vrhuncu. Ustaničke snage pod komandom Krsta Popovića su 4. januara 1919. dobile pojačanja od nekoliko stotina vojnika sa prosora Lješanske nahije, Komana i Zagarača. Oni su raspoređeni na položajima istočno od Cetinja.
Pokušaji srpske vojske i bjelaša, koji su bili van Cetinja, da prodru na Cetinje i probiju obruč ustanika tog dana nije uspio. Ustanici nijesu dozvolili pored toga ni da prođu žandarmerijske patrole koje su bile krenule u pravcu sela u okolini Cetinja - Kosijerima i Jabuke. Ustanici su i jednima i drugima ultimativno rekli da ih neće pustiti bez borbe.Na prostoru Njeguša ustaničke pozicije bile su znatno uzdrmane i ugrožene tokom 5. januara 1919. godine. Bjelaške snage sa Grahova od 300 osoba pod komandom kapetana Spasoja Bulajića, stavili su se na raspolaganje srpskom majoru Antonoviću i njegovim formacijama. Krsto Popović je, suočen sa tom opasnošću naredio poručniku Vladu Vrbici da “do posljednjega brane dalje prodiranje jedinica majora Antonovića”. Ali, uprkos naredbama Krsta Popovića situacija je, sa stanovišta aspiracija ustaničkog štaba, na Njegušima bila itekako pogoršana. Ustanici sa Njeguša dozvolili su da prođe sa vojnim formacijama za Cetinje srpski potpukovnik Grgur Ristić. Njega su ustanici u Bajicama zadržali, ali su ga, na koncu, ipak, pustili da uđe u Cetinje.
U Cetinje je, 5. januara 1919. godine, od pravca Rijeke Crnojevića uspjelo da uđe preko 500 bjelaša, koji su ranije krenuli od Podogrice i koji su, pošto je propao ustanak na području Rijeke Crnojevića, nesmetano mogli da se kreću prema Cetinju. To je značajno pomoglo utvđivanju i jačanju pozicija okupatorskih srpskih trupa. Sve to je učinilo da crnogorske ustaničke snage nijesu pružile valjan otpor, jer to, realno, nijesu ni mogle.
Kad se uzme u obzir brojčano i u naoružanju znatno premoćnije vojne snage pod komandom Dragutina Milutinovića u odnosu na crnogorske ustanike, očekivanja i nada u uspjeh ustanka svedena je bila na minimum. Više je bila, takoreći, stvar fantastike, nego li realnosti. Ali, ustanicima nije bilo povratka nazad.
Nakon što je propao ustanički plan oko zauzimanja Rijeke Crnojevića i produžavanja za Cetinje, preostale ustaničke snage oko Cetinja pretrpjele su nenadoknadiv udarac. Ni ustaničke snage koje su preduzele akciju oko Virpazara 22. XII 1918/ 4. I 1919. godine nijesu uspjele.
Vijest da su bjelaši prodri do Cetinja iz pravca Podgorice, Krsto Zrnov je primio u ustaničkom štabu i bio je njome razumljivo pogođen. Ali, ni to ga nije demotivisalo da odustane od ustaničkih akcija. Dodatno je bio pogođen činjenicom da od najavljivanih vojničkih aktivnosti od strane Jovana S. Plamenca nema ništa. Krstovi kuriri koju su tražili Plamenca vratili su se i saopštili mu loše vijesti da, naime, Plamencu nijesu mogli “ući u trag”.
Prvi oružani obračuni i pogibija Đura Draškovića
Emisari Krsta Popovića su u Kotoru, od mjerodavnih faktora, tražili da savezničke trupe posjednu Cetinje. To je urađeno u očekivanju da bi se na taj način pokušale istisnuti srpske trupe i bjelaši koji su držali vlast u crnogorskoj prijestonici. Crnogorski poklisari u Kotoru saopštili su spremnost ustaničkih snaga da će u tom slučaju postupati po upustvima i biti pod zapovijestima komandnata savezničkih trupa za Boku Kotorsku i Crnu Goru francuskog generala Pola Venela. Sa njim su dvojica crnogorskih ustaničkih predstavnika i zastupnika tada i vodili razgovore.
