Piše: dr Goran SEKULOVIĆ
Međutim, razgovarajući sa gospođom Tanjom Plamenac, profesoricom engleskog jezika i književnosti, Jovanovom bliskom rođakom, koja svojevremeno nije prihvatila njegov poziv da profesionalnu karijeru nastavi u Engleskoj, saznali smo da joj je Plamenac u povjerenju rekao da nije imao sva raspoloživa i potrebna dokumenta i sve objektivne informacije o Draži Mihailoviću i četničkom pokretu u trenutku kada je napisao i objavio ovaj pamflet, tj. po Mihailovića i četnike afirmativni publicistički tekst, sa željom i ciljem da ih odbrani od kritika i napada saveznika i antihitlerovske koalicije. To je jasno kada se pročita ovaj spis, jer bez sumnje, Jovan u Londonu nije imao nikakve podatke o stvarnoj kolaboraciji i saradnji Mihailovićevih četnika sa Italijanima i Njemcima.
Svi ključni zaključci Plamenčevi u spisu o Mihailoviću su u velikom stepenu upitni i neodrživi, bez obzira što u njemu ima analitičkih pasaža i određenih tačnih činjenica, kao što je tvrdnja, na primjer, da su se „Crnogorci prvi u Jugoslaviji podigli na ustanak protiv okupatora”. Svakako da treba imati u vidu vrijeme pisanja i objavljivanja ovog teksta kada je riječ o njegovim objektivnim ograničenjima istoriografskih i naučnih dometa. Dovoljno je samo uporediti spis o Mihailoviću i proglas Crnogorcima o četničkom pokretu koji su pisali prvaci crnogorskih zelenaša, među njima i Petar Plamenac, pa viđetu svu temeljnu razliku između ova dva radikalno drugačija politička, istorijska i državna stanovišta (u suštini između četničkog, unitarističko-velikosrpskog i suverenističko-crnogorskog, zelenaško-federalističkog stajališta) i svu tragiku tadašnjeg položaja sina i oca, odnosno realnu i objektivnu „kosmičku”, naravno ne samo fizičku već prije svega duhovnu i ukupnu baštinsko-vrijednosnu (porodičnu, nacionalnu, saznajnu, etičku…) daljinu i hladnoću koja je tog trenutka bila između njih (uz veliko pitanje da li i nepovratno i neizmijenjeno, tj. do kraja njihovih života).
Jovan u spisu o Mihailoviću veliča Dražu i četničkog vođu u Crnoj Gori Đukanovića, a u isto vrijeme njegov otac je progonjen od tih istih ljudi s namjerom da se likvidira. Istina je, dakle, potpuno drugačija od one koju je 1944. g. saopštio Jovan Džon Plamenac pišući o Draži Mihailoviću. Sam primjer njegovog oca to potvrđuje. Naravno, Jovan to u tom trenutku nije mogao da zna. Bio je dezinformisan i u takvom okruženju da do njega prava istina nije mogla doći. Da li je kasnije suočenje sa pravom i jedinom istinom, naknadno dokumentovanom i objektivnom, uvjerila Plamenca da je pogriješio, pa je, između ostalog, zbog toga i povjerio gospođi Tanji Plamenac da nije imao sve raspoložive podatke kada je pokušao da odbrani Dražu? Vrlo je vjerovatno moguće da je kasnije saznao dosta podataka koji su govorili o saradnji između četnika i Italijana, odnosno Njemaca, ali i o sudbini koju je imao njegov otac tokom Drugog svjetskog rata, odnosno da se morao kriti pri njegovom kraju da ga četnici ne bi ubili. Sve mu je to, logično je, moglo govoriti da se „zaletio” prilikom pisanja pamfleta o Draži, što je posredno i proizilazilo iz njegovog priznanja gospođi Plamenac da nije imao sve potrebne informacije kada ga je pisao.
