Treba li uopšte podsjećati da je pitanje sudbine Crne Gore i njene državnosti, stavljeno na saveznički doboš nekoliko godina ranije. Datum i mjesto na kojem je ta nečasna rabota dovršena su nebitni. Moglo se to dogoditi još u januaru 1916. godine, kada su tri ministra „krnje“ crnogorske vlade, ubrzo po odlasku kralja Nikole u inostranstvo, htjeli da predstavljaju crnogorsku državu da bi je što brže dokrajčili. Da su im Austrijanci to dozvolili, beogradski plan o uništenju Crne Gore bi bio realizovan ranije.
U POVJERENJU
Zbog izdaje koju je srpski državni i vojni vrh izvršio prema svojoj saveznici Crnoj Gori tokom 1915-1916. godine nije nastradala samo crnogorska vojska već najviše crnogorski narod. I nije se to stradanje događalo samo tada. Crnogorska golgota se nastavila po završetku Prvog svjetskog rata.
Austrijsku okupaciju je zamijenila srpska. Srpski državni vrh je u oktobru 1918. finalizirao svoj nečasni plan, dajući nalog svojoj vojsci da pod savezničkom maskom zaposjedne Crnu Goru. Aleksandar Karađorđević je prethodno sve „udesio“ sa francuskim generalom Franše Depereom. Zatim je u povjerenju saopštio izvršiocu radova Dragutinu Milutinoviću da „prilikom rada u Crnoj Gori ne bude meka srca“. Srpska vojska je otkrila svoju namjeru odmah po ulasku u Crnu Goru. Već nakon nekoliko dana zaveden je strogi vojno-okupacioni režim. Uslijedila je montirana Podgorička skupština na kojoj je ukinuta crnogorska sloboda. Crnogorske patriote su podigle ustanak koji je ugušen u krvi (Božićna pobuna). Borba je ipak nastavljena. Okupaciona sila je krenula u svirepi obračun sa komitama i civilnim stanovništvom.
U narednim mjesecima i godinama je nastavljeno sa represalijama nad svim patriotama i pristalicama crnogorske samostalnosti, pri čemu su uništene stotine crnogorskih porodica i zapaljene hiljade kuća.
MUK O OKUPACIJI
U socijalističkoj Jugoslaviji nijesu tolerisane činjenice koje su na bilo koji način rušile istoriografski mit o “ostvarenju vjekovnih težnji dva bratska naroda”. Zbog toga se nije moglo govoriti o okupaciji i aneksiji Crne Gore od strane Srbije u oktobru 1918. godine, niti o višegodišnjim zločinima i represalijama srpske vojske nad crnogorskim narodom. Štaviše, išlo se u drugu krajnost. Okupacija i aneksija su nazivani „ujedinjenjem“, „ispunjenjem narodne volje“ ili „ostvarenjem vjekovnih težnji dva bratska naroda”. Bila je to laž. O pravoj istini se ipak moglo saznati iz knjiga, govora i proglasa nekadašnjih crnogorskih političara i međuratnih opozicionih figura, kao i iz nekadašnje štampe. Postojale su i hiljade dokumenata koji su svjedočili o drugačijoj istorijskoj realnosti ali su držani podalje od očiju javnosti. Bili su dostupni samo užim krugovima. Za ta svjedočanstva o zločinima srpske okupacione vojske su znali samo pojedinci. Te fascikle su tavorile decenijama u Državnom arhivu Crne Gore (DACG) čekajući da ih neko objavi.
To je potrajalo. Sve dok Šerbo Rastoder 1997. godine nije publikovao dio te arhivske građe u četiri toma, pod naslovom “Skrivana strana istorije”. Tada je međutim, objavljeno samo 1800 dokumenata od desetak hiljada koliko ih ukupno ima u DACG – što znači da je još mnoštvo izvora nedostupno javnosti. Ali i ono što je objavljeno bilo je dovoljno. Rastoderov poduhvat je predstavljao kulminaciju prosvjetiteljskog i emancipatorskog pokreta začetog desetak godina ranije.