Krsto Popović je, kao stvarni vođa ustanka, pored političke akcije, 5. januara 1919. godine, preduzeo i određene mjere koje su imale vojnički karakter. Naime, srpske snage i bjelaši nastojali su da iz Cetinja pođu u pravcu Rijeke Crnojevića. Njihov komandant je stupio u vezu sa ustanicima i susreo se sa kapetanom Savom Čelebićem, jednim od vođa ustanka. Čelebić je jasno i odlučno odbio zahtjev da im se dozvoli prolaz za Rijeku Crnojevića i ponovnom uspostavljanju telefonskih linija. Čelebić je, pored toga, kako se navodi u izvještaju komande Jadranskih trupa, obr. 746, od 23. XII 1918. godine postavio “uslove da odmah Srbijanci napuste Crnu Goru i da im se vlast preda u ruke”.
Svi pokušaji Krsta Zrnova da se dogovorom sa komandom okupacionih snaga nađe mirno rješenje i ne proliva bratska krv bili su bez uspjeha. Zato će do oružanog obračuna doći na Badnji dan, 6. januara 1919. godine. Tada je jedan od komandanata, kapetan Đuro Drašković, sa nedovoljno jakim ustaničkim snagama, pokušao nemoguće - da izmijeni već izvjesnu zlu sudbinu Kraljevine Crne Gore. Iako malobrojni i slabo naoružani, ustanici su krenuli ka Cetinju, u cilju njegovog oslobađanja. Srpska vojska i bjelaši, međutim, već su bili spremni za otpor i složno su otvorili žestoku vatru na ustanike.
Prvo je do oružanih sukoba došlo na sektoru Orlova krša, u osam sati izjutra i trajale su čitav dan. Srpska vojska i bjelaši koristili su i artiljeriju. Već u početku sukoba na zapadnom sektoru poginuo je kapetan Drašković, jedan od glavnih ustaničkih vođa. Stradao je u nastojanju da se sačuva crnogorski barjak, koji je ulaskom srpske vojske u Crnu Goru oskrnavljen od strane domaćih renegata (bjelaša).
Naime, 1918. godine stara crnogorska zastava, sa dvoglavim orlom, oskrnavljena je 1918. kada su je domaći izrodi, u službi srpske okupacione vlasti, skinuli sa cetinjskog Dvora i brutalno gazili na njoj izvezene inicijale crnogorskog suverena. To je okupacionom srpskom generalu Milutinoviću rekao kapetan Drašković, saopštivši mu da su to uradili crnogorski potuđenici, a to je Milutinović naveo u svojim memoarima. Tu zastavu, inače, u vrijeme okupacije, Austro-Ugarska soldateska je ostavila nedirnutom.
General Milutinović, u svojim Zabilješkama (Arhiv SAN 11441/11443, 1-8.) o tom sramnom činu bjelaša je zapiaso:
»Komandir Đuro Drašković i ovi kod Belvedera rekoše mi da je crnogorsku zastavu poštedela i Austrija, a da je s našim dolaskom skinuta sa Dvorca na Cetinju i da ju je neko uprljao i to gde je ime kralja Nikole izvezeno. Upitam da nije ko to od nas izvršio. Rekoše mi da su to Crnogorci izvršili. Pored toga, oficiri u Bajicama pokazaše mi i na samovolju policijske vlasti u Danilovom Gradu, gde su kaznili na 10 dana zatvora jednog mladića, što je rekao da je Crnogorac, a nije kazao da je Srbin; i kod Belvedera jedan od pobunjenih oficira reče mi, da je 10 dana kažnjen što je nosio medalju kralju Nikole«.