Zaista, kada se čita pamflet, vidi se da u nizu analiza i zaključaka Plamenac nije realno sagledavao tadašnju situaciju na terenu u Jugoslaviji i da nije imao informaciju ne samo o širini kolaboracije već čak ni osnovnu informaciju o tome, nasijedajući na dezinformacije o tome da su četnici antifašisti i borci za slobodu, a ne partizani na čelu sa komunistima, tj. narodnooslobodilačka vojska. I tu je još jedna tragična situacija ove porodice — u Crnoj Gori Jovanov otac Petar vidi sve posljedice izdajničke i kvislinške četničke saradnje sa Italijanima i Njemcima, željeći da izgube rat zajedno sa okupatorom u borbi protiv partizana, a njegov sin za to vrijeme u Engleskoj ubijeđen je da pravi istinitu „knjižicu”, kako se sam Jovan izrazio o ovom svom tekstu, o liku i djelu Draže Mihailovića i četnika, veličajući ih kao prave borce za slobodu i priželjkujući da oni pobijede i da njih podrže saveznici a ne partizane i narodnooslobodilački pokret.
Sigurno je da je jedan od razloga ovakvom stavu bilo i njegovo teorijsko uvjerenje da je građanski, višestranački i liberalni predstavnički model prava demokratija, a ne nikako revolucionarna komunistička država, osobito u to vrijeme kada Plamenac još uvijek marksizam i prije svega Marksovo djelo sagledava sa isključivo ili pretežno ideološke strane, da bi u svojim kasnijim ozbiljnijim i sintetičnijim radovima u mnogome promijenio mišljenje imajući više razumijevanja i opravdanja ne samo za Marksovo učenje već čak i za praktiče revolucionarne pokušaje ostvarivanja socijalizma-komunizma u svijetu.
Da li je pri kraju života Plamenac postao u potpunosti svjestan svoje zablude veliko je pitanje, ali činjenica da je svoje glavno djelo posvetio ocu i priznanje u vezi ograničenja prilikom pisanja spisa o Draži Mihailoviću, može govoriti u prilog da je, makar djelimično, shvatio svoje greške po pitanju branjenja četništva.
Takođe, i to da je spoznao veličinu uloge svoga oca, možda ne samo onu za Jovana lično tako blagotvornu, okrepljujuću i čini se spasonosnu u pogledu otrežnjenja od zablude zvane „Draža Mihailović” u toku Drugog svjetskog rata, već i onu, takođe veoma značajnu i ni malo manju tokom Prvog svjetskog rata koja se odnosi na očevu borbu za čast, nezavisnost, suverenitet i slobodu Crne Gore i Crnogoraca a koju njegov sin sticajem okolnosti vjerovatno dugo nije mogao da sazna u potpunosti. Naime, Jovana je njegov otac 1919. g. poslao na školovanje u Englesku u Klejsmoru, blizu Vinčestera kod Londona, kako piše dr Branislav Marović, „kod velikoga prijatelja Crne Gore Aleksandra Divajna”
Dr Aleksandar Divajn je bio jedan od najistaknutijih iz plejade svjetski poznatih ličnosti koje su se borile za istinu o Crnoj Gori u Prvom svjetskom ratu — novinar, profesor, osnivač (1896), vlasnik i direktor Klejsmor škole, posljednji počasni konzul Crne Gore u Londonu, jedan od najvećih animatora i organizatora međunarodnog pokreta za crnogorsku državnost u anglosaksonskom svijetu, član Međunarodnog komiteta za crnogorsku nezavisnost u koji su ušli najagilniji predsjednici komiteta iz raznih evropskih država, poznati naučnici, publicisti i filantropi. Jedan drugi veliki prijatelj Crne Gore i crnogorskog naroda, britanski liberal Herbert Gledston (koji je izgovorio u Domu lordova Parlamenta Velike Britanije: „Crna Gora ne bi mogla biti tretirana gore ni da se borila na strani centralnih sila”), obratio se u pisanoj komunikaciji i putem štampe upravo Aleksandru Divajnu, podržavajući crnogorsku nezavisnost, ističući da „Crna Gora ima svako pravo, ako ne na apsolutnu nezavisnost, onda barem na federalnu”. (Viđeti u knjizi Nenada Stevovića „Frederik Burnam i Crna Gora”).
