Sutomore se može podijeliti na tri dijela: Polje gdje živi veći dio žitelja koje je smješteno na istočnom dijelu Spičanskog polja,obalu koja obuhvata 2km šetališta uz plažu i okolna naselja (Rutke, Brca, Nehaj, Mišići...). Glavna ulica spaja obalu i polje i u njoj se nalaze škola, vrtić, pošta i dom zdravlja.
Od XVIII vijeka u Spiču se nalaze dva velika vinograda: na Spičanskom Polju i u Brcama. Ovo su bili najveći vinogradi na primorju. Grad Sutomore je nastao1882. godine kada su izgrađene prve kuće na samoj obali. O istoriji Spiča je pisao Ivo Bašić u Cetinjskom vjesniku1911. godine . Iznad Sutomora nalazi se tvrđava Haj-Nehaj.
Manastir Ratac
Ratačka opatija nalazi se na krajnjoj sjeverozapadnoj tački barskog zaliva, na istoimenom rtu, između Sutomora i Bara. Njen nastanak veže se za benediktinski red katoličke crkve, koji su osnovali ovo monaško središte, najvjerovatnije početkom XI vijeka, dok se sam manastir Bogorodice ratačke prvi put pominje 1247. godine. Ratac je bio najprije posvećen Svetom Mihailu, kako se vidi iz prvog pisanog podatka o manastiru iz 1247. godine. Početkom XIV vijeka, dakle oko pola vijeka kasnije, već je bio posvećen Svetoj Mariji.
Kod opatije, koja je bila iznad same obale mora, mogli su da pristaju manji brodovi, a u neposrednom zaleđu, bogatom izvorima pitke vode, zahvaljujući blagoj klimi, gajila se maslina i vinova loza. Bogatstvo ratačke opatije bilo je ogromno, zahvaljujući velikim posjedima koji su se protezali do današnjeg Petrovca. Prihode su dobijali za diplomatske usluge, ali i prodajom zemljoradničkih i stočarskih proizvoda, građevinskog kamena (crveni kamen Ratca je bio tražen u Dubrovniku), a opatija je imala i svoje mlinove za cijeđenje ulja. Dobre finansijske mogućnosti dozvoljavale su opatiji da kreditira okolne kraljeve i kneževe, poput Balše III.
U opatiji je bila i čuvena ikona Bogorodice, pa je Ratac bio stjecište hodočasnika i pokloničko mjesto. Sredinom XV vijeka u Ratcu se pominje i bolnica, u kojoj su se liječili gubavci i monasi, a postoje indicije da su se u njoj u XIV održavale pozorišne predstave. Život u opatiji može se pratiti sve do 1571. kada je uništena od Turaka, a njene prihode počeo je da uživa sultanov emin. Ruine su se sačuvale do XX vijeka, da bi ih italijanska vojska u Drugom svjetskom ratu, gradeći utvrđenja, oštetila u tolikoj mjeri da se nijesu mogli utvrditi ni temelji građevinskih objekata.
Manastirski kompleks sadrži više objekata sakralnog, stambenog i ekonomskog karaktera koji su okruženi kamenim zidovima, kulama i kapijama. Najstarija građevina u kompleksu je crkva iz XI vijeka, koja je danas sačuvana u temeljima. Druga, manja crkva, datira se u drugu polovinu XII vijeka, ima oblik jednobodne pravougaone građevine sa polukružnom oltarskom apsidom, a ispod poda nalazi se kripta. Treća, najmlađa i najveća je monumentalna bazilika, čija je izgradnja započeta početkom XIV vijeka, ali nije nikada završena u cjelosti.
Danas je Ratačka opatija uglavnom zarasla u mediteransku makiju, a zasvođen je i sačuvan samo glavni oltar nekadašnje bazilike B, sada oltar crkve Svete Marije.
Katolici su na Ratac vjekovima išli dva puta godišnje, za Tjelovo (Sveti četvrtak, 60 dana poslije Uskrsa) i 15. Avgusta, za Veliku Gospu, bosi. Pravoslavni vjernici su išli u hodočašće 3. juna, za Konstantinovdan.
Utvrđenje Nehaj
Nehaj je utvrđeni grad koji se nalazi u blizini Sutomora, nedaleko od mora, na stjenovitom, gotovo nepristupačnom brdu, na oko 230m nadmorske visine.