Kapetan Đuro Drašković, crnogorski junak i patriota, bio je, dakle, jedna od prvih žrtava u Božićnom ustanku. Ubijen je prilikom juriša ustanika na okupacione trupe, na zapadnom sektoru, iznad Cetinja. Kako je zapisao istaknuti bjelaš, Jovan Ćetković, koji je učestvovao u gušenju Ustanka na području Cetinja, u svojoj knjizi »Ujedinitelji Crne Gore i Srbije«, Dubrovnik 1940, situacija na zapadnom frontu oko Cetinja (iznad Škrke i Bogdanova Kraja) bila je najteža.
»Protivnika mnogo, ovdje je najjača njina snaga, a imaju jake zaklone. Naše puške i mitraljezi ne mogu da ih dignu iz ovih klisura, bombe smo već sve utrošili, artiljerije za ovaj front nemamo. Blješkaju sablje protivničkih oficira, a poneki se prkosno ukaže i razdere koliko ga grlo nosi.
Na desnom našem krilu tako se ukaza jednom, prkosno, izazivački, na nepunih 100 koraka pred našima sa isukanom sabljom protivnički vođa Kapeten Đuro Drašković i podviknu:- »Kralj Nikola jaše vranca, a kralj Petar na magarca«. Jedan naš omladinac zgodno ga uze na nišan i obori ga jednim metkom. Drašković pade mrtav« - zapisao je Ćetković.
Kapetan Drašković poginuo je dostojanstveno se boreći »za pravo, čast i slobodu Crne Gore«, pjevajući jednu crnogorsku rojalističku i patriotsku pjesmu, noseći crnogorski slavni krstaš barjak u jednoj, a sablju u drugoj ruci.
Prema nekim izvorima, Drašković je, pri izdisaju, uputio teške riječi na račun političkog vođe ustanka Jovana Plamenca, koji je, umjesto da sa svojim snagama učestvuje na frontu protiv okupacionih trupa, bez opaljenog metka, pobjegao u inostranstvo. Prema iskazu ljudi koji su prisustvovali momentu njegove smrti, kapetan Drašković je izgovorio: »Plamenče, Plamenče, kuća ti se iskopala, što me izdade!«
Nikola Tomanov Zec u svojim Memorima o tim sukobima piše i ovo: »Zelenaši su sa svoje strane činili sve da do krvi ne dođe. Oni su čak i poslije Vukotićevog dolaska u Bajice preduzeli još jedan put što se moglo u prilog mirnog rješenja. Po prethodnom dogovoru i pristanku bjelaša poslali su kapetana Đura Draškovića kao pregovarača.
U času kada se Drašković slobodno i sa povjerenjem približavao bjelaškoj strani (iznad Bogdanovga Kraja) sa bjelaške strane ispaljen je na njega plotun i Drašković je pao mrtav. To je bio povod za otvaranje žestoke vatre sa obije strane, koju niko više nije mogao spriječiti«.
Pored premoći okupatorske sile, njihovog oružja, bjelaških snaga itd. Krstu Zrnovom Popoviću i njegovim ustaničkim snagama teško je pala činjenica hapšenja i odustajanja značajnog dijela vođa ustanka od oružane akcije, kao i bjekstvo Jovana Plamenca, odmah poslije sloma opsade Rijeke Crnojevića, te oskudica u oružju, opremi, hrani i nedostatak bilo kakve pomoći, koja bi mogla makar nagovijestiti eventualni uspjeh i ostvarenje ciljeva ustaničkih akcija.
Kada je na samom početku sukoba na zapadnom sektroru kod Cetinja poginuo komandir Đuro Drašković, jedan od vodećih ustaničkih vođa, to je veoma teško odjeknulo među ustanicima. Ali, uprkos tome oni su svoje pozicije na Zapadnom sektoru uspjeli da zadrže. Na zapadnom sektoru vodila se žetoka borba između zaraćenih strana, a ona je počela da jenjava tek oko dva sata popodne, zbog toga što je tada na Cetinje stigao francuski general Pol Venel, koji se angažovao posrednički radi prekida neprijateljskih dejstava.