O Aleksandru Divajnu piše i dr Novak Adžić: „Nesporno, Aleksandar Divajn bio je najveći borac za očuvanje državne suverenosti i nezavisnosti Crne Gore u anglo-saksonskom svijetu od 1916. godine, sve do svoje smrti 1930. godine. Aleksandrar Divajn je iz Vinčestera 9. juna 1920. godine poslao opširan izvještaj o stanju u Crnoj Gori lordu Kerzonu, državnom sekretaru za spoljne poslove Velike Britanije, u kojemu, pored ostalog, da je srpska vlada sa svojim trupama vojnički okupirala Crnu Goru, te konstatuje da od strane Velkih sila nije priznata „nasilna okupacija Crne Gore od strane Srbije”. Divajn u tome izvještaju opisuje očajno ekonomsko-socijalno stanje u kojemu se nalaze Crna Gora i Crnogorci.
Taj svoj izvještaj Divajn završava riječima: „Nikad se ne smije zaboraviti, da je Crna Gora jedina od savezničkih zemalja ovako izuzetno tretirana i da joj za vrijeme cijelog rata nije bilo dozvoljeno da prima ikakve pomoći, a otkako je okupirana od Srbije, sva je pomoć bila obustavljena svima onim Crnogorcima, koji se nijesu složili sa nasilnom okupacijom od strane Srbije” (Divajnovo pismo lordu Kerzonu od 9. juna 1920. godine sa prilogom-raportom britanske misije za pomoć Crnoj Gori u cjelosti je objavljeno u: „Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921, str. 44–49)
Sigurno je da Jovan Džon Plamenac nije moga ostati ni etički ni etnički! imun na, kada je za njih saznao, ovolike razmjere tragedije Crne Gore i Crnogoraca u Prvom svjetskom ratu. Njegova odluka da svoje glavno djelo posveti ocu kao da čak više govori o njegovom potpunom, tj. adekvatnom saznanju očeve uloge u Prvom a manje u Drugom svjetskom ratu. Jer, Prvi svjetski rat je odredio sudbinu Jovana Džona Plamenca. Bez časne, viteške i dostojanstvene uloge Crne Gore i borbe Crnogoraca, njegovog oca i na osnovu toga isto takve borbe najumnijih svjetskih pojedinaca za istinu o Crnoj Gori i Crnogorcima i tragediji koju su doživjeli zahvaljujući velikosrpskom vojničkom i političkom gaženju osnovnih njihovih nacionalnih, ljudskih i državnih prava — ne bi u krajnjoj instanci ni bilo moguće Jovanu Džonu Plamencu napraviti tako uspješnu i renomiranu naučnu karijeru i doći do tako značajnih djela, a osobito do krune njegovog filozofskog stvaralaštva, knjige „Čovjek i društvo”. Toga je Plamenac morao biti i sigurno jeste izuzetno svjestan.
1918. g. nije samo jedna godina među drugim, običnim godinama. To je datum velike crnogorske tragedije, ali u isto vrijeme i početak njene skoro, pokazalo se, jednovjekovne borbe i nikad presahle nade najboljih Crnogoraca za obnovu svoje viševjekovne, hiljadugodišnje časti i slobode, pune suverenosti, i nacionalne i državne. Ili, kako je to živio!, mislio i pisao u istom duhu nade u slobodnu i nezavisnu Crnu Goru Nikola Petanović u „Crnogorskom ogledalu” đe objavljuje „Naš apel Americi”: „Amerika! Voljena zemlja slobode i demokratije, možda oko milion duša govori o tome kroz ove redove… Možda želite da čujete o tome ko smo mi? Potičemo od slavnog naroda koji je živio prije mnogo vjekova… Mi smo Crnogorci i to ćemo sa ponosom biti…
Potrebni ste nam sada zato što Evropa ne može da čuje naš nesrećni vapaj — vapaj za pravdom i slobodom… Mi se ponosimo našim velikim pjesnikom Njegošem koji je bio naš veliki nacionalni učitelj. On je rekao: Ne biva vaskrsenja bez smrti, a mi dodajemo: Ni časti bez sramote. Od završetka rata, naša mala zemlja je prošla kroz sramotu i smrt koju joj je nanijela njena najbliža sestra. Ali dan slave i vaskrsnuća je blizu… Crnogorci su hiljadu godina stara nacija… Crnogorci kao narod su proizvod slovensko-ilirske mješavine… Duh Crne Gore nije mrtav i nikad neće biti… Crna Gora će se uzdići i nadvladati svog monstruoznog neprijatelja koji više nije ni Turska, ni Austrija, ni Njemačka već smo pronašli najgoreg neprijatelja Crne Gore u Velikoj Srbiji… Puna sloboda i nezavisnost na referendumu za crnogorski narod bi trebali da budu njihova najveća buduća nacionalna sudbina” (Nikola Petanović: 1927; 2006; podv. N. P.)
