Da je na ovim prostorima bilo života još u praistorijsko, ilirsko, grčko i rimsko doba potvrđuju arheološki nalazi značajnog obima i kvaliteta: ostaci neolitskog materijala pronađenog prilikom kopanja bunara u naselju Čeluga, eneolitska sjekira iz Šušanja, Velja Mogila u Šušanju, tumulusi u selu Ravanj, razne vaze crnofiguralnog stila itd.
Stara maslina na Mirovici predstavlja spomenik prirode koji svjedoči da je prije više od 2000 godina na ovim prostorima bilo organizovanih naselja i “preduzimljivih ruku”.
Porijeklo njegovog imena različito se tumači. Grčki naziv mu je Antibareos, rimski Antibarum, slovensko ime – Bar.
Burna i zanimljiva, “slavna” i nerijetko tragična istorija, svjedok je česte smjene osvajača i vladara.
Početkom VII vijeka naseljavaju ga Sloveni. U IX vijeku bio je u rukama Dukljanskih vladara koji su osnovali prvu slovensku državu na ovim prostorima. Prijestonica kneza Vladimira bila je u Krajini (Ostros). U IX i X vijeku pripadao je vizantijskoj temi Dirahion – Prevalis.
Godine 1042. oslobađa ga dukljanski vladar Vojislav, porazivši u čuvenoj “Barskoj bici” na padinama Rumije, veliku vizantijsku vojsku. Sin kneza Vojislava, Mihailo je 1077. godine ovdje je krunisan za kralja, dobivši kraljevske oznake od pape.
Njegov sin i nasljednik Bodin gospodari Barom (1082 – 1101.). Upornim Bodinovim zalaganjem Barska biskupija 1089. godine dobija zvanje Nadbiskupije i tada Bar postaje crkveni centar Bodinove države.
Sredinom XI vijeka pripao je Duklji, a poslije, krajem XII vijeka opet Vizantiji, kada je sa ostalom Zetom ušao u sastav drzave Nemanjića. Pod vlašću dinastije Nemanjića bio je do 1360. godine.
Imao je gradsku autonomiju, statut, grb i svoj novac. Šezdesetih godina XIV vijeka, Bar prihvata vrhovnu vlast Balšića, čija je porodica stvarala samostalnu teritoriju u oblasti Skadra. Jelena, Đurađeva udovica i Balša III Bar smatraju svojom prijestonicom.
Početkom XV vijeka, počinju vremena ratova i oblasnih gospodara. Bar prelazi iz ruku u ruke: od 1404. godine u rukama Mlečana, od 1412. godine ponovo u rukama Balšića, od 1421. godine pod patronatom despota Stefana Lazarevića, a od 1427. godine pod patronatom despota Đurđa Brankovića – kada Bar ponovo biva prijestonica Zete.
Već 1443. godine, Mlečani konačno osvajaju grad sa priobalnim krajevima, oduzevši ga od Stefana Vukčića Kosače, da bi ga Turci osvojili 1571. godine. Pod turskom vlašću ostaje 307 godina, sve do 1878. godine, kada grad oslobađaju Crnogorci. Prilikom oslobađanja, Bar je prilično porušen. Vremenom se veliki dio stanovništva seli uz samu obalu mora, gdje je početkom XX vijeka nastao prvo Pristan, a onda utemeljen novi grad.
Ministarski savjet Knjaževine Crne Gore 1908. godine donio je odluku da se novi grad čija je izgradnja upravo počinjala, nazove Bar.
U Baru je u XII vijeku nastao čuveni “Ljetopis popa Dukljanina” ili “Barski rodoslov”, literarno-istorijski spis, najstariji dokument te vrste u kulturi Južnih Slovena. U njemu je izloženo narodno kazivanje i istorijske legende od dolaska Slovena do sredine XII vijeka, zadržavajući se najviše na prošlosti Duklje (Zete).
Bogato kulturno-istorijsko nasljeđe Bara i okoline pripada različitim epohama i civilizacijama. Bilo bi jako teško pobrojati sve one izuzetne spomenike koje Bar ima, zato spominjemo samo neke od njih.
Jedan od najstarijih spomenika na ovom području, i ujedno najstariji hrišćanski vjerski objekat u Crnoj Gori, je barski trikonhos iz VI vijeka, čiji se ostaci nalaze u centru grada. Ovdje je u drugoj polovini XII vijeka nastao i „Ljetopis popa Dukljanina”, najznačajnije književno-istorijsko djelo srednjeg vijeka na ovim prostorima.
Na samo nekoliko kilometara od gradskog jezgra, na poluostrvu Ratac, između Bara i Sutomora, nalaze se ostaci velikog manastirskog kompleksa Bogorodice Ratačke koji je pripadao benediktinskom redu, a pretpostavlja se da je osnovan u IX vijeku.
Nedaleko od Sutomora nalazi se i djelimično očuvana tvrđava Nehaj, koju su koristili i Mlečani i Osmanlije. Kao utvrđeni mletački grad, Nehaj se u pisanim izvorima prvi put pominje u XVI vijeku kao Fortezza dei Spizi. Barskoj opštini takođe pripadaju i prelijepe crkve i manastiri, koje su podignute u vrijeme Balšića (XIV-XV vijek), na ostrvima na Skadarskom jezeru: Beška, Moračnik, Starčevo…
Bar je jedan od malobrojnih gradova koji se može pohvaliti sa nekoliko crkava koje predstavljaju rjedak religijsko-sociološki fenomen. Naime ove crkve su podjednako koristili pripadnici obje hrišćanske konfesije – pravoslavci i katolici.