General Venel se iz Kotora za Cetinje uputio 6. januara 1919. godine. Na putu prema Cetinju sastao se sa srpskim majorom Antonovićem i preporučio mu da se njegove jedinice ne upuštaju u borbu, što je ovaj i prihvatio. Na putu za Cetinje, prvo na Bukovici, pa onda i u Bajicama, general Pol Venel se zaustavio i razgovarao sa ustanicima, koji su mu saopštili uzroke i razloge svojega nezadovoljstva i predstavili mu svoje konkretne zahtjeve. General Venel je od ustanika tražio da se dozvoli slobodan prolaz na putu Kotor - Cetinje, te da se uspostave telefonsko-telegrafske komunikacione veze, kao i da dođe do prekida vatre.
Neuspjeh misije Pola Venela
U vrijeme dok je pregovarao sa ustaničkim sngama u Bajicama, general Pol Venel je u Komandu Jadranskih trupa, kod generala Dragutina Milutinovića, uputio svoga odronans-oficira i tumača, koji je tražio od ovoga da se prekinu neprijateljstva i na taj način da se omoguće pregovori između zaraćenih strana u cilju obustavljanja oružane borbe. Ovo je značajno, ali ne i potpuno, uticalo, na prekid borbe.
General Venel je stigao na Cetinje i angažovao se da se obustave oružane akcije sa obje strane. Radi toga se sastao i razgovarao sa generalom Milutinovićem i predstavnicima Izvšnog narodnog odbora. Oni su generalu Venelu izričito saopštili da neće da pregovaraju sa ustanicima i da nepopustljivo traže da oni predaju oružje i municiju, a da se ustaničke vođe uhapse i da im se sudi.
General Venel je preko svojih izaslanka pregovarao sa ustanicima u Bajicama. Oni su od Krsta Popovića tražili da zajedno sa ostalim vođama dođu na Cetinje radi pregovora, ali su oni to odbili, jer su znali da im srpska vojska i bjelaši spremaju zamku, da ih uhapse ili pobiju, a da ih general Venel ne bi mogao, sve i da hoće, zaštitii. Izaslanik generala Venela je potom ponovo odlazio u ustanički Štab, na zahtjev generala Milutinovića, koji je od ustanika zahtijevao da se oslobode zarobljeni srpski oficiri i da im se vrati zaplijenjen materijal.
Ustanički Štab je izašao u susret tim zahtjevima, pa je Venelov izaslanik došao u Bajice, u ustanički Štab, ponovo na insistiranje generala Milutinovića, koji je tražio da se proširi neutralna zona, s obećanjem da srpska vojska i bjelaši neće pomjerati svoje položaje.
U pitanju je, međutim, bila prevara, jer kad su ustanici prihvatili taj prijedlog i kada su se povukli na nove položaje, srpska vojska i bjelaši su to maksimalno iskoristili i zloupotrijebivši povjerenje, odnosno prekršivši dogovor, zaposijedali nove položaje. Uzaludna su zbog toga bili protesti generala Venela kod Milutinovića koji je, vještim manevrom, pod izgovorom da to ne čine njegove snage, već dobrovoljci, skinuo odgovornost sa sebe, iako je on bio za to glavni inspirator i nalogodavac.
Nekadašnji maršal Cetinjskog Dvora Slavo Ramadanović, kojega su srpske vlasti bile ranije uhapsile, pušten je iz zatvora radi toga da sa Venelovim izaslanikom ode u ustanički Štab i da od ustanika traži da odustanu od daljih akcija, da se raziđu, te da se nanovo uspostave telefonsko-telegrafske veze sa Cetinjem. Zauzvrat, ako to prihvate, general Venel im je obećao da ih niko neće pozivati na odgovornost i proganjati ih za dotadašnje držanje. Ramadanović je u tom smislu razgovarao u Bajicama sa ustaničkim vođama, a oni su, pored ostalog, zahtijevali da im se garantuje da ih protivnici neće proganjati, ukoliko prihvate postavljene zahtjeve. Ali, uprkos svemu, oružani konflkti nijesu prekinuti 6. januara 1919. godine, već je borba trajala čitav dan.