1918. godina je zapravo odredila ne samo Crnu Goru, Jovanovog oca Petra Plamenca, već nepovratno (njega zapravo i najviše u obimu prirode i sudbine pojedinca kao takvog) i Jovana Džona Plamenca lično, promijenivši mu mjesto, otadžbinu i domovinu, smjer i pravac životne putanje — čak i životno najintimnijim ljudskim pečatom, i biografski i bibliografski! dakle, personalno i imenom, identitetski, jezički (zato se u svojoj etničkoj odbrani u pismima zavičaju i rodbini potpisivao sa Jovo!), egzistencijalno, moralno, profesionalno, naučno, istorijski… Ta godina je sa svim svojim enigmama, nedoumicama, nesporazumima, tragedijama i posljedicama koje su imale izuzetno veliki učinak na kasniji istorijski hod Crne Gore sve do najnovijih dana, iscrtala do kraja njegov životni i naučni put. Pokazalo se i pokazuje se još jednom da je za savremenu Crnu Goru ovaj datum i svi događaji iz njegovog konteksta odlučujući i za obnovu crnogorske nezavisnosti i podsjećanje na njenu hiljadugodišnju državnost. Temelj savremene nezavisne Crne Gore je obnova njene državne, identitetske i nacionalne suverenosti, a to znači povezivanje sa 1918. g. i pravljenje punog identitetskog (etničko-narodnosno-nacionalnog, državnog, istorijskog, jezičkog, kulturnog, vjerskog…) mosta sa hiljadugodišnjom državnom i etničko-narodnosno-nacionalnom crnogorskom povjesnicom. U ovom smislu posveta Jovana Džona Plamenca svoje najpoznatije knjige, do koje mu je nesumnjivo najviše bilo stalo, ima izvanredno veliki i stvarni i simbolički značaj ne samo za njegovu ukupnu životnu i naučnu rezultantu i ocjenu o njoj, već i za današnju i buduću Crnu Goru, Crnogorce i sve građane i pripadnike crnogorske države.
Jovan je boraveći u Engleskoj sigurno imao prilike da se upozna sa svim događajima i dokumentima koji su govorili o razmjerama crnogorske tragedije u Prvom svjetskom ratu i bili prezentovani na različite načine — od rasprava i u Parlamentu Velike Britanije do izvještaja istaknutih ličnosti, knjiga, brošura, novinskih članaka… U svakom slučaju, i vremenski ranije i u mnogo većem stepenu je mogao doći do relevantnog materijala u vezi Prvog nego li Drugog svjetskog rata, a osobito je to važilo za ulogu njegovog oca u tim događajima i kroz šta je sve morao lično da prođe. Uostalom, mogao je, vjerovatno, relativno lako doći do tekstova svoga oca o Prvom svjetskom ratu i tragičnoj državnoj i nacionalnoj sudbini Crne Gore i Crnogoraca u njemu, te u okviru toga o velikodržavnoj i velikosrpskoj nacionalističkoj anticrnogorskoj ujdurmi Nikole Pašića, prije svega iz lista „Nova Evropa”, koji je mogao u Londonu lakše imati u rukama od bilo kojih dokumenata u vezi Drugog svjetskog rata koji su se nalazili u Crnoj Gori, odnosno Jugoslaviji.