U istorijskim izvorima prvi put se pominje 1542. godine pod nazivom “Fortezza de Spizi (che e di molta importanta, soto la jurisdiction de Antiuari)”, a 1550. pod nazivom “Nechagia”. Zabilježeno je da su ga, 1555. godine, čuvala dva vojnika i jedan tobdžija. Notirano je, takođe, da u slučaju opasnosti, grad može da primi 900 ljudi iz okoline. Bio je od 1571. godine u rukama Turaka, a oslobodili su ga Crnogorci 13. novembra 1877. godine. Od tada je napušten.
Grad je sa svih strana opasan visokim zidovima, sa okruglim kulama i velikim brojem puškarnica, što govori o životu grada u vrijeme upotrebe vatrenog oružja. U grad se ulazilo kroz kapiju na zapadnoj strani, koja je jedino pristupačna. Nehaj posjeduje sve neophodne objekte za život i odbranu: cisternu za vodu, barutanu, vojne i ekonomske objekte, kao i brojne stambene. Na najvišoj tački grada nalazi se crkvica posvećena sv. Dimitriju, starija od samog utvrđenja.
Naziv Haj Nehaj, koji se odomaćio u posljednjih nekoliko desetina godina, nastao je unijom imena Golog Brda (Haj) (brdo se nalazi neposredno iznad današnjeg Sutomora) i imena tvrđave (Nehaj).
Crkva Svete Tekle
Srednjevjekovna dvooltarna crkva Sv. Tekle (Ćekle) nalazi se zapadno od Sutomora, udaljena oko kilometar od mora i približno toliko od tvrđave Nehaj.
Pripada tipu jednobrodnih crkvica sa polukružnom apsidom i kasnije dozidanim zvonikom. Građena je od pritesanog kamena, složenog u nejednake horizontalne redove. Iznad portala se nalaze luneta i pravougaoni prozor. Pod crkve je za oko metar niži od okolnog terena, pa se dobija utisak da je ukopana. Pored ikonostasa i pravoslavne časne trpeze, u crkvi se u zapadnom traveju, prislonjen uz južni zid, nalazi i katolički oltar.
Prema šemi crkve, datuje se u kraj 13. i početak 14. vijeka. Građena je na način karakterističan za lokalne grobljanske crkve, ali je bila smještena na jednom od značajnijih prolaza, strateških mjesta koja su Bar vezivala sa zapadnim dijelom jadranske obale, dijela koji se u srednjem vijeku zvao Kotorska vrata, i zajedno sa utvrđenjem na Nehaju je zatvarao komunikacijski pravac koji je tuda vodio prema Budvi, odnosno dalje prema Kotoru.
Ispod stoljetnih hrastova se nalazi zajedničko groblje dvaju vjeroispovjesti. O njemu, i o crkvi, stara se odbor na čijem su čelu pripadnici obje vjere. U zemljotresu 1979. godine crkva Svete Tekle je znatno oštećena, a nestručno je sanirana početkom osamdesetih, da bi tek 2005. restaurirana po uputstvima Zavoda za zaštitu spomenika Crne Gore sa Cetinja.
Unutar crkve, između dva oltara, ispred ikonostasa, nalazi se grob sa fino isklesanim plitkim reljefom. Na mermernoj ploči je prikazan u prvosvešteničkoj odori nadbiskup barski Spičanin Marko Đorga (Giorga), za koga se zna da je umro 1700. godine.
Ispred crkve Svete Tekle nalazi se nadgrobni spomenik sa crtežom i natpisom. Na kamenom mramoru je uklesan štit sa mačem, odnosno zasjekom - malim udubljenjem koje je služilo za postavljanje koplja, i natpisom “D’Andria”. Radi se najvjerovatnije o nadgrobnom kamenu nekog od krstaških ratnika, ali se ne zna ništa podrobnije.
Crkva Svete Petke
Crkva Svete Petke nalazi se u naselju Gornji Šušanj, nedaleko od Velje mogile s kojom je povezana utabanim putem.
Podignuta je u srednjem vijeku kao jednobrodna građevina pravougaone osnove. Iznad zapadnog dijela ove katoličke bogomolje naknadno je dozidan manji kameni zvonik na preslicu sa jednim otvorom. Sa zapadne strane ima dozidani otvoreni trijem.
Crkva je zidana grubo obrađenim kvaderima kamena u horizontalnim redovima. Oko crkve je staro groblje.
PA