Rezultat oružanog sukoba 6. januara 1919. godine na Cetinju i okolini, sa stanovišta žrtava bio je sljedeći: srpska vojska i bjelaši imali su 44 ranjena i poginula, a samo među zarobljenim ustanicima bilo je 54 ranjenika.
Prema službenim podacima koje je iznijela Komanda Jadranskih trupa 25. XII 1918. godine (po st. kal.) do završetka borbi oko Cetinja bjelaške snage imale su 16 mrtvih i 63 ranjena vojnika i oficira. Kada se sumiraju učinci borbi za oslobođenje Cetinja ustanici su, u suštini, doživjeli poraz.
Božićni ustanak, dakle,i na Cetinju, i u čitavoj Crnoj Gori pretrpio je poraz, iako se ustanici hrabro borili. Za taj poraz mnogobrojni, su faktori, unutrašnji i spoljni, Ipak, čine se odlučujućim nadmoćnost jedne i nemoć druge strane, ali i kolebanje i neodlučnost, sklonost pregovaranju sa strane ustanika.
Oko Cetinja oružane borbe su vođene i u noći između 6. i 7. januara kao i tokom čitavog sjutrašnjeg dana. Tada su, posebno na jugoistočnom sektoru, srpske snage i bjelaši, pod komandom Nika Pejanovića, primorale ustanike na odstupanje, usljed nedostatka municije i hrane. Mnogi ustanici su se toga dana razišli sa položaja, neki su se predali vlastima, a mnogi otišli svojim kućama. Tako je u ustaničkom taboru nastupilo pravo rasulo. Dio ustanka je na zapadnom sektoru nastavio borbu, ali su i oni uskoro bili prinuđeni na povlačenje, uz Lovćen i put Kotor - Cetinje.
General Milutinović je nastavio sa artiljerijskom paljbom na ustaničke položaje i sa prodiranjem njegovih trupa i bjelaša. Uzalud je general Venel intervenisao da Milutinović zaustavi dalju akciju. Venel je poslao ponovo svoga emisara kod ustanika, tražeći od njih da prekinu vatru, a oni su ukazali da ih je druga strana prevarila. Saopštili su Venelovom poklisaru-tumaču Selekoviću da dok su ustanici poštovali prijedloge generala Venela, dotle su ih srpske trupe i bjelaši potpuno ignorisali i nastavili sa svojim prodiranjem. Tada su rekli da će se, ipak, povući pod sve brojnijom najezdom neprijatelja.
Kada se vraćao u Kotor sa Cetinja 7. I 1919. godine general Venel se sa ustanicima susreo i razgovarao dva puta - iznad Bajica i na Čekanju. Tada ih je pozvao da oslobode put Cetinje - Kotor, da ponovo uspostave telefonsko-telegrafske linije, da polože oružje i da idu svojim kućama. Sa generalom Venelom ustanici su tada razmijenili veoma žučne riječi, nijesu bili prema Venelu nimalo blagonakloni, već su mu decidirano saopštili da su prevareni i zato nijesu uvažili njegove zahtjeve. Zbog neuspjelih pregovora i neprijatne atmosfere koja je bila tokom njih, general Venel je bio ljut i u takvom neraspoloženju rastao se sa ustanicima i otišao za Kotor.
General Venel je 6. janura 1919. godine izdao naredbu da se obustavi pokret francuskih i italijanskih snaga, koje su se bile uputuile od Kotora prema Cetinju. On je kad se vraćao u Kotor 7. i 1919. godine na Duboviku, iznad Cetinja, zaustavio jednu francusku četu koja je bila u vezi sa obje sukobljene strane. Komandir te čete bio je poručnik Mira koji je radio na prekidu neprijateljstva. On je isto uradio i kad je zaustavio kod Njeguša jednu četu Italijana.