Može se reći da Jovan nije mogao imati direktnih i neposrednih saznanja, osim moguće nekih posredničkih, o ulozi svog oca u Drugom svjetskom ratu (vjerovatno da se nijesu ni sreli poslije Drugog svjetskog rata), a nije, sigurno, mogao imati ni uvid u zapisnik sa partizanskog isljeđenja svog oca a vjerovatno ni uvid u njegove memoare, za koje se ni do danas pouzdano ne zna da li su i u kojem obimu sačuvani. U svakom slučaju još uvijek nijesu publikovani. Petar je bio optuživan od strane velikosrpskih snaga da je izdajica i da je austrijski orijentisan (i anglofilski što je svakako razumljivo s obzirom da se školovao u Zapadnoj Evropi i što može da djeluje samo pozitivno u smislu da je preferirao civilizacijski superiornije i prosvjećenije narode-nacije i zemlje-države i njihove uspješne filozofije življenja i razvoja), a istina je da je Petar bio ono što bi rekao Jovan — zapadni, politički, državni nacionalista i da je stremio da Crnu Goru prevede u stabilne i civilizacijski više nivoe državne i nacionalne organizacije.
U ovom kontekstu posmatrano, kada je Jovan posvetio svoje najpoznatije naučno djelo svome ocu, ostaje velika enigma da li je to posljedica samo odanosti, dužnosti i prirodne obaveze sina prema ocu, kao izraz sinovljevog poštovanja, ili je u pitanju bilo dublje saznanje Jovanovo o suštinskoj povezanosti sopstvenih i očevih shvatanja, naglašeno ljevičarskih, te naročito kada je u pitanju Petrovo viđenje Prvog svjetskog rata i uloge Srbije i Nikole Pašića u nestanku Crne Gore ili pak Petrov odnos prema četnicima i partizanima u Drugom svjetskom ratu.
Plamenčev tekst o Nikoli Pašiću u Britanskoj Enciklopediji je sa vrijednosnog stanovišta gledano neutralan. U tekstu se samo konstatuje da je Pašić „ostao upamćen kao vrlo spretan i vješt političar. Učestvovao je u stvaranju Balkanskog saveza, vodio politiku Srbije od 1912. do 1918. i pomogao u stvaranju Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, koju je zastupao na mirovnoj konferenciji u Parizu.” I bez obzira što znamo da su enciklopedijske jedinice prije svega „skladišta” tačnih podataka i suvih fakata, kao da i iz ovih rečenica izbija mogućnost da je Jovan mogao, bio i trebao! biti upoznat sa pisanjem o Nikoli Pašiću njegovog oca Petra.
Kao da je pri kraju svog života, Jovan došao do određenih sintetičkih i fundamentalnih, donekle i u određenom stepenu izmijenjenih, tj. do suštinskijih saznanja (kao recimo o Marksu), ne samo, dakle, onih objektivnih, naučnih i teorijskih već i ličnih, životnih, porodičnih, koje su ga ako ne više a ono makar u istoj mjeri određivali kao umnog i moralnog, racionalnog i praktičnog bića, kako je on volio da govori o čovjeku kao čovjeku. Odluka da svome ocu posveti svoje najznačajnije i najvažnije djelo „Čovjek i društvo”, do kojega je nesunjivo najviše držao što povlači za sobom i zaključak da je mnogo držao i do toga kome će ga posvetiti, zatim odluka da ispita mogućnost povratka, odnosno povremenih boravaka u otadžbini, te nakon dozvole i sprovođenja te namjere i redovnog dolaženja tokom ljetnjih ferija u rodno selo, zatim iskreno i intimno priznanje da prilikom pisanja „knjižice” o Draži Mihailoviću nije imao sve potrebne činjenice dato vrlo bliskoj i rođaci i što je još važnije njemu vrlo dragoj, povjerljivoj i odanoj osobi kakva je profesorica engleskog jezika i književnosti gospođa Tanja Plamenac (u molbi i insistiranju da ostane da živi i radi u Engleskoj sigurno je bila i želja da u toj za njega, bez obzira na tamošnje višedecenijsko življenje, uvijek u suštini „novoj sredini” — što su isticali i njegovi prijatelji uviđevši da se nikada nije u potpunosti asimilovao jer nije za to bio sposoban — ima nekog iz svog zavičaja i rodne grude), te na kraju, čini se, krucijalna odluka da na nadgrobnoj ploči na londonskom groblju Hajget bude ispisana ispod imena i prezimena samo jedna riječ: Crnogorac, dakle, sve ove odluke, činjenja, priznanja i činjenice kao da govore o nekom višem, dubljem, ljudskijem, moralnijem, korjenitijem, svetijem i posvećenijem, zavjetnom i testamentarnom („Čovjek i društvo” je nesumnjivi Jovanov objektivni, naučni, a posveta ovog djela ocu nesumnjivo njegov subjektivni, intimni testament) obliku saznanja do kojega je na kraju svog života došao Jovan Džon Plamenac.