Od kulturno-istorijskih spomenika u Baru zasigurno najviše pažnje privlači dvorac kralja Nikole iz XIX vijeka. Izgrađen neposredno uz morsku obalu, danas je dom Zavičajnog muzeja u kome su pohranjeni najznačajniji arheološki nalazi sa ovog područja. U muzeju je sačuvan originalan izgled nekih prostorija, a okružen je prelijepom botaničkom baštom u kojoj je, još u doba kralja Nikole, posađeno drveće sa svih strana svijeta.
Stara maslina na Mirovici je spomenik prirode po kome je Bar prepoznatljiv. Vjeruje se da je stara više od 2000 godina, i jedno je od najstarijih stabala maslina na svijetu. Nekada su se pod ovom maslinom okupljale zavađene porodice i tu se mirile – otuda i naziv Mirovica.
Stari grad Bar
Stari Bar nije, poput ostalih primorskih gradova, situiran na samoj obali, već udaljen od mora oko 4 km. Za ovakvo njegovo postavljanje bilo je nekoliko razloga, među kojima se naročito izdvajaju postojanje žive vode i reljef terena. Najstariji trougaoni dio grada bio je opasan zidinama čiji ostaci i danas postoje. Sa istočne i južne strane grad je zaštićen nepristupačnim liticama, koje su bile djelimično osigurane odbrambenim zidovima, dok je duž sjeverozapadne strane grad bio opasan bedemima.
Stari grad Bar predstavlja najveću urbanu aglomeraciju u ruševinama u Crnoj Gori. Na oko četiri hektara prostora koji obuhvata grad identifikovano je 250 objekata različite namjene: stambene, javne, sakralne, vojne... U srednjem vijeku grad se proširio prema sjeverozapadu, i izgrađeni novi bedemi sa ulaznom kapijom. U okviru gradskih zidina postojala je relativno pravilna mreža ulica, a pretpostavlja se da je glavni trg ispred katedrale sv. Đorđa formiran na mjestu nekadašnjeg foruma. U okviru gradskih zidina Starog Bara postojala je relativno pravilna mreža ulica, koja je tokom proširivanja grada prilično izmijenjena. Pravac nekih ulica je potpuno izmijenjen zbog podizanja novih objekata, a neke su potpuno zatrpane obrušenim zidovima.
U Starom gradu je sačuvano desetak crkvenih objekata, uglavnom u ruševinama. Među njima se posebno izdvajaju ostaci grandiozne katedrale Svetog Đorđa, zatim crkva Svetog Nikole (odnosno Svetog Marka) iz XIII vijeka, crkva Svete Venerande iz XIV-XV vijeka i crkva Svete Katarine iz XIV vijeka. Današnja crkva svetog Jovana Vladimira, koja je iz temelja obnovljena 1927. godine, najvjerovatnije predstavlja srednjevjekovnu crkvu svetog Petra koja se pominje 1247. godine.
Među brojnim objektima stambene, javne i sakralne arhitekture u gradu se nalazi više značajnih arhitektonskih ostvarenja koja, po načinu gradnje i oblikovanja, pripadaju različitim graditeljskim stilovima i koncepcijama - od romaničkih, gotičkih i renesansnih, do balkansko-orijentalnih. Nakon zemljotresa iz 1979. godine izvršena su obimna sistematska istraživanja, a jedan broj objekata je rekonstruisan i saniran.
Starobarska tvrđava je jedini spomenik kulture prve kategorije u barskoj opštini.
Džamija Omerbašića
Nalazi se u Starom Baru. Nastala je krajem XVII vijeka. Jednostavno građena, pravougaone osnove, sa minaretom prizidanim uz jugozapadni zid.
Pored džamije na ulazu u kompleks, sagradjeno je u XVII vijeku Derviš-Hasanovo turbe. Uz njega je prizidana manja prizemna zgrada, koja je sluzila kao stambeni objekat. Pored ulaza je izgradjena i javna česma, a kasnije i džamijska kuća namijenjena za boravak hodže ili imama. Cijeli prostor je ograđen kamenim zidom.
Zgrada monopola duvana
Najznačajniji spomenik privredne arhitekture na području opštine je Zgrada Monopola duvana, podignuta u podnožju brda Volujica 1903. godine od strane “Društva zadružne režije crnogorskog duvana” (1905. promijenilo naziv u “Crnogorsko anonimno društvo”). Ovo je najstariji i jedini privredni objekat u opštini koji je proglašen za nepokretno kulturno dobro.
Zgrada je podignuta u venecijanskom stilu, kao dvospratni objekat većeg gabarita. Ima podužno pravougaonu osnovu i masivne je konstrukcije. Zidana je lomljenim kamenom u krečnom malteru. Glavna fasada je riješena simetrično sa nizom ravnomjerno raspoređenih pravougaonih prozorskih okvira oivičenih plitkom profilacijom, sa segmentnim lukovima koji se nalaze na svakoj etaži.