General Venel je 7. januara stigao u Kotor. Po dolasku u Kotor preduzeo je akciju da se oslobode svi srpski i crnogorski oficiri koji su bili u zarobljeništvu, te da se učini slobodnim put Cetinje - Kotor i omogući normalan telefonsko-telegrafski saobraćaj. Ultimativno je tražio da se to učini u roku od 48 sati, a ako se to ne uradi intervenisaće radi izvršenja njegove naredbe savezničke trupe. U svojoj naredbi on je naveo da se ustanici vrate svojim domovima, da neće biti progonjeni i uzrupirani ako budu mirni i ako polože oružje i da mogu njemu dostavljati svoje žalbe, a on će ih proslijediti svojim nadređenim.
Kad se vratio u Kotor general Venel je podnio izvještaj komandantu savezničke vojske generalu Franše D' Epereu o događajima na Cetinju 6. i 7. januara, kao i o svojoj neuspješnoj posredničkoj ulozi.
Komanda ustanika je tih dana stupila u kontakt sa jednim italijanskim marinskim oficirom. On je razgovarao sa vođama ustanka i obećao im da će saveznzička vojska ući u Crnu Goru. To je, kako Krsto Popović piše u svome dnevniku, dijelom okrijepilio i oveselilo ustanike. Ustanici su i pored poražavajuće situacije za njih u kojoj su tada bili, sve pokušavali da pronađu saveznika za svoje planove.
Tih dana je i jedan američki kapetan došao na Krstac i tražio da se sretne sa Popovićem i da razgovara sa njim. Ali, Krsto Zrnov, kao komandant, nije mogao napustiti borbeni položaj, već je kao svog izaslanika poslao narodnog poslanika Sava Krivokapića i komandire Petra Gvozdenovića i Boža Bećira, članove Ustaničkog Odbora. Oni su u ime Krsta Popovića i ustaničkog Odbora iznijeli sljedeće zahtjeve: 1) Da se obustave neprijateljstva; 2) Da savezničke trupe posjednu Crnu Goru do uspostave njene legalne vlasti; 3) Da srbijanske trupe napuste Crnu Goru; 4) Da se general Milutinović stavi pod sud zbog zločina učnjenih u Crnoj Gori i 5) Da se svi pohapšeni puste iz zatvora. (Ove ustaničke zahtjeve Krsto Popović navodi u svom dnevniku.)
Ponašanjem generala Venela Krsto Popović i ostali ustanici bili su nezadovoljni. Oni su tokom 7. januara u Kotor poslali Iliju Martinovića sa zadatkom da zamoli savezničke snage i njihovu komandu da intervenišu i da im saopšti da je dolazak na Cetinje generala Venela, ustvari, bio akt protv ustanika, a u korist njihovih neprijatelja. Ali, sve to nije ništa izmijenilo u pogledu sudbine crnogorskog ustanka.
Krah ustanka – nastavak patnje i stradanja rodoljuba
Glavni organizatori ustanka na području Podgorice, pored đenerala Milutina M. Vučinića, bili su brigadir Andrija Raičević, major Pero Vuković i kapetan Božina Bašović, poručnici Marko Šušović, Blažo Vukašinović, Tomaš Grujović, Panto Savović, Radovan Savović i drugi oficiri i činovnici.
Ustanički pokret je najprije organizovan u Piperima. Ustanici iz okoline Podgorice su presjekli put Podgorica – Danilovgrad, na Vranićkim Njivama. Sve je, međutim, poremećeno hapšenjem đenerala Vučinića.
Uoči samog izbijanja ustanka, naime, neposredno pred početak oružanih sukoba, uhapšeni su đeneral Milutin Vučinić, brigadir Andrija Raičević, komandiri Stanko Marković, Miloš Vučinić i još nekolicina crnogorskih oficira i činovnika. To se desilo u noći između 19. i 20. decembra 1918. godine (po starom kalendaru) prilikom zasijedanja na Veljem Brdu. Provedeni su potom u podgorički zatvor »Jusovača«. Do njihovog hapšenja je, inače, došlo nakon što ih je izdao jedan od učesnika tog zbora.
