Sa druge strane pak, u septembru će se navršiti 110 godina otkako je u Crnoj Gori počeo sa radom prvi domaći stalni kinematograf (bioskop).
Jubilarnim povodom, oba događaja radi svojega značaja za crnogorsku kulturu i društvo uopšte, zaslužuju naročitu pažnju. Jubilej, dakle, shvatamo ne kao razlog, već samo kao dobar povod.
Pored toga, adekvatno obilježavanje pomenutih jubileja, danas bi moglo pomoći kako bi godine osme (one koje se zvršavaju cifrom 8) u ličnoj i društvenoj percepciji, ubuduće sve više vezivali za važne kulturne događaje, a ne kako to obično biva, bar kada je 20. stoljeće u pitanju, dominantno, za ne baš tako prijatna događanja iz drugih društvenih sfera (1918, 1948, 1968, 1988...)
Ka eri filma
Na jubilej Zetskoga doma već smo skrenuli pažnju čitaocima Pobjede, pa valja podśetiti kako su prije 11 decenija, početkom rada prvoga domaćega kinematografa široko otvorena vrata za novu umjetnost i produkciju u Knjaževini Crnoj Gori. Poslije projekcija braće Limijer (Lummières Frères) u Parizu 28. decembra 1895. godine, tokom prvih decenija 20. stoljeća Evropa i Amerika ubrzano hitaju ka eri filma. „Dolazak voza“ najavio je otvaranje vrata brojnih sala za kinematografske projekcije. Već krajem 19. stoljeća i Crna Gora ostvaruje prve kontakte sa magijom pokretnih slika.
Nepunu godinu dana poslije prikazivanja pomenutoga filma braće Limijer, oktobra 1896. godine, filmska kamera bilježi dolazak crnogorskoga knjaza, Nikole I Petrovića i njegove pratnje u Rim radi pośete svojoj ćerki Jeleni, upravo udatoj za italijanskoga prijestolonasljednika Viktora Emanuela. Sredinom aprila 1907. godine „Glas Crnogorca“ donio je oglas Miloša Gavrića sa naslovom „Bioskop na Cetinju“ sa obavještenjem da će od 15. aprila u Zetskome domu otpočeti prikazivanje filmskih predstava.
O radu bioskopa Miloša Gavrića u Zetskom domu nemamo mnogo podataka, pa su ostala otvorena pitanja: kakav je bio odziv i reakcije publike na Cetinju, da li je neka kino-predstava prikazana i na crnogorskome dvoru, te da li je bioskop pośetio i druga mjesta u Crnoj Gori.
O početku rada stalnoga domaćega kinematografa na Cetinju prvu vijest će donijeti „Cetinjski vjesnik“ u broju od 3. septembra 1908. godine.
Dva preduzetnika
Objavljena kratka najava ne nudi mnogo podataka, ali će nam dokumenta u Državnome arhivu Crne Gore pomoći da nešto detaljnije saznamo kako su dva preduzetnika sa Cetinja nabavila kino aparat, dobila dozvolu od nadležnih vlasti i otpočela sa prikazivanjem filmova.
Obraćanjem ortaka Blaža Bratičevića (ugostitelj) i Ljubomira Ljuba Tamindžića (sajdžija) Upravi varoši Cetinje, 2. avgusta 1908. godine opočeo je proces stvaranja pravnih pretpostavki za regularni početak rada prvoga domaćega kinematografa u Crnoj Gori. Bratičević i Tamindžić ističu da su nabavili opremu i traže dozvolu od opštinskih vlasti da se nesmetano mogu baviti prikazivanjem filmova.
„...Namjeravamo otvoriti radnju sa kinematografom sa kojim bismo davali zabave u ovoj varoši...“ Poslije nekoliko odlaganja Opštinska uprava će na śednici (31. avgusta) rješavajući po ovoj molbi, donijeti načelno odobrenje za rad kinematografa sa kojim je, po konstataciji da je u međuvremenu pozitivno mišljenje dala i nadređena Oblasna uprava, upoznala uz potpis B. Bratičevića i Lj. Tamindžića 11. septembra 1908. godine. Tako je prvi stalni domaći kinematograf mogao legalno početi sa radom.