ANĐELIĆ
Do 1990-1991. godine činjenice su u javnost prodirale postepeno. Neke detalje je opisao Milovan Đilas 1958. godine u „Besudnoj zemlji“ (na engleskom) ali je potrajalo dok je to stiglo do naših čitalaca.Ljubo Anđelić je 1960. godine u knjizi „Grad na Tari“ pomenuo pogrome koje je srpska vojska počinila po Rovcima 1919-1920. i jasno okarakterisao suštinu srpske okupacije. Evo jednog pasusa: „Pod njenom zaštitom (srpske vojske, S.Č.) i uz njeno puno učešće izvedena je 9. aprila 1920. u rovačkim selima pogromaška akcija, čudovišna po razmjerama i svom nakaznom liku. Stanovništvo koje je zatečeno po kućama mučeno je i sramoćeno kao nikada ranije. U tome su naročito prednjačili “omladinci”, žandarmi i siledžije iz “letećih četa”. Oni su se utrkivali u vršenju nasilja nad nedužnim stanovništvom, pri čemu nije poštovana ni starost, ni čast žena, ni obraz ljudi. Vojska je napustila Rovca, ostavljajući za sobom jauk mučenika, opustošena sela i gar popaljenih domova. Tako su prve godine po okupaciji (1919-1920, S.Č.) bile ispunjene nasiljem jedne vojske, koja se od oslobodilačke pretvorila u okupatorsku”, kaže Anđelić („Grad na Tari“, Titograd 1960, str. 45-46).
ŽIVKOVIĆ
Ovo nije moglo biti jasnije. Ali, bili su to usamljeni glasovi. U novembru 1984. godine na Cetinju je održan naučni skup na kojem je učestvovao i istoričar Dragoje Živković sa referatom u kojem je objavio dio nepoželjnih dokumenata. Radilo se, doduše, o „podnošljivijim“ aktima, dok su oni koji su govorili o najtežim zločinima – ubistvima, mučenjima, silovanjima i paljevinama po crnogorskim selima i cetinjskim i nikšićkim kazamatima – morali još da čekaju na publikovanje. Radovi sa tog skupa iz 1984. nijesu odmah objavljeni. Postali su dostupni javnosti tek četiri godine kasnije (1988). Objavljeni su u zborniku pod naslovom „Revolucionarni pokret u srezu cetinjskom 1918-1945. godine“ u izdanju Istorijskog instituta Crne Gore.
ADEKVATNA RIJEČ
U vrijeme kada je skup održan (1984), zaposijedanje i porobljavanje Crne Gore od strane srpske vojske još se nije smjelo nazivati pravim imenom. Živković je, međutim, to učinio na posredan način, znalački oslikavajući okupacioni ambijent tokom 1919. godine. Manirom vrsnog naučnika je navodio čitaoce da nazru istorijsku istinu između redova, da ipak „ugledaju“ ono o čemu se nije smjelo govoriti javno. Poenta je da je Živković prikazao postupanje srpskih okupacionih vlasti, u onoj mjeri u kojoj je to tada uopšte bilo moguće, a da pritom ne dođe pod udar partijskog progona - kao što se dogodilo Savu Brkoviću zbog bavljenja etnogenezom Crnogoraca. Živkovićev rad je u tom smislu bio veoma značajan. Iako nije smio da upotrijebi adekvatnu riječ – okupacija – iznio je sliku porobljene Crne Gore u prvoj godini karađorđevićevske tiranije. Ukazao je na bezobzirnost kojom je karađorđevićevski vojno-policijski režim postupao prema crnogorskom stanovništvu.
Prikazao je i mehanizam kojim je srpska okupaciona vlast sprovodila prisilnu mobilizaciju crnogorskih mladića da bi ih zloupotrijebila protiv sopstvenog naroda, čime je potpirivala bratoubilački rat – poput onog pogroma u Rovcima iz 1920. godine. Riječ okupacija je lebdjela iznad redova i pred čitaočevim očima „iscrtavala“ sliku o prećutanom teroru.
(Nastavlja se)