Opsada Podgorice potom nije uspjela, iako su određene akcije, poput zauzimanja Spuške glavice, preduzimale snage predvođene komandirima iz Martinića Stevanom i Bogićem Radovićem i grupe na Veljem brdu kod Podgorice, sa kapetanom Matom Raičevićem, na čelu, kao i određene snage u Piperima, na Vranićkim njivama. Međutim, te ustaničke snage nijesu ni približno bile dovoljne da bi mogle zauzeti Podgoricu.
Ipak, đeneral Vučinić i grupa od 19 crnogorskih prvaka i rodoljuba uspjela je da pobjegne iz »Jusovače«, i to zajedno sa stražarima koji su ih čuvali. Vlasti su, naime, namjeravale da ih sjutradan strijeljaju, ali to se nije dogodilo zahvaljujući komandiru straže, Savu Burzanu, inače »zelenašu«, pristalici kralja Nikole, koji je bio odlučan da te crnogorske uglednike spasi smrti i oslobodi ih. Tako je samoinicijativom i hrabrošću Burzana (koji je, potom, pošao sa njima) ta grupa zatočenika, iste noći, preko Ćemovskog polja i Gruda, domogla se obale Skadarskog jezera i uz pomoć tamošnjih Malisora čunovima se prebacila u Albaniju, a potom, preko San Đovani di Medua, na italijansko tlo, pa u Gaetu, gdje su bile stacionirane crnogorske jedinice kraljevske vojske. Toj grupi crnogorskih bjegunaca na Ćemovskom polju priključio se i komandir Blažo Marković i s njima krenuo na izgnanički, patnički put.
Ustanak u podgoričkom kraju je likvidiran 21. decembra 1918. godine po starom kalendaru, bez oružane borbe. Tada je od zarobljenih ustanika oduzeto šest mitraljeza i nekoliko pušaka...
Inače, srpske trupe i bjelaši gonili su oko Cetinja razbijene ustanike ustanike do 14. januara, kada su borbe prestale, jer se najveći broj ustanika vratio svojim domovima, a značajan dio izbjegao za Bar i Boku Kotorsku, gdje su tražili zaštitu Italijana. Neki od ustanika tražili su zaštitu od Amerikanaca, prijavili se njima, a ovi su ih iskoristili tako što su ih primorali da rade na iskrcavanju njihovih brodova. Savezničke snage, pak, većinu crnogorskih oficira vratili su na Cetinje. Tako je i jedna ustanička grupa od oko 300 ljudi, koja je bila pod komandom komandira Đura Kape, vraćena u prijestonicu.
Komandant ustanika Krsto Popović nije htio da se preda, već je, kao sam piše u svome dnevniku, 29. decembra 1918. odnosno 11. januara 1919. godine uspio da stigne u Boku Kotorsku, gdje se sjutradan povezao se sa italijanskim trupama i sastao se generalom Karboneom. To je, u stvari, označili i definitivno gušenje Božićnjeg ustanka. Popović je, potom, sa mogim ustanicima emigrirao za San Đovani di Medua, a odatle se prebacio u Italiju. No, Krsto se opet vratio u Crnu Goru da diže novi ustanak protiv okupatora. Tako je pod vođstvom Krsta Popovića 12. jula 1919. buknuo Petrovdanski ustanak za oslobođenje Crne Gore od velikosrpskog jarma i terora. No, na istočnom sektoru ustaničke snage su odmah doživjele poraz. Akcija srpske vojske i bjelaša razbila je njihove redove i ovladala njihovim položajima, a ustanici su počeli da se povlače u neredu, u pravcu Bokova i Kosijera.