U svemu ovome je očigledan njegov izraz poštovanja za svoje porodično i zavičajno, nacionalno, i etičko i etničko! — u smislu u kojemu je to u znamenitom spisu „Crna Gora u jugoslavenskoj federaciji” napisao čuveni srpski akademik prof. dr Živojin M. Perić, dakle: „Crnogorci imaju toliko svojih naročitih osobina, da se mogu bez pretjerivanja ubrojiti među najoriginalnije i najinteresantnije narode u Europi čija se originalnost i interesantnost u toliko više ističe, što su oni jedan malobrojan narod: etnička i etička veličina koncentrirana na zbijenom prostoru” (Crna Gora u jugoslavenskoj federaciji”, Ekonomist, Zagreb, 1940. g.; „DOB”, Podgorica, 1999. g.), odnosno, makar i uže domovinsko, kako je to jednom zapisao Jovanov otac Petar koji je, doduše, isticao odlučno i svoje crnogorstvo i srpstvo („Mi… kao dobri Srbi…”), u čemu se može viđeti dakako ne samo izraz kompleksnosti ali i istorijskog sljepila i političke i nacionalne iluzije i naivnosti u tretiranju crnogorske političke elite s kraja XIX-og i početka XX-og vijeka ovog, za svaku državu i naciju, fundamentalnog pitanja, što je sve došlo vrlo brzo na naplatu, tj. pokazalo se na djelu u katastrofalnom i tragičnom državnom i nacionalnom identitetskom porazu Crne Gore i Crnogoraca 1918. g., već i, logično je, učinjenog određenog traga i posljedičnog uticaja na vjerovatno slična shvatanja (u najmanjem i sigurno, u jednom određenom životnom i istorijskom vremenu!, s obzirom na njegovo političko i ideološko vjeruju makar tokom Drugog svjetskog rata), i kod Jovana Džona Plamenca — porijeklo i pripadništvo, za djelo svog oca, za njegov častan život, ali u isto vrijeme i tako vidljivo poštovanje prema svojoj otadžbini i njenom časnom i pravdoljubivom istorijskom putu. Kao da je svoje teorijsko izučavanje etike, Plamenac na kraju nadogradio i ovjerio i svojim najdubljim i u isto vrijeme i najuzvišenijim praktičnim moralnim činom — kako bi rekao Kiš „izdajničkim pečatom svoje biografije” i „bibliografijom kao jedinom biografijom” — čiji je background, izvor, tok i rezultat, bio nesumnjivo, bez pretjerivanja se to može reći, i simbolično i stvarno, tragičan i krvav, kako za porodicu Plamenac tako i za čitavu Crnu Goru (a jedno je paradigma drugoga), imajući u vidu razmjere svekolike istorijske dramatiike i tragike kroz koji je prošao crnogorski narod osobito u novijoj istoriji i posebno u XX vijeku. (Kraj)