Interesantno je napomenuti da je po zahtjevu Oblasne uprave formirana komisija (Radivoje Vukićević, nastavnik Vojnozanatlijske škole na Cetinju i Uroš Marić, opštinski odbornik) konstatovala da su aparati ispravni i bezbjedni za korištenje, te da: „Slike koje se misle prikazivati, nijesu nemoralne to jest ove, koje sada imaju jer oni poslije nekoliko dana dobijaju drugu partiju slika.
Stoga smo mišljenja, da bi policijska vlast trebala da svaku slijedeću partiju slika naknadno pregleda.“ Mogli bi reći da paralelno sa početkom prikazivanja filmova počinje sa radom i državna cenzura. No, stvar možemo posmatrati i sa ljepše strane.
Upravo zahvaljujući izvještaju ove komisije danas možem saopštiti prvi prikazani filmski repertoar. Radi se o sedam filmskih cjelina koje su, kako je komisija zabilježila, imale nazive: 1) „Izlet u šumu“, 2) „Gost koji ne plaća“, 3) „Dresirani majmun“, 4) „Izgubljena đevojka“, 5) „Posdamska panorama“, 6) ,,Osvetnik svoje časti“ i 7) „Ženske kao vojnici“.
U dokumentima su sačuvani i zapisi o gostovanju prvoga domaćega kinematografa u Podgorici tokom novembra 1908. godine. Kontinuirani rad prvoga kinematografa prekinula je Aneksiona kriza.
Tokom naredne, 1909. godine, takođe, nemamo podataka o radu domaćega kinematografa. Početkom 1910. godine Ljubomir Tamindžić donosi odluku da ponovo pokrene rad prvoga domaćega kinematografa, pa se u tom pravcu obraća molbom za dozvolu (27. februara) opštinskoj vlasti na Cetinju, koja mu je izašla u susret.
Iz periodike
Narednih godina rad bioskopa na Cetinju pažljivije će pratiti tekuća periodika. Tako je „Cetinjski vjesnik“ najavio filmski program za 27. januar 1911. godine koji će, kako se sada naglašava:
,,Elektrokinematograf“ (na Cetinju je 1910. godine uvedeno električno osvjetljenje) prikazati u Zetskome domu. Na repertoaru su bili filmovi: „Razbojnici“ - po Šilerovoj drami, te „Panorama Lucerna“ i ,,Prašuma azijskih ostrva“. Naglašeno je i ovom prilikom da će na kraju seanse biti prkazane: „na opšti zahtjev, jubilarne slike“.
Radi se o filmskome materijalu koji je snimljen 1910. godine tokom proslave jubileja knjaza, odnosno kralja Nikole I i obnove statusa kraljevine u Crnoj Gori.
Tokom 1912. godine „Cetinjski vjesnik“ pažljivo prati rad crnogorskoga kinematografa dajući njegovom vlasniku snažnu podršku: „Slike koje kinematograf prikazuje suvremene su, lijepe i vrlo interesantne, te služe u ovim kišovitim danima kao najprijatnija zabava.“
Mreža stalnih kinematografa će se proširiti u drugoj deceniji 20. stoljeća po Crnoj Gori. Pored Cetinja (Ljubo Tamindžić) kinematografi rade u Nikšiću (Branko Šobajić) i Podgorici (Niko Džanjević).
Pored zanačaja za crnogorsku kulturu, nadamo se da će podśećanje povodom jubileja na početak redovnoga projektovanja pokretnih slika u Crnoj Gori biti dobar podstrek i podumijenta za razmišljanja zašto u mnogima našima sredinama danas nema, te da li bi trebalo da postoji i radi moderni kinematograf.
Piše: Luka I. MILUNOVIĆ
Pobjeda