Krsto Popović u svom dnevniku navodi da se ustanička četa Bjelica, pod komandom Krsta Vujovića, povukla sa ostatkom snaga sa istočkog sektora, bez opaljenog metka. Povlačenje bez borbe imala je i ustanička četa kojom je komandovao Dušan Vuković, nakon što ih je opkolila Donjokrajska četa bjelaša. Popović je poslao Vukoviću u pomoć 20 vojnika i tek tada je ona uspjela da se izvuče iz opsade.
Načelnik podgoričkog okruga je 1. marta 1919. dostavio službeni dopis, u kojemu se veli da je dobio inforomacije da “odbjegli odmetnici u Boku imaju organizovati teroristički komitet, predsjednik kojega bi imao biti biv. kapetan Krsto Popović iz Cuca, a glavni vođa toga komiteta je biv. knjaz Petar, koji im je stavio u izgled obilata novčana sredstva”. U tome aktu tvrdi se da je cilj toga komiteta da se komiti - sami ili preko svojih pristalica u Crnoj Gori - obračunavaju, odnosno, poubijaju sve viđenije pristalice “ujedinjenja”...
Valja ukazati i da je poslije izbijanja Božićnog ustanka kralj Nikola, na intervenciju saveznika, prevashodno američkog predsjednika Vilsona (koji je kod kralja Nikole poslao svog ličnog sekretara, majora Kloza) uputio poruku crnogorskom narodu. Mesaž kralja Nikole crnogorskom narodu od 22. januara 1919. donijet je na inicijativu predsjednika Vilsona.
Taj Nikolin mesaž, kojim je Versajska konfrencija nastojala da izdejstvuje da kralj Nikola doprinese da crnogorski narod obustavi oružanu borbu, poslat je u Crnu Goru, ali on nikada nije saopšten narodu. Evo njegove sadržine:
»Mome dragom narodu!
Preklinjem Vas da ostanete s mirom na vašim domovima i da se ne protivite oružanom rukom trupama, koje hoće da prigrabe vlast u našo zemlji.
Ja sam dobio najviše garancije od predstavnika savezničkih zemalja, da će u skorom vremenu biti pružena crnogorskom narodu zgodna prilika da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće vlade.
Što se mene tiče, ja ću se sa zadovoljstvom prikloniti toj odluci –
Nikola, s. r.«.
Navedeni mesaž kralja Nikole stigao je u Crnu Goru kad je Božićni ustanak bio ugušen. Konferencija mira u Parizu odobrila je 8. (21) januara 1919. da se ta poruka pošalje u Crnu Goru, a ona je upućena u nju dan kasnije, dakle, 9. (22) januara. Ali, ta poruka nikada nije uručena vojvodi Božu Petroviću, jer su ga okupacione vlasti već bile uhapsile i utamničile u podgoričkom zatvoru »Jusovača«.
Ta poruka kralja Nikole došla je na adresu načelnika vrhovne komade vojvode Živojina Mišića, koji je istu 13/26. januara 1919. dostavio generalu Dragutinu Milutinoviću, komandantu okupacionih srpskih trupa u Crnoj Gori. Tu poruku primio je i francuski general Pol Venel, koji ju je adaktirao kao bespredmetnu, tako da ona nije sopštena narodu. Međutim, ta poruka, čak i da su za nju znale ustaničke vođe, ne bi bitnije uticala na crnogorske ustanike, jer su oni i nekoliko narednih godina nastavili gerilsku oslobodilačku borbu (komitskog karaktera), u mnogim krajevima Crne Gore. Te grupne i pojedinačne akcije patriota koji su se odmetnuli u šume i komitovali, odvijale su se pod neviđenim represalijama od strane srpskih okupacionih trupa. Borbe su vođene »ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE« u uvjerenju da one moraju, kad-tad, dati rezultate. Nažalost, do toga tada nije moglo doći.
No, iako je Božićni ustanak ugušen u krvi, mora mu se priznati “očinstvo” za sve mučne godine borbe “za čast, pravo i slobodu Crne Gore” koje su se potom dogodile i u kojima se, мada očajnički, dokazivala i potvrđivala u krvi crnogorska državotovorna i nacionalana svijest i posebnost. (Kraj)
